«Η βαρβαρότητα βρίσκεται μέσα μας»

Ο Εντγκάρ Μορέν γεννήθηκε στο Παρίσι από γονείς Εβραίους της διασποράς, που έζησαν χρόνια στη Θεσσαλονίκη. Μετά από τη διαγραφή του από το γαλλικό ΚΚ (1951) παραμένει πολιτικά αυτόνομος στο χώρο της ριζοσπαστικής αριστεράς. Το 1957 μαζί με τον Κ. Αξελό ίδρυσε το περιοδικό Arguments και έχει διατελέσει διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας.

Το βιβλίο του «Η Μέθοδος, 6. Ηθική», είναι το τελευταίο βιβλίο ενός τεράστιου έργου του Μορέν στο οποίο αναπτύσσει τις αρχές της πολύπλοκης γνώσης και εξετάζει ειδικότερα την ηθική. Θα σταθώ μόνο στα συμπεράσματα του βιβλίου που αφορούν το αίνιγμα του καλού και του κακού.

Η συζήτηση για το κακό αναζωπυρώθηκε μετά τις θηριωδίες των ναζί στον 2ο παγκόσμιο πόλεμο, παρότι έχουν συστηματικά αποσιωπηθεί μεγαλύτερης έκτασης αφανισμοί ανθρώπων από των άνθρωπο, όπως για παράδειγμα η εξόντωση από τους Ευρωπαίους των 100.000.000 ιθαγενών της Αμερικής. Αυτή τη γενοκτονία τα βιβλία της ιστορίας την ονομάζουν ανακάλυψη της Αμερικής. Την Αμερική όμως την είχαν ανακαλύψει αιώνες πριν οι ιθαγενείς κάτοικοί της, αλλά για τον δυτικό πολιτισμό αυτοί δεν ήταν άνθρωποι.

Η ιστορία που διδάσκεται στα σχολεία είναι η ιστορία των νικητών. Αρκετοί διανοούμενοι μετά το ολοκαύτωμα των Εβραίων από τους ναζί διατύπωσαν την άποψη ότι επρόκειτο για το απόλυτο κακό, για ένα διαβολικό συμβάν, που δεν μπορεί να ενταχθεί στην ανθρώπινη ιστορία. Λάθος, πρόκειται για ένα επαναλαμβανόμενο συμβάν, που το επιβεβαιώνει η γενοκτονία των ιθαγενών της Αμερικής και τόσες άλλες. Η βαρβαρότητα του homo sapiens δεν εμφανίστηκε στην ιστορία με το Άουσβιτς.

Ο sapiens όπως σημειώνει ο Ε. Μορέν «εξολόθρευσε τους νεατερντάλιους, τους Ινδιάνους της Αμερικής, τους Αβορίγινες της Αυστραλίας, εφηύρε την δουλοκτησία και τα γκουλάγκ. Η βαρβαρότητα βρίσκεται μέσα μας».

Στην γερμανοεβραία φιλόσοφο Χ. Άρεντ οφείλουμε μια μεγάλη αλήθεια. Το κακό είναι κοινότυπο. Για να διαπραχθεί δεν χρειάζονται τέρατα αλλά κοινοί, φυσιολογικοί άνθρωποι, σαν αυτούς της διπλανής πόρτας.

Με αφορμή την δίκη της Νυρεμβέργης η Άρεντ παρατήρησε ότι «τα περισσότερα μέλη των ες-ες δεν ήταν ούτε διεστραμμένοι, ούτε σαδιστές. Αντιθέτως ήταν τρομερά και τρομακτικά φυσιολογικοί άνθρωποι», όπως βέβαια και οι πλειοψηφία των Γερμανών πολιτών που είτε συμμετείχε είτε ανέχτηκε τις ναζιστικές θηριωδίες. Η θέση όμως της Άρεντ ότι το κακό είναι κοινότυπο, υπάρχει γύρω μας και διαπράττεται από συνήθεια, ως καθήκον, ως υπακοή στους νόμους και τις εντολές, εντέλει ασυνείδητα, δεν είναι επαρκής.

Ο Χ. Χίμλερ, αρχηγός των ες-ες, δεν υπάκουσε στους νόμους, στους ανώτερους του, δεν λειτούργησε ασυνείδητα, αλλά σχεδίασε και ορθολογικά οργάνωσε το κακό, έκανε την γενοκτονία σκοπό, επάγγελμα. Ο Χίμλερ διατύπωσε ως εξής το σχέδιο της τελικής λύσης για τους Εβραίους:

«Τι θα κάνουμε με τις γυναίκες και τα παιδιά; Αποφάσισα να βρω μια εντελώς καθαρή λύση. Θεωρώ ότι δεν έχω κανένα δικαίωμα να ξεριζώσω τους άντρες και να αφήσω πίσω τους εκδικητές με τη μορφή παιδιών να μεγαλώνουν και να αναμετρηθούν με τους γιούς και τα εγγόνια μας. Έπρεπε να παρθεί μια δύσκολη απόφαση να εξαφανιστούν οι άνθρωποι αυτοί από το πρόσωπο της γης».

Ο σκοπός του Χίμλερ ήταν η προγραμματισμένη εξόντωση ενός λαού και η καταστροφικότητα αυτού του σκοπού ταυτίστηκε με την καταστροφικότητα των μέσων που χρησιμοποιήθηκαν για να επιτευχθεί ο σκοπός. Αυτό το κακό δεν είναι απλώς κοινότυπο, δεν είναι αποτέλεσμα της έλλειψης λογικής και παιδείας, είναι ριζικό. Το ολοκαύτωμα δεν είναι ολοκαύτωμα της ανθρωπιάς διότι η ανθρώπινη ταυτότητα εμπεριέχει το ολοκαύτωμα. Μεγαλύτερη απόδειξη γι’ αυτό είναι οι σημερινοί Εβραίοι που από θύματα έγιναν θύτες οργανώνοντας τα παλαιστινιακά ολοκαυτώματα.

Τι σημαίνει όμως ότι το κακό είναι ριζικό; Σημαίνει ότι το κακό είναι ανθρώπινο, δεν είναι μια εκτροπή από τα ανθρώπινα, και ότι ταυτόχρονα τα «κακά δεν είναι δυνατόν να εκλείψουν», όπως έλεγε ο Σωκράτης στον Θεαίτητο. Η επίγνωση αυτής της παραδοχής είναι αναγκαίος όρος για να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις του περιορισμού του, για να αντιταχθούμε στον θρίαμβό του, γεγονός που σημαίνει ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε την εσχατολογική πίστη για την τελείωση, την αρμονία, τον επίγειο ή ουράνιο παράδεισο, τον «αγγελισμό» που ονειρεύεται να εξαλείψει το κακό.

Η ρίζα του κακού βρίσκεται βεβαίως στα χαρακτηριστικά του κοινωνικού περιβάλλοντος, είναι δηλαδή επίκτητη, πολιτισμικά διαμορφωμένη. Το υποκείμενο μπορεί να προβεί σε βαρβαρότητες αν κυριευθεί, καθυποταχθεί, από το κράτος, την πατρίδα, τον θεό, έναν ηγέτη, από την αγορά και το κέρδος, από μια μεσσιανική ιδεολογία.

Edgar Morin

Η ριζικότητα όμως του κακού δεν οφείλεται κυρίως στην επίκτητη αλλά στην έμφυτη καταγωγή του. Αν το κακό έχει την ρίζα του μόνο στο κοινωνικό περιβάλλον κάποια στιγμή θα το αλλάζαμε προς το δικαιότερο και θα το εξαλείφαμε. Η ανάδυση του homo sapiens έφερε στο προσκήνιο ένα ον που δεν χαρακτηρίζεται από την ομοιογένεια, αλλά από την ετερότητα, την ατομική αυτονομία, την εξατομικευμένη συνείδηση, το ότι δηλαδή είμαστε διαφορετικοί μεταξύ μας.

Η εξατομικευμένη όμως συνείδηση, αυτό το αγαθό του υποκειμένου που το διαχωρίζει από την ομοιογενή συνείδηση των άλλων πλασμάτων της φύσης, είναι ευλογία και κατάρα, διότι εμπεριέχει τον εγωισμό και τον αλτρουϊσμό. Το υποκείμενο δηλαδή, το πρώτο πρόσωπο, ζει για τον εγωιστικό εαυτό του και για τον άλλο, διότι η ανάγκη του εμείς βρίσκεται εντός του πρώτου προσώπου ως ανάγκη φιλίας, συνεργασίας και αναγνώρισης.

Όταν το κοινωνικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από εγωιστική κουλτούρα, ανταγωνισμό και μεσσιανικές προσδοκίες τότε αυτό αποτελεί μια συνθήκη για να αναδυθεί το κακό και να μετατραπεί σε φασισμό ή ρατσισμό μεταθέτοντας την σύγκρουση του εγώ με τον άλλο, στο εγώ (εμείς) με τους άλλους ως ξένους, ως αλλοεθνείς, όπως έγινε με τις κάθε λογής γενοκτονίες. Όπως επισημαίνει ο Μορέν