Ο άνθρωπος ίσως είναι βιολογικά προορισμένος να συνεργάζεται. H επιλογή της συνεργασίας και της αλτρουιστικής συμπεριφοράς ερεθίζει τα κέντρα της ευχαρίστησης στον εγκέφαλο. Αυτό το «νευρωνικό κύκλωμα» ανταμοιβής πιθανότατα αποτελεί τη βάση του αλτρουισμού. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή: στη σαβάνα της Πλειστοκαίνου εποχής οι άνθρωποι άρχισαν να ζουν σε ομάδες, διότι ήταν σχεδόν αδύνατο να ζήσουν μόνοι τους από πρακτική – και όχι από συναισθηματική – άποψη.
H πρώτη πράξη αλτρουισμού
Σύμφωνα με τον Eccles, το πρώτο απτό δείγμα αλτρουιστικής πράξης έρχεται πριν από 60.000 χρόνια: βρέθηκε ο σκελετός ενός ανθρώπου Νεάντερταλ με εκ γενετής προβλήματα τέτοιου είδους, που δεν θα μπορούσε να επιβιώσει ως την ηλικία των 40 ετών αν δεν τον είχαν φροντίσει οι δικοί του άνθρωποι, π.χ. δίνοντάς του μασημένη τροφή. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το δαρβινικό δόγμα της επιβίωσης του ισχυροτέρου.
H βιολογική βάση του αλτρουισμού
H πρώτη ένδειξη ότι ο αλτρουισμός έχει βιολογική βάση βρέθηκε το 1984, σε πειράματα με πιθήκους που έμαθαν να τραβάνε δύο αλυσίδες: στη μία περίπτωση τραβώντας την αλυσίδα εξασφάλιζαν φαγητό, ενώ στη δεύτερη περίπτωση εξασφάλιζαν περισσότερο φαγητό αλλά ταυτόχρονα έβλεπαν ότι δινόταν ηλεκτροσόκ σε κάποιον άλλο πίθηκο. Πολύ σύντομα η πλειονότητα των πιθήκων του πειράματος προτιμούσε να τραβάει την αλυσίδα που δεν συνεπαγόταν ηλεκτροσόκ για τους άλλους, παρά το ότι σήμαινε λιγότερο φαγητό. Το συμπέρασμα; Τα άτομα στενοχωριούνται με τον πόνο του άλλου και προβαίνουν σε πράξεις για να τον σταματήσουν, ακόμη και αν οι ίδιοι χάνουν κάτι.
Επιστήμονες εντόπισαν «νευρώνες-καθρέφτες» στον προκινητικό φλοιό του εγκεφάλου πιθήκων και ανθρώπων. Το χαρακτηριστικό αυτών των νευρώνων είναι ότι ενεργοποιούνται τόσο όταν το άτομο κάνει μια πράξη όσο και όταν παρακολουθεί τον πειραματιστή να προβαίνει στην ίδια πράξη. Οι επιστήμονες συμπέραναν ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι «καλωδιωμένος» να αντιλαμβάνεται τη συναισθηματική εμπειρία του άλλου και να κινητοποιείται για να κάνει κάτι.
Με την τεχνική του f MRI βρέθηκε ότι υπάρχει μια βιολογικά προκαθορισμένη βάση για αλτρουιστική συμπεριφορά: συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου ενεργοποιούνται όταν τα εξεταζόμενα υποκείμενα έπαιζαν το παιχνίδι «δίλημμα του φυλακισμένου» και αποφάσιζαν να δείξουν εμπιστοσύνη και να συνεργαστούν μεταξύ τους, παρά να αλληλοπροδοθούν για άμεσο κέρδος, λένε ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Emory (η έρευνα δημοσιεύθηκε στην επιστημονική επιθεώρηση «Neuron»). H έρευνα αυτή για πρώτη φορά δείχνει ότι η συνεργασία και ο αλτρουισμός αποτελούν εσωτερική ανταμοιβή για τον εγκέφαλο, ακόμη και όταν υπάρχει εξωτερική πίεση για το αντίθετο, δηλώνει ο Δρ Berns. H βάση του αλτρουισμού είναι βιολογική: είτε γενετικά προγραμματισμένη είτε εξελισσόμενη μέσω της κοινωνικοποίησης στην παιδική και εφηβική ηλικία.
H θεωρία των «εγωιστικών γονιδίων»
Ο εξελικτικός βιολόγος Richard Dawkins στο βιβλίο του «Selfish Gene» εξηγεί ότι τα γονίδια συμπεριφέρονται σαν να είναι οντότητες με προσωπικό συμφέρον. Και αφού ο άνθρωπος αποτελείται από γονίδια, άρα είναι ένας οργανισμός που δημιουργήθηκε από γονίδια για να αυξηθούν οι πιθανότητες της αναπαραγωγής αυτών των γονιδίων. Τα γονίδια θεωρούνται «εγωιστικά», με την έννοια ότι ο μόνος λόγος ύπαρξής τους είναι η επιβίωσή τους. H συνεργασία και ο αλτρουισμός είναι εξίσου σημαντικά με τον ανταγωνισμό για την επιβίωση των γονιδίων.
H υπόθεση του μεγάλου λάθους
Οι δρες John Tooby και Leda Cosmides προτείνουν ότι η συγγενική επιλογή είναι η δύναμη πίσω από το ένστικτο για την ευρύτερη συνεργασία στη σύγχρονη εποχή. Αυτή η ιδέα ονομάζεται «υπόθεση του μεγάλου λάθους». Ο άνθρωπος εξελίχθηκε στη σαβάνα, όπου ήταν απαραίτητη η συνεργασία για τροφή, καταφύγιο και ασφάλεια, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι τα συγγενικά γονίδια θα επιβίωναν. Ο εγκέφαλός μας προσαρμόστηκε στις απαιτήσεις της σαβάνας και όχι στις πολυσύνθετες σύγχρονες κοινωνίες, τις οποίες «λανθασμένα» εκλαμβάνουμε ως συγγενικές ομάδες. Επομένως, η συνεργασία στη σύγχρονη εποχή είναι κατά κάποιον τρόπο δυσλειτουργικό υποπροϊόν της συγγενικής επιλογής. Ετσι εξακολουθούμε να βοηθούμε τον διπλανό μας ακόμη και όταν δεν έχουμε άμεσο όφελος, αφού δεν διαθέτει σημαντικό ποσοστό των γονιδίων μας, σε αντίθεση με την οικογένειά μας.
H ομαδική ζωή χρειάζεται… μυαλό!
Τα μέλη της ομάδας πρέπει να θυμούνται ποιοι αποτελούν την ομάδα, τις μεταξύ τους σχέσεις, καθώς επίσης και να βρουν τρόπους επικοινωνίας για να εδραιώσουν συνεννόηση και εμπιστοσύνη. Ο Robin Dunbar πρότεινε ότι το αυξημένο μέγεθος του εγκεφάλου των πιθηκοειδών και του ανθρώπου σχετίζεται άμεσα με την ικανότητα ανταπόκρισης στις απαιτήσεις ομάδας συγκεκριμένου μεγέθους. H συνεργασία λοιπόν συνετέλεσε στην αύξηση του μεγέθους του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Πρόσφατες έρευνες στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν και στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης έδειξαν ότι ο αλτρουισμός βελτίωσε την ψυχική και σωματική υγεία καθώς και τη μακροζωία 400 ηλικιωμένων ζευγαριών. Πιθανότατα υπεύθυνος είναι ο βιολογικός μηχανισμός που καταστέλλει τις αντιδράσεις στρες και ενδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα, που είναι άμεσα συνδεδεμένο με τον εγκέφαλο και τα συναισθήματα.
Άλλη πιθανή εξήγηση προτείνει ότι ο αλτρουισμός εξουδετερώνει τη μοναξιά και την κοινωνική απομόνωση – παράγοντες επικινδυνότητας για ψυχική δυσφορία, ασθένειες και θάνατο μέσω της ενεργοποίησης των οδών του στρες στον εγκέφαλο. \ Ερευνητές της Ιατρικής Σχολής του Χάρβαρντ παρακολούθησαν απόφοιτους για 40 χρόνια και βρήκαν ότι ο αλτρουισμός αποτελεί έναν από τους σημαντικούς παράγοντες που βοήθησαν αυτά τα άτομα να αντεπεξέλθουν στο καθημερινό στρες.
Ο αλτρουισμός ενεργοποιεί τις ορμόνες της καλής διάθεσης, τις ενδορφίνες του εγκεφάλου, καταλήγοντας στην αίσθηση του «ανεβάσματος», δηλαδή ζεστασιάς, αυξημένης ενεργητικότητας και ευφορίας που δηλώνουν ότι αισθάνονται όσοι βοηθάνε συνανθρώπους τους.
Λίζα Βάρβογλη ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια.
