Η ελληνιστική περίοδος αναφέρεται στην εποχή μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, κατά την οποία οι στρατηγοί μοίρασαν τις κατακτήσεις του Μακεδόνα στρατηλάτη μεταξύ τους. Με άλλα λόγια: ο κόσμος μετατράπηκε σε μικρό χρονικό διάστημα ριζικά – «άλλαξε ο χάρτης» εν μία νυκτί. Εδώ κάπου εμφανίζεται χρονολογικά και ο πρώτος Στωικός φιλόσοφος, ο ελληνικής καταγωγής Ζήνωνας ο Κιτιεύς, ο οποίος διδάσκει στην «Ποικίλη Στοά» στην Αθήνα, από όπου πήρε το όνομά της η σχολή και οι ακόλουθοί της.
Δεν γνωρίζουμε πολλά για το Ζήνωνα ως άνθρωπο, και δυστυχώς σώζονται κατά κύριο λόγο αποσπάσματα από τα έργα του, οπότε δεν έχουμε μια πλήρη εικόνα της φιλοσοφίας του. Το ίδιο ισχύει για πολλούς από τους Στωικούς φιλόσοφους που τον ακολούθησαν, όπως ο Επίκτητος και ο Κλεάνθης. Γνωρίζουμε όμως αρκετά για τους Ρωμαίους Στωικούς, όπως ο Σενέκας και ο Μάρκος Αυρήλιος.
Οι Στωικοί ανέπτυξαν μια φιλοσοφία ζωής. Γι’ αυτούς η φιλοσοφία δεν ήταν μια θεωρητική άσκηση ή ενασχόληση, ήταν ολόκληρος τρόπος ζωής.
Αν κάτι περιπλέκει ακόμα περισσότερο τα πράγματα, είναι το γεγονός ότι από αυτά που γνωρίζουμε για τους διάφορους Στωικούς, διαπιστώνουμε σοβαρές διαφωνίες μεταξύ τους σε κάποια θέματα, όπως παραδείγματος χάριν τη μεταφυσική, δηλαδή τη φύση της ύπαρξης. Παρά ταύτα, έχουμε αρκετό υλικό ώστε να είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε τις κεντρικές ιδέες των Στωικών φιλοσόφων, αλλά και γιατί μπορούν αυτές οι ιδέες να μας βοηθήσουν, ακόμη και σήμερα.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Το βασικό ερώτημα που προσπάθησαν να απαντήσουν οι Στωικοί είναι διαχρονικό: «πώς μπορώ να ζήσω μια καλή ζωή σε αυτόν τον κόσμο;» ή «δεδομένου του πώς είναι ο κόσμος, ποια είναι η καλύτερη ζωή που μπορώ να έχω;». Αμέσως αμέσως, τα ερωτήματα αυτά γεννούν με τη σειρά τους νέα, όπως «τι σημαίνει καλή ζωή;» ή «πώς είναι αυτός ο κόσμος;». Αυτό σημαίνει ότι για να απαντήσουμε το κεντρικό ερώτημα των Στωικών, πρέπει να στήσουμε γερά τα θεμέλιά μας.
Οι Στωικοί φιλόσοφοι, στην προσπάθειά τους να βρουν απαντήσεις που να τους ικανοποιούν σε αυτά τα ερωτήματα, δημιούργησαν μια σειρά από θεωρίες, δίνοντας πάντα έμφαση στην έννοια της «καλής ζωής». Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι στην πραγματικότητα αυτό που έκαναν οι Στωικοί (όπως και οι Επικούρειοι, με τους οποίος θα ασχοληθούμε άλλη φορά, κατά την ίδια περίοδο) είναι ότι ανέπτυξαν μια φιλοσοφία ζωής. Γι’ αυτούς η φιλοσοφία δεν ήταν μια θεωρητική άσκηση ή ενασχόληση, ήταν ολόκληρος τρόπος ζωής.
Η σχολή αυτή προσέφερε στους μαθητές της τα εργαλεία για να καταφέρουν να ζήσουν καλύτερα μέσω της «θεραπείας του νου». Η λέξη θεραπεία δεν είναι τυχαία. Προσωπικά, η πρώτη μου επαφή με τη σχολή των Στωικών ήρθε μέσα από το βιβλίο της Martha Nussbaum The Therapy of Desire, μέσα στο οποίο αναλύει (στο βαθμό που της επιτρέπει η έκταση του βιβλίου) τις σχολές της ελληνιστικής εποχής και εξηγεί ότι η καθεμία από αυτές συμπεριλάμβανε έναν «θεραπευτικό τρόπο δράσης», ώστε να οδηγήσει τους μαθητές της στο δρόμο της αρετής.
Μέσω της κατανόησης του κόσμου γύρω μας, της φύσης του ανθρώπου και της θέσης του μέσα στον κόσμο αυτόν, φτάνουμε στο σημείο της «ευδαιμονίας» για τους Στωικούς και της «αταραξίας» για τους Επικούρειους. Ο νους που χρίζει θεραπείας είναι αυτός που έχει μπερδευτεί, αυτός που δεν έχει συλλάβει σωστά τον κόσμο. Πρέπει λοιπόν να μελετήσει τη λογική, τη μεταφυσική (με την έννοια που αναφέραμε παραπάνω), την ηθική και όλα τα σχετικά αντικείμενα, ώστε να τον καταλάβει.
Αυτή είναι και η πηγή της καλής ζωής και της ορθής ηθικής, σύμφωνα με τους Στωικούς. Να ζει κανείς «σε αρμονία με τον κόσμο». Εάν λοιπόν έχουμε στο μυαλό μας μια σωστή αντίληψη του κόσμου, της ανθρώπινης φύσης, και της σχέσης μεταξύ των δύο, τότε θα μπορέσουμε να ευτυχήσουμε. Αυτό σημαίνει ότι δεν πρέπει να μας απασχολούν αυτά που είναι, όπως αναφέρει ο Ζήνωνας, «αδιάφορα», συνεπώς αχρείαστα για την ευδαιμονία.
Παράλληλα, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι δεν υπάρχουν «απόλυτες αξίες», με άλλα λόγια δεν υπάρχει κάτι το οποίο να είναι πάντα καλό ή θετικό. Κάτι που θεωρούμε «καλό» -ένα εύγευστο γλυκό λόγου χάριν- μπορεί να έχει αρνητικό αποτέλεσμα, αν δοθεί για παράδειγμα σε έναν διαβητικό. Αντίθετα, στο δρόμο της αρετής, οφείλουν να μας απασχολούν έννοιες όπως η δικαιοσύνη, η σοφία και η εγκράτεια. Δεν είναι εύκολος ο δρόμος προς την ευδαιμονία…
Είναι πάντως ενδιαφέρον ότι και κατά την εποχή των δύο σπουδαίων Ρωμαίων Στωικών, ο κόσμος άλλαζε δραστικά – άλλωστε με το θάνατο το Μάρκου Αυρήλιου έχουμε την αρχή της πτώσης της αρχαίας Ρώμης. Μπορεί λοιπόν σήμερα να μη ζούμε σε έναν κόσμο όπου τα σύνορα αλλάζουν όσο ριζικά άλλαζαν τότε, θα μπορούσε όμως εύκολα να ισχυριστεί κανείς ότι η εποχή την οποία διανύουμε έχει ομοιότητες με την εποχή κατά την οποία αναπτύχθηκε η σχολή τους. Ο μοντέρνος πολιτισμός αν μη τι άλλο «τρέχει» με μια ταχύτητα που εύκολα μπορεί να μας «συγχύσει» λόγω της έντονης αίσθησης της μεταβατικότητας.
Είναι λοιπόν εύκολο ο νους μας να βρεθεί σε μια κατάσταση που να χρίζει «θεραπείας». Εύκολα θα χαθούμε στο χάος της μοντέρνας ζωής, εύκολα θα μπερδευτούμε και δεν θα καταλάβουμε ορθά πώς λειτουργεί ο κόσμος γύρω μας. Τα μαθήματα των Στωικών λοιπόν έχουν για εμάς ιδιαίτερη αξία και άμεση χρησιμότητα.
Άλλωστε, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Bertrand Russell, στο βιβλίο του A History of Western Philosophy, το «Ευαγγέλιο» της Στωικής ηθικής «αφορά την αντοχή, αντί για την ελπίδα». Ο Στωικός είναι αυτός που μπορεί να αντέξει τη ζωή γιατί την καταλαβαίνει, δεν την αφήνει να τον εκπλήξει. Η ζωή δεν τον αφήνει να απορεί και εκείνος δεν της επιτρέπει να τον παρασύρει.
Αυτό δεν σημαίνει ότι τα μαθήματα των Στωικών δεν έχουν αξία όταν διανύουμε πιο ήρεμες περιόδους. Άλλωστε, η «ευδαιμονία» είναι ζητούμενο «παντός καιρού», και το πώς θα φτάσει κανείς σε αυτήν, διαχρονική ανησυχία του ανθρώπου.
Ένα πρώτο βήμα προς την ευδαιμονία είναι να καταλάβουμε τον κόσμο, κάτι που δεν έχουμε καμία ελπίδα να καταφέρουμε αν δεν τον παρατηρήσουμε πρώτα.
