Το τροπάριο της Κασσιανής - Παρεξηγηµένη Αγία

Η πραγματικότητα για την υμνογράφο, την οσία Κασσιανή, και οι παρεξηγήσεις για το πρόσωπό της
Γνωρίζουμε ποια ήταν «η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή»;

Είναι μια από τις γυναίκες που έγραψαν το όνομά τους στην ιστορία του Βυζαντίου με ανεξίτηλο μελάνι. Γύρω από το όνομά της «υφάνθηκαν» μύθοι και θρύλοι.

Παρεξηγηµένη Αγία

Δυστυχώς µερικοί τα λόγια του Τροπαρίου τα αποδίδουν στην ίδια την Κασσιανή, που δήθεν ήταν αµαρτωλή µε περιπετειώδεις και αµαρτωλούς έρωτες µε τον Αυτοκράτορα Θεόφιλο. Διάφορoι µυθιστοριογράφοι, ανίκανοι να συλλάβουν το µεγαλείο της και τυφλωµένοι από τη µέθη των παθών τους, προσπάθησαν να παραχαράξουν την αλήθεια και να δηµιουργήσουν ένα µύθο, που δυστυχώς στάθηκε ικανός να ξεγελάσει πολλούς. «Την ωραία, αγνή, σοφή παρθένο, τη φιλοσοφούσα και τω Θεώ µόνω ζώσα», όπως γράφει Βυζαντινός χρονογράφος της εποχής της,παρουσίασαν µε σκανδαλώδεις περιπέτειες και αµαρτωλή.
Σύγχρονοι και νεώτεροι χρονογράφoι, όπως ο Γλυκάς,  Πτωχοπρόδροµος,  Κωδινός,  Γεώργιος Αµαρτωλός, Ζωναράς κ.λπ. που έγραψαν για τη ζωή της Κασσιανής, αναφέρουν ότι ήταν απλώς µια υποψήφια νύφη για τον αυτοκράτορα Θεόφιλο.
Τίποτε δεν υπήρξε περισσότερο µεταξύ Κασσιανής και Θεόφιλου ούτε πριν, ούτε µετά τη στιγµή που το χρυσό µήλο δόθηκε στη συνυποψήφιά της νύφη Θεοδώρα. Έτσι η σπουδαία αυτή µορφή της Οσίας Κασσιανής για πολύ κόσµο είναι παρεξηγηµένη και αδικηµένη, όπως και η άλλη µεγάλη Αγία Μαρία Μαγδαληνή, που ενώ δεν υπήρξε τίποτε το αµαρτωλό στη ζωή και της µιας και της άλλης από πολλούς (είτε από άγνοια, είτε από κακή προαίρεση), παρουσιάζονται σαν αµαρτωλές – πόρνες γυναίκες µε φανταστικές και βλάσφηµες ιστορίες…

Το βράδυ της Μεγάλης Τρίτης, στις Εκκλησίεςψάλλεται ο όρθρος της Μεγάλης Τετάρτης. Το τελευταίο τροπάριο στην Ακολουθία είναι της Κασσιανής, ένα από τα πιο γνωστά και αγαπημένα τροπάρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Ο βίος της Κασσιανής

Η Κασσιανή έζησε τον 9ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη την περίοδο της εικονομαχίας. Καταγόταν από φεουδαρχική οικογένεια και ονομαζόταν Κασσία, Ικασία ή Εικασία.

Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος επιλέγει τη σύζυγό του.

Εκτός από έξυπνη και καλλιεργημένη ήταν και όμορφη. Οι βυζαντινοί χρονικογράφοι, Συμεών ο μεταφραστής, Γεώργιος Αμαρτωλός και Λέων ο Γραμματικός, αναφέρουν ότι συμμετείχε στην τελετή επιλογή νύφης (που πραγματοποιήθηκε μεταξύ του 821 και 830) για τον αυτοκράτορα Θεόφιλο, την οποία είχε οργανώσει η μητριά του Ευφροσύνη. Ο Θεόφιλος θα προσέφερε στην μέλλουσα σύζυγό του ένα χρυσό μήλο.

Εντυπωσιασμένος από την Κασσιανή την πλησίασε και της είπε: «Ὡς ἂρα διά γυναικός ἐρρύη τὰ φαῦλα» ή κατά την παράδοση: «Εκ γυναικός τα χείρω. Δηλαδή, «από μία γυναίκα ήρθαν στον κόσμο τα κακά», αναφερόμενος στην αμαρτία τις Εύας. Η Κασσιανή, του απάντησε: «Ἀλλά καὶ διά γυναικός πηγάζει τά κρείττω» ή κατά την παράδοση «Kαι εκ γυναικός τα κρείττω». Δηλαδή «και από μία γυναίκα ήρθαν τα καλά», αναφερόμενη στην Παναγία που γέννησε το Χριστό.
H Mαρία Μαγδαληνή. Έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (El Greco)
Ο Θεόφιλος έμεινε ενεός από την απάντηση της Κασσιανής και την απέρριψε δίνοντας το χρυσό μήλο στη Θεοδώρα από την Παφλαγονία της Μικράς Ασίας.

Η Κασσιανή το 843 ίδρυσε κοινόβιο μοναστήρι στην Κωνσταντινούπολη. Σύμφωνα με τις παραδόσεις μόνασε καθώς δεν μπόρεσε να ξεπεράσει το γεγονός ότι δεν έγινε αυτοκράτειρα. Αλλά ούτε και ο Θεόφιλος  μπόρεσε να την ξεπεράσει. Για αυτό την επισκέφθηκε στο μοναστήρι. Εκείνη δεν επιθυμούσε να τον αντικρίσει και κρύφτηκε, αφήνοντας στο τραπέζι τον ύμνο του τροπαρίου μισοτελειωμένο. Σύμφωνα με τις παραδόσεις, ο αυτοκράτορας τον συμπλήρωσε προσθέτωντας την εξής φράση:  «ὧν ἐν τῷ παραδείσῳ Εὔα τὸ δειλινόν, κρότον τοῖς ὠσὶν ἠχηθεῖσα, τῷ φόβῳ ἐκρύβη».
H Mαρία Μαγδαληνή πλένει τα πόδια του Ιησού. Πίνακας του Jacob Andries Beschey

Το έργο της Κασσιανής

Η Κασσιανή θεωρείται μία από τις σπουδαιότερες ποιήτριες και υμνωδούς του Βυζαντίου. Έγραψε περίπου 50 ύμνους, από τους οποίους οι 23 περιλαμβάνονται στα λειτουργικά βιβλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Επίσης, μέχρι σήμερα έχουν διασωθεί 789 μη λειτουργικοί της στίχοι. Πρόκειται κυρίως για «γνωμικά». Ενδεικτικό είναι το εξής που χρησιμοποιείται μέχρι τις μέρες μας: «Απεχθάνομαι τον πλούσιο άντρα που γκρινιάζει σαν να ήταν φτωχός». Τα γνωμικά και τα επιγράμματά της έχουν θέμα τον χαρακτήρα του ανθρώπου, τη γυναίκα, την ευτυχία, τη χάρη, το κάλλος, το ήθος. Μάλιστα σε 32 στίχους αναφέρεται στη φιλία. «Ει θέλεις πάντως και φιλείν και φιλείσθαι, των ψιθυριστών και φθονερών απέχου», «Φρόνιμον φίλον, ως χρυσόν, κόλπω βάλλε τον δι΄ αύγε μωρόν φεύγε καθάπερ όφιν». Δηλαδή, τον φρόνιμο φίλον να βάλεις στο πλευρό σου, όπως θα ήθελες να έχεις και το χρυσό. Τον ανόητο όμως να τον αποφεύγεις όπως και το φίδι.

Τι συμβολίζει το τροπάριο της Κασσιανής

Το Δοξαστικό των αποστίχων του όρθρου της Μ. Τετάρτης είναι ένας από τους ωραιότερους ύμνους της Εκκλησίας. Αναφέρεται στο περιστατικό κατά τον οποίο η πόρνη (δεν έχει επιβεβαιωθεί εάν η Κασσιανή αναφερόταν στη Μαρία Μαγδαληνή) πλένει τα πόδια του Ιησού με μύρο, με τα δάκρυά της και στη συνέχεια τα σκουπίζει με τα μαλλιά της. Αρχικά οι μυθιστοριογράφοι θεωρούσαν ότι η Κασσιανή αναφερόμενη «στην εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή», περιέγραφε τον εαυτό της. Κάτι όμως που δεν ισχύει.

Στο τροπάριο της Κασσιανής, υμνείται δηλαδή η σημασία της μετάνοιας. Επαναπροσεγγίζεται δηλαδή η σχέση του ανθρώπου με το συνάνθρωπο, τον κόσμο και το Θεό. Αξίζει να σημειωθεί ότι όχι μόνο το τροπάριο της Κασσιανής αλλά και ολόκληρη η υμνογραφία της Μεγάλης Τρίτης συνδέεται με τη μετάνοια.

Ο Βίος της Κασσιανής και στα Κλασσικά Εικονογραφημένα, τη σειρά  κόμικς, που διασκεύαζε γνωστά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η σειρά κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1951 από τις Εκδόσεις Πεχλιβανίδη, βασισμένη στην αντίστοιχη αμερικανική και ήταν εμπλουτισμένη με  θέματα ελληνικού ενδιαφέροντος.

Η απόδοση στη δημοτική και η μελοποίηση

Το τροπάριο της Κασσιανής διακρίνεται από εκφραστική απλότητα, αμεσότητα, έντονη δραματικότητα και έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. O Κωστής Παλαμάς το απέδωσε στη το Δημοτική, ενώ σπουδαία είναι και η απόδοση του Φώτη Κόντογλου.

Ο ύμνος μελοποιήθηκε αρχικά το 18ο αιώνα από το συνθέτη βυζαντινής µουσικής Πέτρο Λαµπαδάριο. Πρόκειται για τον ύµνο που ψάλλεται στους ναούς την Μ. Τρίτη. Σπουδαία είναι η μελοποίηση του Κωνσταντίνου Πρίγγου. Μεταγενέστερα συνέθεσαν μουσική για το τροπάριο της Κασσιανής ο Δημήτρης Μητρόπουλος και ο Μίκης Θοδωράκης.

Το τροπάριο

«Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα Γυνή,
την σην αισθομένη Θεότητα, μυροφόρου αναλαβούσα τάξιν,
οδυρομένη μύρα σοι, προ του ενταφιασμού κομίζει.
Οίμοι! λέγουσα, ότι νυξ μοι, υπάρχει, οίστρος ακολασίας,
ζοφώδης τε και ασέληνος, έρως της αμαρτίας.
Δέξαι μου τας πηγάς των δακρύων,
ο νεφέλαις διεξάγων της θαλάσσης το ύδωρ•
κάμφθητί μοι προς τους στεναγμούς της καρδίας,
ο κλίνας τους Ουρανούς, τη αφάτω σου κενώσει•
καταφιλήσω τους αχράντους σου πόδας,
αποσμήξω τούτους δε πάλιν, τοις της κεφαλής μου βοστρύχοις•
ων εν τω Παραδείσω Εύα το δειλινόν,
κρότον τοις ωσίν ηχηθείσα, τω φόβω εκρύβη.
Αμαρτιών μου τα πλήθη και κριμάτων σου αβύσσους,
τις εξιχνιάσει ψυχοσώστα Σωτήρ μου;
Μη με την σην δούλην παρίδης, ο αμέτρητον έχων το έλεος».

H απόδοση του Φώτη Κόντογλου

Φωτογραφία του Φώτη Κόντογλου στο σπίτι του, το 1965, τη χρονιά που πέθανε. Πηγή: "Αρχείο Φώτη Κόντογλου" -Ιστορικά και Φωτογραφικά Αρχεία Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου.

Κύριε, η γυναίκα που έπεσε σε πολλές αμαρτίες,

σαν ένοιωσε τη θεότητά σου, γίνηκε μυροφόρα και σε άλειψε με μυρουδικά

πριν από τον ενταφιασμό σου κι έλεγε οδυρόμενη:

Αλλοίμονο σε μένα, γιατί μέσα μου είναι νύχτα κατασκότεινη και δίχως φεγγάρι,

η μανία της ασωτείας κι ο έρωτας της αμαρτίας.

Δέξου από μένα τις πηγές των δακρύων,

εσύ που μεταλλάζεις με τα σύννεφα το νερό της θάλασσας.

Λύγισε στ’ αναστενάγματα της καρδιάς μου,

εσύ που έγειρες τον ουρανό και κατέβηκες στη γης.

Θα καταφιλήσω τα άχραντα ποδάρια σου,

και θα τα σφουγγίσω πάλι με τα πλοκάμια της κεφαλής μου•

αυτά τα ποδάρια, που σαν η Εύα κατά το δειλινό, τ’ άκουσε να περπατάνε,

από το φόβο της κρύφτηκε.

Των αμαρτιών μου τα πλήθη

και των κριμάτων σου την άβυσσο, ποιος μπορεί να τα εξιχνιάση,

ψυχοσώστη Σωτήρα μου;

Μην καταφρονέσης τη δούλη σου,

εσύ που έχεις τ’ αμέτρητο έλεος

Κύριε,
κείνη η γυναίκα
που σε τόσες αμαρτίες είχε πέσει
ένιωσε τη θεότητά σου και τρεχάτη
έρχεται κλαίγοντας τα μύρα να προσφέρει
πριν έρθει ακόμα η ώρα της ταφής Σου.
Οϊμέ φωνάζοντας τι νύχτα είν’ αυτή
που μέσα μου υπάρχει;
τι όρεξη τρελή για ακόλαστη ζωή;
σαν το σκοτάδι
που δεν το σπάει του φεγγαριού αχτίδα
έτσι είν’ ο έρωτάς μου ο σκοτεινός για αμαρτία.
Συ, που πελάγους υδάτα σε σύγνεφα αλλάζεις
δέξε από μένα τις πηγές τα δάκρυά μου
Κι αν έσκυψες στη γη αφήνοντας τα ουράνια
σκύψε και στων δικών μου στεναγμών το βάθος
Τα πόδια Σου με τα φιλιά μου θα σκεπάσω
θα τα στεγνώσω με τις μπούκλες των μαλλιών μου
κι ας φόβισαν της Εύας την καρδιά με της πατημασιάς τον ήχο
κείνο το σούρουπο μες της Εδέμ τον κήπο.
Της αμαρτίας μου το πλήθος και της Κρίσης Σου το βάθος
ποιος το μπορεί, να ξεδιαλύνει ψυχοσώστη,
Μην, πεταμένη σε μιαν άκρη, με αφήσεις
Συ, που το έλεός Σου τέρμα δε γνωρίζει.

Αλεξανδρεύς

Το τροπάριο της Κασσιανής σε μετάφραση του Κωστή Παλαμά.

Κύριε, γυναίκα αμαρτωλή, πολλά

πολλά, θολά, βαριά τα κρίματά μου.

Μα Κύριε, πως η θεότης Σου μιλά,

μέσ’ στην καρδιά μου!

Κύριε, προτού σε κρύψ’ η εντάφια γη

από τη δροσαυγή λουλούδια πήρα

κι απ’ της λατρείας την τρίσβαθη πηγή

σου φέρνω μύρα.

Οίστρος με σέρνει ακολασίας ... Νυχτιά

σκοτάδι, αφέγγαρο, ανάστερο με ζώνει,

το σκοτάδι της αμαρτίας, φωτιά

με καίει, με λιώνει.

Εσύ που από τα πέλαα τα νερά

τα υψώνεις νέφη, πάρε τα Έρωτά μου,

κυλάνε, είναι ποτάμια φλογερά

τα δάκρυά μου.

Γείρε σ’ εμέ. Η ψυχή μου πως πονεί!

Δέξου με Εσύ που δέχτηκες και γείραν

άφραστα ως εδώ κάτου οι ουρανοί

και σάρκα επήραν.

Στ’ άχραντά Σου πόδια, βασιλιά

μου Εσύ, θα πέσω και θα στα φιλήσω

και με της κεφαλής μου τα μαλλιά

θα στα σφουγγίσω.

Τ’ άκουσεν η Εύα μέσ’ στο αποσπερνό

της παράδεισος φως ν’ αντιχτυπάνε,

κι αλαφιασμένη κρύφτηκε ... Πονώ,

σώσε, έλεος κάνε.

Ψυχοσώστ’ οι αμαρτίες μου λαός

τ’ αξεδιάλυτα ποιός θα ξεδιαλύσει;

Αμέτρητό Σου το έλεος, ο Θεός!

Άβυσσο η κρίση.

Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή

Το Δοξαστικόν των Αποστίχων του Όρθρου της Μ. Τετάρτης. Ήχος Πλάγιος του Τετάρτου, του Πέτρου Πελοποννησίου μπορείτε να το κατεβάσετε ΕΔΩ (μορφή pdf) από την Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος. Το Δοξαστικόν των Αποστίχων του Όρθρου της Μ. Τετάρτης. Ήχος Πλάγιος του Τετάρτου του Κωνσταντίνου Πρίγγου. Πελοποννησίου μπορείτε να το κατεβάσετε ΕΔΩ (μορφή pdf) από την Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Στο video που ακολουθεί μπορείτε ενα ακούσετε το τροπάριο της Κασσιανής από πατέρες της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου, που βρίσκεται στο Άγιο Όρος: