Το λογικόν ως πηγή του λογισμού
Στην επικούρεια φιλοσοφία κυρίαρχη έννοια είναι αυτή του λογισμού, δηλαδή της σκέψης, του συλλογισμού όπως θα λέγαμε σήμερα με άλλα λόγια. Η διευκρίνηση αυτή είναι απαραίτητη εξ αρχής, διότι όπως μας λέει ο Επίκουρος, “είναι αναγκαίο η αρχική σημασία κάθε λέξης να είναι φανερή και να μην χρειάζεται καθόλου απόδειξη”. (ἀνάγκη γὰρ τὸ πρῶτον ἐννόημα καθ’ ἕκαστον φθόγγον βλέπεσθαι καὶ μηθὲν ἀποδείξεως προσδεῖσθαι ΔΛ.Ι.38)
Ο λογισμός σύμφωνα με τον Επίκουρο παράγεται από το τμήμα της ψυχής που ονομάζεται “λογικόν”, το υπόλοιπο της ψυχής είναι το “άλογον”. (καὶ τὸ μέν τι ἄλογον αὐτῆς[της ψυχής], ὃ τῷ λοιπῷ παρεσπάρθαι σώματι· τὸ δὲ λογικὸν ἐν τῷ θώρακι, ΔΛ.Ι.66).
Εδώ ο Επίκουρος μας εντυπωσιάζει με την διάκριση του αλόγου μέρους που είναι διασκορπισμένο σε όλο το σώμα και που είναι αυτό που το λειτουργεί και του λογικού που είναι το κέντρο λήψης και επεξεργασίας των αισθήσεων και των πάσης φύσεως αποφάσεων κι ενεργειών κλπ.
Το ότι το κέντρο αυτό βρίσκεται στον θώρακα, γνωρίζουμε ότι σήμερα δεν ισχύει πια. Το κέντρο του λογικού είναι ο εγκέφαλος, το κεντρικό νευρικό σύστημα. Tο άλογον είναι το υπόλοιπο νευρικό σύστημα, το περιφερικό, που βρίσκεται σε όλο το σώμα. Το δε σύνολον το ονομάζουμε ψυχή.
Η προέλευση του λογισμού
Οι πρωτόγονοι άνθρωποι ζούσαν σύμφωνα με τον Επίκουρο σύμφωνα με την φύση και διδάχθηκαν από τα πράγματα και κατ’ ανάγκη. Ο Λουκρήτιος μας λέει σχετικά: “Μέρα με τη μέρα, όσοι ξεχώριζαν στην εξυπνάδα κι είχαν σύνεση, έδειχναν στους άλλους ανθρώπους πως να αλλάζουν την προηγούμενη ζωή τους με τρόπους καινούργιους και με τη φωτιά”.[1] (Inque dies magis hi victum vitamque priorem commutare novis monstrabant rebus et igni, ingenio qui praestabant et corde vigebant. – DRN.V.1105)
Με τον τρόπο αυτό, με την εμπειρία της ζωής, προέκυψε ο λογισμός που στηρίχθηκε στα διδαχθέντα, τα ανέπτυξε και βρήκε καινούργια. Ο ίδιος ο Επίκουρος μας λέει ότι “ο δε λογισμός διερευνά σχολαστικά αυτό που έδωσε η φύση και προσθέτει σ’ αυτό νέες ανακαλύψεις”. (τὸν δὲ λογισμὸν τὰ ὑπὸ ταύτης παρεγγυηθέντα ὕστερον ἐπακριβοῦν καὶ προσεξευρίσκειν ἐν μὲν τισὶ θᾶττον ΔΛ.Ι.75)
Η χρήση του λογισμού
Αργότερα, στα χρόνια της φιλοσοφίας, ο Επίκουρος χρησιμοποίησε τα λόγια και τον λογισμό για να δημιουργήσει την δική του σχολή με σκοπό την επίτευξη του ευδαίμονα βίου.
“Ο Επίκουρος έλεγε την φιλοσοφία ενέργεια που με λόγους και διαλογισμούς δημιουργεί τον ευδαίμονα βίο”. («Ἑπίκουρος μὲν ἔλεγε τὴν φιλοσοφίαν ἐνέργειαν εἶναι λόγοις καὶ διαλογισμοῖς τὸν εὐδαίμονα βίον περιποιῦσαν”. Σέξτος Εμπειρικός – Προς Ηθικούς – US219)
Τον λογισμό τον χρησιμοποίησε ενδελεχώς. Για τα εναργή, δηλαδή τα ολοφάνερα η απόδειξη είναι ευκολότερη. Για τα άδηλα και για τα μετέωρα όμως – δηλαδή όλα αυτά που τα βλέπουμε μεν ως φαινόμενα στον ουράνιο θόλο αλλά είναι μακριά μας για να μπορούμε να τα παρατηρήσουμε ενδελεχώς – οι διαλογισμοί ήταν απαραίτητοι για την εξαγωγή συμπερασμάτων.
Αυτό το έκρινε απαραίτητο ο Επίκουρος διότι όπως ο ίδιος έλεγε “εάν προσηλωθούμε στην προσεκτική εξέταση όλων αυτών των φαινομένων, θα καταλήξουμε να εξιχνιάσουμε τις πραγματικές αιτίες της ταραχής και του φόβου, και καθορίζοντας την αιτία των ουράνιων φαινομένων και των άλλων που συμβαίνουν, θα απαλλαγούμε από όλα αυτά που φοβίζουν στο έπακρο τους άλλους ανθρώπους”. (ἂν γὰρ τούτοις προσέχωμεν, τὸ ὅθεν ὁ τάραχος καὶ ὁ φόβος ἐγίνετο ἐξαιτιολογήσομεν ὀρθῶς καὶ ἀπολύσομεν, ὑπέρ τε μετεώρων αἰτιολογοῦντες καὶ τῶν λοιπῶν τῶν ἀεὶ παρεμπιπτόντων, ὅσα φοβεῖ τοὺς λοιποὺς ἐσχάτως. – ΔΛ.Ι.82)
Ο Επίκουρος μας λέει χαρακτηριστικά για την χρήση του λογισμού: “το σύμπαν είναι σώματα και κενό, ότι υπάρχουν τα σώματα το επιβεβαιώνει πριν απ’ όλα σε κάθε περίπτωση η αίσθηση, με βάση την οποίαν είναι αναγκαίο να χρησιμοποιούμε τον λογισμό και να βγάζουμε συμπεράσματα για τα άδηλα”. (τὸ πᾶν ἐστι <σώματα καὶ κενόν>· σώματα μὲν γὰρ ὡς ἔστιν, αὐτὴ ἡ αἴσθησις ἐπὶ πάντων μαρτυρεῖ, καθ’ ἣν ἀναγκαῖον τὸ ἄδηλον τῷ λογισμῷ τεκμαίρεσθαι ΔΛ.Ι.39)
Ο Επίκουρος μας λέει χαρακτηριστικά για την χρήση του λογισμού: “το σύμπαν είναι σώματα και κενό, ότι υπάρχουν τα σώματα το επιβεβαιώνει πριν απ’ όλα σε κάθε περίπτωση η αίσθηση, με βάση την οποίαν είναι αναγκαίο να χρησιμοποιούμε τον λογισμό και να βγάζουμε συμπεράσματα για τα άδηλα”. (τὸ πᾶν ἐστι <σώματα καὶ κενόν>· σώματα μὲν γὰρ ὡς ἔστιν, αὐτὴ ἡ αἴσθησις ἐπὶ πάντων μαρτυρεῖ, καθ’ ἣν ἀναγκαῖον τὸ ἄδηλον τῷ λογισμῷ τεκμαίρεσθαι ΔΛ.Ι.39)
Ο Επίκουρος στηριζόμενος στην μέχρι τότε εμπειρία της ανθρωπότητας ανακάλυψε με τον λογισμό την χρήση ορισμένων “εργαλείων” για να εξηγήσει την φύση του παντός άρα και του ανθρώπου. Έτσι προχώρησε κατόπιν όπου και όταν χρειάζονταν στους διαλογισμούς και παρήγαγε άλλα διαλογίσματα.[2]
Τα “εργαλεία” αυτά, δηλαδή την μέθοδο του λογισμού του, την συμπεριέλαβε στον Κανόνα. Τον Κανόνα ονόμαζε και περί κριτηρίου και αρχής και στοιχειωτικόν και την αποτύπωσε στο ομώνυμο βιβλίο. (καλοῦσι δ’ αὐτὸ περὶ κριτηρίου καὶ ἀρχῆς, καὶ στοιχειωτικόν ΔΛ.Ι.30)
Ο Σέξτος Εμπειρικός αναφέρει ότι “Οι δε επικούρειοι ξεκινούν από τα λογικά, διότι πρώτα εξετάζουν τα κανονικά, και καθοδηγούνται για τα ολοφάνερα και τα άδηλα και τα επακόλουθα αυτών”. (οί δε Έπικούρειοι ἀπό τῶν λογικῶν είσβάλλουσιν τά γάρ κανονικά πρῶτον ἐπιθεωροῦσιν, περὶ τε εναργῶν και ἀδήλων καί τῶν τούτοις ἀκολούθων ποιοῦνται την ὑφήγησιν – Σέξτος Εμπειρικός – Προς Λογικούς Α.22)
Ο Κανών
Από τους λόγους και τους διαλογισμούς προκύπτει η γνώμη, η δόξα όπως την έλεγε ο Επίκουρος. Αυτή είναι άλλοτε αληθής άλλοτε ψευδής. “Την δόξα και υπόληψη έλεγαν”. (τὴν δὲ δόξαν καὶ ὑπόληψιν λέγουσιν ΔΛ.Ι.34).
Τα μέρη του Κανόνα περιληπτικά:
Για να διακρίνουμε τι είναι αληθές και τι όχι χρησιμοποιούμε την ενάργεια, η οποία προκύπτει από την άμεση αντίληψη των πραγμάτων.
β. Τα κριτήρια της αλήθειας
Για να μπορούμε να διακρίνουμε την αλήθεια από το ψεύδος ακόμη και για τα άδηλα, χρησιμοποιούμε τα κριτήρια της αλήθειας βασιζόμενοι στην ενάργεια. Τα κριτήρια είναι: οι αισθήσεις, οι προλήψεις (Τὴν δὲ πρόληψιν λέγουσιν οἱονεὶ κατάληψιν ἢ δόξαν ὀρθὴν ἢ ἔννοιαν ἢ καθολικὴν νόησιν ἐναποκειμένην, τουτέστι μνήμην τοῦ πολλάκις ἔξωθεν φανέντος ΔΛ.Ι.33), τα πάθη(ηδονή-άλγος) και οι φανταστικές επιβολές της διανοίας. Τα ονόμασε κριτήρια της αλήθειας. (κριτήρια τῆς ἀληθείας εἶναι τὰς αἰσθήσεις καὶ προλήψεις καὶ τὰ πάθη, οἱ δ’ Ἐπικούρειοι καὶ τὰς φανταστικὰς ἐπιβολὰς τῆς διανοίας ΔΛ.Ι.31)
γ. Οι τρόποι συλλογισμού
Το αληθές προκύπτει εάν η γνώμη ως προς την ενάργεια και τα κριτήρια της αλήθειας επιβεβαιώνεται (επιμαρτύρησις) ή δεν καταρρίπτεται (ουκ αντιμαρτύρησις).
Το ψευδές ελέγχεται όταν η γνώμη καταρρίπτεται (αντιμαρτύρησις) ή δεν επιβεβαιώνεται (ουκ επιμαρτύρησις). ([δόξα] ἀληθῆ τέ φασι καὶ ψευδῆ· ἂν μὲν γὰρ ἐπιμαρτυρῆται ἢ μὴ ἀντιμαρτυρῆται, ἀληθῆ εἶναι· ἐὰν δὲ μὴ ἐπιμαρτυρῆται ἢ ἀντιμαρτυρῆται, ψευδῆ τυγχάνειν ΔΛ.Ι.34)
Με βάση την άμεση αντίληψη των πραγμάτων χρησιμοποιούμε την κατ΄ αναλογία αντίληψή τους σε όσα είναι άδηλα, δηλαδή αυτά που δεν φαίνονται και για τα μετέωρα.
Μαζί με την αναλογία, χρησιμοποιούμε και την ομοιότητα και την σύνθεση, συμβαλλομένου του λογισμού. (καὶ γὰρ καὶ ἐπίνοιαι πᾶσαι ἀπὸ τῶν αἰσθήσεων γεγόνασι κατά τε περίπτωσιν καὶ ἀναλογίαν καὶ ὁμοιότητα καὶ σύνθεσιν, συμβαλλομένου τι καὶ τοῦ λογισμοῦ ΔΛ.Ι.32).[3]
Συμπέρασμα
Ο Επίκουρος με λόγους και διαλογισμούς δομεί το φιλοσοφικό του σύστημα στηριζόμενος στην παρατήρηση της φύσης του σύμπαντος και του ανθρώπου. Ξεκινά με την παραδοχή ότι είναι αναγκαία η συμφωνία ότι η αρχική σημασία κάθε λέξης να είναι φανερή και να μην χρειάζεται καθόλου απόδειξη. Χαράζει τα κριτήρια της αλήθειας και δημιουργεί τους τρόπους συλλογισμού με τους οποίους σχηματίζεται πλέον ο επικούρειος λογισμός. Απομακρύνει τους φόβους και την ταραχή με την εξήγηση της φύσης του σύμπαντος και του ανθρώπου. Αναδεικνύει τον σκοπό της ζωής, την ηδονή. Τέλος μέσω των κατάλληλων προτιμήσεων και αποφυγών, οδηγεί τον άνθρωπο στο ηδέως ζην, στον ευδαίμονα βίο.
Σημείωση: Η απόδοση των αρχαίων κειμένων του ΔΛ.Ι 35 έως 83 είναι του φίλου Λεωνίδα Αλεξανδρίδη. Η απόδοση αποσπάσματος του Σέξτου Εμπειρικού είναι της Αρχοντίας Λιοντάκη.
Παραπομπές:
1.Λουκρήτιος “Για την Φύση των Πραγμάτων” – εκδόσεις Θύραθεν
2.Την λέξη διαλογίσματα την συναντούμε εδώ: «Ταῦτα οὖν πάντα τὰ διαλογίσματα <τὰ> περὶ ψυχῆς ἀνάγων τις ἐπὶ τὰ πάθη καὶ τὰς αἰσθήσεις… ΔΛ.Ι.68
3.Παράδειγμα: “Εάν, πράγματι, κάποιος μας πει ότι ένα καθορισμένο σώμα περιέχει μέρη άπειρα σε αριθμό και οποιουδήποτε μεγέθους, θα ήταν αδύνατο να αντιληφθούμε με ποιο τρόπο. Πως ένα τέτοιο σώμα θα μπορούσε να εξακολουθεί να έχει πεπερασμένο μέγεθος; Είναι πράγματι φανερό, ότι τα μέρη σε άπειρο αριθμό πρέπει να έχουν συγκεκριμένο μέγεθος και όποια και αν είναι τα μεγέθη τους, το μέγεθος του σώματος θα πρέπει ομοίως να είναι άπειρο”.
(Οὔτε γὰρ ὅπως, ἐπειδὰν ἅπαξ τις εἴπῃ ὅτι ἄπειροι ὄγκοι ἔν τινι ὑπάρχουσιν ἢ ὁπηλίκοι οὖν, ἔστι νοῆσαι, πῶς τ’ ἂν ἔτι τοῦτο πεπερασμένον εἴη τὸ μέγεθος. πηλίκοι γάρ τινες δῆλον ὡς οἱ ἄπειροί εἰσιν ὄγκοι· καὶ οὗτοι ὁπηλίκοι ἄν ποτε ὦσιν, ἄπειρον ἂν ἦν καὶ τὸ μέγεθος ΔΛ.Ι.57)
1.Λουκρήτιος “Για την Φύση των Πραγμάτων” – εκδόσεις Θύραθεν
2.Την λέξη διαλογίσματα την συναντούμε εδώ: «Ταῦτα οὖν πάντα τὰ διαλογίσματα <τὰ> περὶ ψυχῆς ἀνάγων τις ἐπὶ τὰ πάθη καὶ τὰς αἰσθήσεις… ΔΛ.Ι.68
3.Παράδειγμα: “Εάν, πράγματι, κάποιος μας πει ότι ένα καθορισμένο σώμα περιέχει μέρη άπειρα σε αριθμό και οποιουδήποτε μεγέθους, θα ήταν αδύνατο να αντιληφθούμε με ποιο τρόπο. Πως ένα τέτοιο σώμα θα μπορούσε να εξακολουθεί να έχει πεπερασμένο μέγεθος; Είναι πράγματι φανερό, ότι τα μέρη σε άπειρο αριθμό πρέπει να έχουν συγκεκριμένο μέγεθος και όποια και αν είναι τα μεγέθη τους, το μέγεθος του σώματος θα πρέπει ομοίως να είναι άπειρο”.
(Οὔτε γὰρ ὅπως, ἐπειδὰν ἅπαξ τις εἴπῃ ὅτι ἄπειροι ὄγκοι ἔν τινι ὑπάρχουσιν ἢ ὁπηλίκοι οὖν, ἔστι νοῆσαι, πῶς τ’ ἂν ἔτι τοῦτο πεπερασμένον εἴη τὸ μέγεθος. πηλίκοι γάρ τινες δῆλον ὡς οἱ ἄπειροί εἰσιν ὄγκοι· καὶ οὗτοι ὁπηλίκοι ἄν ποτε ὦσιν, ἄπειρον ἂν ἦν καὶ τὸ μέγεθος ΔΛ.Ι.57)
Βιβλιογραφία
-Διογενης Λαέρτιος – Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων – Βιβλίον Ι’,ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ – www.epicuros.gr
-Λουκρήτιος – De rerum natura, «ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ”, εκδόσεις Θύραθεν
-Σέξτος Εμπειρικός – Προς Λογικούς εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ
-Usener – Epicurea εκδόσεις Cambridge
-Διογενης Λαέρτιος – Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων – Βιβλίον Ι’,ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ – www.epicuros.gr
-Λουκρήτιος – De rerum natura, «ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ”, εκδόσεις Θύραθεν
-Σέξτος Εμπειρικός – Προς Λογικούς εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ
-Usener – Epicurea εκδόσεις Cambridge
! Ο Τάκης Παναγιωτόπουλος είναι συγγραφέας και μεταφραστής. Το κείμενο έχει αναρτηθεί στο Επικούρεια Φιλοσοφία.
