Η φυσική σου ύπαρξη αποτελείται από τρισεκατομμύρια κύτταρα που συνεχώς πεθαίνουν και γεννιούνται. Σε ένα διάστημα περίπου 10 ετών η πλειοψηφία των κυττάρων στο σώμα σου έχει ανανεωθεί. Και όμως, σχεδόν μαγικά, παραμένεις… εσύ. Ένα από τα λίγα πράγματα που γνωρίζεις με σιγουριά είναι πως υπάρχεις.
Ποιος είσαι λοιπόν;
Το παράδοξο της ταυτότητας έχει απασχολήσει την ανθρωπότητα για χιλιετίες και ο Πλούταρχος το συνόψισε σε ένα πολύ εύστοχο νοητικό πείραμα: Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Θησέας σάλπαρε για την Κρήτη, σκότωσε τον Μινώταυρο και έσωσε τα δεκατέσσερα παιδιά από την Αθήνα που προορίζονταν για θυσία. Για να τον τιμήσουν οι Αθηναίοι, διατήρησαν το πλοίο του στο λιμάνι, αλλάζοντας κάθε κομμάτι που φθειρόταν με ένα καινούργιο αλλά ολόιδιο. Με το πέρασμα των ετών όλα τα αρχικά κομμάτια είχαν πια αντικατασταθεί.
Η ερώτηση είναι λοιπόν:
Είναι αυτό το πλοίο το πλοίο του Θησέα;
Κάποιος μπορεί να απαντήσει πως «Nαι, είναι» γιατί ενώ κανένα από τα αρχικά κομμάτια δεν υπάρχει πια, η μετάβαση έγινε σταδιακά. Γιατί να έχει σημασία όμως ο ρυθμός της μετάβασης; Και ποιος ορίζει ποιος είναι ο σωστός ρυθμός; Θα εξακολουθούσε να είναι το πλοίο του Θησέα αν αντικαθιστούσαμε τα κομμάτια ανά δύο; Αν αντικαθιστούσαμε πρώτα το μισό και έπειτα το άλλο μισό; Το αποτέλεσμα σε όλες τις περιπτώσεις είναι το ίδιο. Το να βάλουμε έναν περιορισμό στον ρυθμό μοιάζει αρκετά αυθαίρετο.
Ένα αντικείμενο αλλάζει όταν χάνει μια συγκεκριμένη ιδιότητα που έχει. Κάποιος θα μπορούσε να πει πως το πλοίο δεν είναι το θρυλικό πλοίο του Θησέα, αφού ο Θησέας δεν πάτησε ποτέ το πόδι του σ’ αυτό. Πότε όμως συνέβη η αλλαγή; Πότε το νέο πλοίο σταμάτησε να είναι το παλιό; Αρκεί η αντικατάσταση μίας σανίδας για να χάσει το πλοίο την ιδιότητα να είναι το πλοίο του Θησέα;
Τα φυσικά αντικείμενα, βέβαια, δεν είναι τα μόνα πράγματα που αλλάζουν. Επιχειρήσεις, ιδρύματα και οργανισμοί είναι δυναμικές οντότητες που συνεχώς μεταβάλλονται. Πώς μια ποδοσφαιρική ομάδα παραμένει η ίδια αν οι παίχτες, ο προπονητής, ακόμη και ο πρόεδρος, αλλάζουν ανά μερικά χρόνια; Ποια είναι η θεμελιώδης ιδιότητα που κάνει μια ομάδα αυτή που είναι ώστε να διατηρεί πιστούς φίλους για ολόκληρες δεκαετίες;
Η συζήτηση γίνεται πολύ πιο ενδιαφέρουσα όταν εξετάζουμε τους ανθρώπους. Γεννιόμαστε βρέφη και πεθαίνουμε, αν είμαστε τυχεροί, στα βαθιά γεράματα. Τι κοινό μπορεί να έχει ένα πεντάχρονο παιδί με έναν ογδοντάχρονο παππού;
Τι κοινό έχεις εσύ με τον προ εικοσαετίας εαυτό σου; Σαν το πλοίο του Θησέα, τόσο βιολογικά όσο και ψυχολογικά είστε δύο πολύ διαφορετικοί άνθρωποι. Ποιος είναι ο πραγματικός εσύ: Το ντροπαλό παιδί από την επαρχία ή ο εξωστρεφής επαγγελματίας που είσαι σήμερα;
Έστω πως ένας τρελός επιστήμονας απαγάγει εσένα και μια τυχαία περαστική. Μεταφέρει το μυαλό σου στο σώμα της και το μυαλό εκείνης στο δικό σου. Αν έχουμε μάθει κάτι από τις ταινίες επιστημονικής φαντασίας είναι πως, αν επιβιώσεις της εγχείρησης, όταν ξυπνήσεις θα ξυπνήσεις στο σώμα της γυναίκας. Και μπορεί αυτό το σώμα να είναι εντελώς διαφορετικό, ωστόσο οι αναμνήσεις, οι φιλοδοξίες και ο χαρακτήρας σου είναι καλά ριζωμένα στο μυαλό σου. Άρα μήπως είσαι το μυαλό σου; Μήπως το μοτίβο των νευρικών συνάψεων που έχει δημιουργήσει με έναν μοναδικό τρόπο αυτό το πολύπλοκο όργανο είναι αυτό που κάνουν εσένα;
Ο τρελός επιστήμονας συνεχίζει τα πειράματα και αφού επιστρέφει το μυαλό σου στη θέση του, δημιουργεί ένα τέλειο αντίγραφο του εαυτού σου, με έναν εγκέφαλο πιστό μέχρι και το τελευταίο κύτταρο. Όταν ξυπνήσετε, ο τρελός επιστήμονας κάνει την εξής προσφορά: Θα βασανίσω και θα σκοτώσω έναν από εσάς ενώ στον άλλο θα δώσω 1 εκατομμύριο ευρώ και θα τον αφήσω να φύγει. Παρ’ όλο που για όλο τον υπόλοιπο κόσμο το αποτέλεσμα θα είναι ακριβώς το ίδιο – μία έκδοσή σου θα συνεχίσει να υπάρχει και θα επιστρέψει σπίτι με 1 εκατομμύριο ευρώ – χωρίς δεύτερη σκέψη επιλέγεις να σώσεις τον εαυτό σου. Μπορεί ο άλλος να είναι φτυστός με εσένα, να ισχυρίζεται πως είναι εσύ, να έχει πρόσβαση σε όλα τα ενδόμυχα μυστικά σου, ωστόσο εσύ ξέρεις πολύ καλά ποιος είσαι και σίγουρα δεν είσαι αυτός!
Είσαι τότε η συνείδησή σου; Και τι είναι τέλος πάντων η συνείδηση; Η ερώτηση αυτή είναι ένα από τα μεγάλα μυστήρια της ζωής. Σε αντίθεση με το βιολογικό υλικό, η συνείδηση σου είναι μοναδική και εσύ είσαι ο μόνος που τη βιώνεις. Αντιμετωπίζεις τους υπόλοιπους σαν να έχουν συνείδηση επειδή φαίνεται να έχουν και επειδή... λένε πως έχουν. Δεν είμαστε σίγουροι αν τα ζώα έχουν συνείδηση του εαυτού τους γιατί πολύ απλά δεν μπορούν να μας το πουν.
Κατά πως φαίνεται η συνείδηση είναι μια προκύπτουσα ιδιότητα που αναδύεται από τον τρόπο που είναι δομημένος ο εγκέφαλός μας. Με κάθε νέα πληροφορία οι συνάψεις μεταβάλλονται, οι αναμνήσεις με τον καιρό εκφυλίζονται και οι δεξιότητες που δεν εξασκούνται χάνονται. Το δίκτυο των νευρώνων σου δεν παραμένει ποτέ σταθερό άρα πώς θα μπορούσε η ταυτότητά σου να παραμένει;
Και τι συμβαίνει όταν υπάρχουν κενά στη συνείδηση; Αν είσαι η συνείδησή σου, τότε όταν δεν έχεις τις αισθήσεις σου, όπως για παράδειγμα όταν κοιμάσαι, αυτό ισοδυναμεί με… θάνατο; Είναι δυνατόν η ζωή σου να διαρκεί για όση ώρα μένεις ξύπνιος; Κάθε πρωί να ξυπνάς κυριολεκτικά ένας καινούργιος άνθρωπος και κάθε βράδυ να παραχωρείς τη θέση σου στον επόμενο;
Αν αυτές οι σκέψεις κάνουν το μυαλό σου να πονάει, είναι η εξέλιξη που σου φωνάζει να σταματήσεις να σπαταλάς ενέργεια στη φιλοσοφία και να πας να κάνεις περισσότερα παιδιά. Το ανθρώπινο μυαλό έχει εξελιχθεί για να αντιμετωπίζει το απόλυτο και όχι τα ασαφή όρια της πραγματικότητας. Ίσως το πλοίο να είναι το πλοίο του Θησέα αν ο κόσμος πιστεύει πως είναι. Ίσως οι άνθρωποι να είναι μονίμως έργα υπό κατασκευή που λαθεμένα πιστεύουν πως έχουν τελειοποιηθεί. Η ταυτότητά σου να είναι ένα στιγμιότυπο, το ίδιο εφήμερη με τις προηγούμενες και τις επόμενες. Ίσως το μόνο που μένει σταθερό στη ζωή σου να είναι πως τα πάντα αλλάζουν.
«Κανείς άνθρωπος δεν μπαίνει
δύο φορές στο ίδιο ποτάμι.
Δεν είναι το ίδιο ποτάμι,
ούτε ο ίδιος άνθρωπος.»
-- Ηράκλειτος
via
[full_width]
