Αυτογνωσία και ψυχής επιμέλεια
Εγώ, Αθηναίοι, σας εκτιμώ και σας αγαπώ1, αλλά θα υπακούσω στον θεό2 και όχι σε σας και όσο θα αναπνέω και θα έχω τη δύναμη, δε θα σταματήσω να φιλοσοφώ3 και να σας παρακινώ και να κάνω υποδείξεις σε όποιον από σας τύχει να συναντήσω, λέγοντας αυτά που συνηθίζω: «Άνθρωπε σπουδαίε, ενώ είσαι Αθηναίος, πολίτης της μεγαλύτερης και της πιο φημισμένης πόλης για τη σοφία4 και την ισχύ της5, δεν ντρέπεσαι από τη μια να πασχίζεις να αποκτήσεις όσο γίνεται περισσότερα χρήματα, φήμη και τιμές, ενώ από την άλλη για τη φρόνηση και την αλήθεια6 και το πώς η ψυχή σου7 θα γίνει όσο το δυνατόν καλύτερη ούτε φροντίζεις ούτε μεριμνάς;» […] Γιατί, να το ξέρετε καλά, αυτά διατάζει ο θεός και εγώ νομίζω ότι ποτέ δεν υπήρξε μεγαλύτερο καλό για την πόλη από τη δική μου δραστηριότητα στην υπηρεσία του θεού8. Γιατί εγώ δεν κάνω τίποτε άλλο από το να τριγυρίζω και να προσπαθώ να σας πείσω όλους, νέους και γέρους, να μη φροντίζετε πρώτα από όλα και με τόσο ζήλο για το σώμα σας και τα χρήματα, αλλά για το πώς θα κάνετε την ψυχή σας όσο το δυνατόν καλύτερη9. Σας λέω ότι «δε δημιουργείται από τα χρήματα η αρετή10, αλλά από την αρετή τα χρήματα και όλα τα άλλα αγαθά των ανθρώπων, και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή».
(Πλάτων, Ἀπολογία Σωκράτους, 29d – 30a-b)
ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
- Aθηναίοι, σας… αγαπώ: η Απολογία Σωκράτους είναι πρώιμο έργο του Πλάτωνα και θεωρείται ότι απεικονίζει με σαφήνεια το ιστορικό πρόσωπο του Σωκράτη. Σε αυτό ο Πλάτων αναπλάθει τον απολογητικό λόγο του Σωκράτη που εκφωνήθηκε στο λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας κατά τη δίκη του (399 π.Χ.). Εδώ ο Σωκράτης κολακεύει τους Αθηναίους, για να τους πει αμέσως μετά ότι δε θα τους υπακούσει, αν του απαγορεύσουν να φιλοσοφεί.
- Θα υπακούσω στον θεό: ο Σωκράτης αναφέρεται εδώ στον θεό ή τους θεούς και άλλοτε στον δαίμονα, κατώτερο θεό, που κατοικεί μέσα του και τον προτρέπει στον ενάρετο και αγαθό βίο, αλλά και στο δαιμόνιο που είναι η ενόραση και η μαντική δύναμη του φιλοσόφου. Ο δαίμων (εκ του δαίω=μοιράζω), που αρχικά σήμαινε αυτόν που διαμοιράζει τις τύχες, ήταν συγκεκριμενοποίηση της μοίρας (μείρομαι=λαμβάνω το μερίδιό μου) και συνάμα δυναμικός παράγοντας επηρεασμού της ανθρώπινης ψυχής.
- Δε θα σταματήσω να φιλοσοφώ: η φιλοσοφία για τον Σωκράτη είναι η έρευνα για την αναζήτηση της γνώσης. Eδώ προκαλεί τους δικαστές του, δηλώνοντας πως δε θα υπακούσει σε μια απόφαση της δημοκρατικής πλειοψηφίας που θα του απαγορεύσει τη φιλοσοφική δραστηριότητα.
- Φημισμένης πόλης για τη σοφία: η λέξη σοφία υποδηλώνει εδώ τη συνολική πολιτιστική ανωτερότητα της Αθήνας κατά το τέλος του 5ου αι. π.Χ. Γενικά, ο όρος σοφία δηλώνει συνήθως την πιο θεωρητική γνώση, ενώ ο όρος φρόνησις την πιο πρακτική.
- Και την ισχύ: την εποχή που γράφτηκε η Απολογία, η ισχύς της Αθήνας δεν ήταν ανάλογη προς τη σοφία της, αφού δεν είχε εξέλθει από την κρίση στην οποία οδηγήθηκε μετά την ήττα του Πελοποννησιακού πολέμου (403 π.X.).
- Αλήθεια: στην Απολογία προβάλλεται η ελευθερία της έκφρασης και γίνεται επίκληση προς όλους να λένε την αλήθεια στην προσωπική, την επαγγελματική και την πολιτική ζωή.
- Ψυχή: ο Σωκράτης είναι ο πρώτος στοχαστής στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας που συνδέει την ψυχή με τον νου και θεωρεί πως αυτή αποτελεί την έδρα των γνωστικών λειτουργιών και της ηθικής δράσης του ανθρώπου.
- Υπηρεσία του θεού: ο Σωκράτης δηλώνει εδώ την ευσέβειά του προς τους θεούς και αρνείται την κατηγορία για ασέβεια που του είχε απαγγελθεί.
- Θα κάνετε την ψυχή σας καλύτερη: φροντίδα για την ψυχή σημαίνει μέριμνα για φρόνηση και αλήθεια, στροφή προς τον εαυτό για γνώση του εγώ.
- Αρετή: λέξη ετυμολογικά συγγενής προς το άριστος (βλ. γλωσσάριο).
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 «Γνῶθι σαὐτὸν»
[Σωκράτης:] Δεν μπορώ ακόμα, καθώς λέει το Δελφικό ρητό, να γνωρίσω τον εαυτό μου· μου φαίνεται λοιπόν πως είναι γελοίο, ενόσω δεν ξέρω ακόμα τούτο, να νοιάζομαι για τα ξένα πράγματα. Γι' αυτό λοιπόν τ' αφήνω αυτά όπως είναι και […] νοιάζομαι […] για τον εαυτό μου, να δω μην τυχόν είμαι κανένα θηρίο πιο μπερδεμένο και πιο φουσκωμένο από τον Τυφώνα ή κανένα πιο ήμερο και πιο απλό ζώο, που του έχει τάξει η φύση να έχει μερτικό από κάποιο θεϊκό και απλό κλήρο.
(Πλάτων, Φαῖδρος, 229e-230a 6)
2 Η «αλογόμυγα» (οἶστρος) της αθηναϊκής δημοκρατίας
[Σωκράτης:] Γιατί, αν με σκοτώσετε, δε θα βρείτε εύκολα άλλον τέτοιο σαν και μένα, που, κυριολεκτικά, αν και ακούγεται λίγο αστείο, τοποθετήθηκε από τον θεό στην πόλη όπως μία αλογόμυγα πάνω σε άλογο μεγαλόσωμο και καθαρόαιμο, νωθρό όμως εξαιτίας του όγκου του, που του χρειάζεται μία αλογόμυγα να το ξυπνάει. Σαν κάτι τέτοιο μου φαίνεται πως ο θεός με έβαλε στην πόλη για να μη σταματάω όλη μέρα να ξυπνάω και να διαφωτίζω και να επιπλήττω τον καθένα σας, πηγαίνοντας να καθίσω δίπλα του, όπου και αν πάει…
(Πλάτων, Ἀπολογία Σωκράτους, 30d – 31a)
Απόψεις του φιλοσόφου Αλαίν ντε Μποτόν για την εντύπωση και τους προβληματισμούς που του προκάλεσε ο πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Ζακ-Λουί Νταβίντ Ο θάνατος του Σωκράτη:
«Ο πίνακας αυτός με συγκλόνισε, ίσως διότι η συμπεριφορά που απεικόνιζε ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τη δική μου. Όταν συζητούσα, βασικά προτεραιότητά μου δεν ήταν τόσο το να πω την αλήθεια, όσο το να δημιουργήσω καλή εντύπωση. Αυτή η επιθυμία να ευχαριστήσω με έκανε π.χ. να γελώ όταν μου έλεγαν ανούσια ανέκδοτα, όπως γελά ο γονιός σε μια αφελή σχολική παράσταση που συμμετέχει το παιδί του. Με τους ξένους, υιοθετούσα αυτόματα τη δουλική συμπεριφορά του ξενοδόχου που υποδέχεται πλούσιους πελάτες – έναν φλύαρο ενθουσιασμό, προϊόν μιας νοσηρής και χωρίς διακρίσεις επιθυμίας να γίνω συμπαθής. Απέφευγα να αμφισβητήσω δημοσίως ιδέες που υποστήριζε η πλειοψηφία.
Ο Σωκράτης, όμως, δεν είχε λυγίσει μπροστά στην απόρριψη. Δεν είχε αποσιωπήσει τις σκέψεις του, επειδή δυσαρεστούσαν κάποιους. Αυτή η αξιοθαύμαστη ανεξαρτησία πνεύματος ήταν μια αποκάλυψη, και συνάμα μια παρότρυνση. Προσφερόταν ως αντίβαρο σε μια παθητική τάση τήρησης των κοινωνικώς αποδεκτών πρακτικών και ιδεών».
Ζακ-Λουί Νταβίντ, Oι τελευταίες στιγμές του Σωκράτη. Ονομαστός πίνακας του Γάλλου ζωγράφου που ολοκληρώθηκε το 1787. Απεικονίζει τον Σωκράτη την ώρα που ετοιμάζεται να πιει το κώνειο. Με το αριστερό χέρι δείχνει τον τόπο του τελικού του προορισμού (Nέα Yόρκη, Mητροπολιτικό Mουσείο).
