Επιστήμονες εκλαϊκεύουν τον υποκειμενισμό τους

Έργο παράλληλο της επιστήμης –αλλά όχι υποδεέστερο– είναι ο τομέας της «*επιστημονικής εκλαΐκευσης»: 

η ανάγκη δηλαδή για οικειοποίηση της επιστημονικής κουλτούρας από το κοινωνικό σύνολο σε γλώσσα προσιτή και συμπυκνωμένη. 

Η εν λόγω διαδικασία φαντάζει λογική, εξαιτίας της αδιανόητης για τα όρια του ανθρωπίνου νου να συλλάβει συνολική γνώση που συσσωρεύεται κάθε χρόνο από χιλιάδες ερευνητικές ομάδες ανά τον κόσμο και των οποίων τα αποτελέσματα δεν προλαβαίνουν ούτε οι ίδιοι οι επιστήμονες να παρακολουθήσουν, πόσο μάλλον να αφομοιώσουν εποικοδομητικά. 

Το γεγονός είναι πως ποτέ άλλοτε στην ιστορία τόσοι πολλοί επιστήμονες δεν απασχολούνταν στο έργο της, στοιχείο που υπερβαίνει την αναμενόμενη αύξηση του πληθυσμού της Γης και είναι ενδεικτικό της θεμελιώδους θέσης που έχει αποκτήσει η έρευνα και η γνώση στον σύγχρονο πολιτισμό.

Αποτέλεσμα και αιτία αυτής της πληθώρας ανθρώπινου δυναμικού στην επιστήμη δεν είναι μόνο η ανάγκη για υψηλό επίπεδο γνώσης αλλά και ο καταμερισμός της εργασίας με τον οποίο λειτουργεί η επιστημονική έρευνα τον οποίο, πολύ πριν εισάγει ο Frederick Taylor στο εργοστάσιο, τον οραματίστηκε ήδη από το 1600 ο Sir Francis Bacon για το επιστημονικό εργαστήριο. 

Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως μέχρι στην εποχή του Μπέικον ο πολυπραγματιστής επιστήμονας στα πρότυπα του Ισαάκ Νεύτωνα ο οποίος μπορούσε άνετα να μεταπηδά διαφορετικά επιστημονικά πεδία χωρίς να χάνει σε ποιότητα ήταν ακόμα εφικτός. 

Σήμερα όμως αναγκαστικά το επίπεδο της εξειδικευμένης γνώσης απαιτεί οι ερευνητές να «γνωρίζουνε όλο και περισσότερα για όλο και λιγότερα» και η εφικτή γνώση του παρελθόντος έχει δώσει την θέση της στην επαρκή κατάρτιση του σήμερα. 

Το συνεκτικό συρμό που μεταφέρει στο ευρύ κοινό τα περίτεχνα κομμάτια αυτής της επαρκούς γνώσης σε ένα συνεκτικό νόημα έχει αναλάβει ο τομέας της επιστημονικής εκλαΐκευσης και για τον λόγο αυτό η υπηρεσία του έχει ισάξια σημασία με την ίδια την επιστημονική μέθοδο.

“Το μέλλον της δημοκρατίας είναι συνδεδεμένο με την εξάπλωση της επιστημονικής στάσης”

John Dewey

Ο λόγος προφανής: το πραγματικό αντικείμενο της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι -ή θα έπρεπε να είναι- ο άνθρωπος. 

O φιλελεύθερος John Dewey μάλιστα στο βιβλίο του The Public and its Problems (1927) έφτασε στο σημείο να συνδέσει το μέλλον της δημοκρατίας με τον βαθμό διάδοσης της επιστημονικής κουλτούρας και «της μεθόδου της συνεργατικής ευφυΐας σε κάθε τομέα του πολιτισμού» ως προϋπόθεση του βαθμού κοινωνικής παιδείας που χρειάζεται να έχουν οι πολίτες που αντιστοιχούν σε μια εύλογη αναπτυξιακή δημοκρατία. 

Επιπροσθέτως χωρίς τη συμμετοχή του ανθρώπου στο αγαθό της επιστήμης, το τελευταίο δεν μπορεί να ούτε να συνεχιστεί ούτε και να υπάρχει, όμως σε αντίθετη γνώμη από αυτή του Τζόν Ντιούι ήδη έχουν διαφανεί στον ορίζοντα φωνές οι οποίες αμφισβητούν φανερά πως η επιστήμη είναι το συλλογικό κτήμα της ανθρωπότητας1 και διεκδικούν σαφώς την αυτονόμηση της από αυτή2. 

Πάντως, αυτή τη στιγμή από τον όγκο του επικοινωνιακού υλικού το οποίο συμπεριλαμβάνει την μάθηση στα σχολεία, διαλέξεις στα πανεπιστήμια, έντυπα βιβλία, ειδησεογραφία και την πληθώρα τηλεοπτικών εκπομπών και ντοκιμαντέρ, πέρα από το ήδη ενεργό πληθυσμό στο έργο της επιστήμης, μπορούμε να συμπεράνουμε πως, τουλάχιστον για την ώρα, ασφαλώς και θεωρείται υψίστης σημασίας η ανάγκη να παρακολουθήσει, να αντιληφθεί και να συμμετέχει ενεργά στην γνωστική πρόοδο και τις ανακαλύψεις της επιστήμης το σύνολο της ανθρωπότητας. 

Μάλιστα στο σημείο αυτό έχουν δώσει ιδιαίτερη έμφαση διακεκριμένοι επιστήμονες και συγγραφείς και έχουν επισημάνει τον κίνδυνο εάν συμβεί η αντίθετη περίπτωση και τελικά η επιστημονική ελίτ διαχωριστεί από την υπόλοιπη ανθρωπότητα. 

Όπως έγραψε ο Carl Sagan, ένας από τους επιφανέστερους εκλαϊκευτές της επιστήμης, μια τέτοια περίπτωση θα αποτελούσε μια απόλυτα χωροχρονική οπισθοδρόμηση πίσω στην εποχή των Φαραώ όταν μια κλειστή ελίτ κατείχε την γνώση – άρα κατά Μπέικον και τη δύναμη – για τον εαυτό της.

 Η επιστήμη χρειάζεται την ανθρωπότητα στον ίδιο βαθμό που και οι άνθρωποι χρειαζόμαστε τα φώτα της επιστήμης. 

Το ένα χωρίς το άλλο μπορεί να σταθεί μόνο ως προϊόν ενός διεστραμμένου μυαλού.

Η επιστημονική εκλαΐκευση έχει αναλάβει λοιπόν το πολύ σπουδαίο, θα τολμούσα να γράψω αποστολικό, έργο γεφύρωσης δύο πλευρών που η ένωση τους βρίσκεται συνεχώς κάτω από αντίρροπες δυνάμεις και είναι διαρκώς επισφαλής αλλά που πρέπει πάση θυσία να διατηρηθεί η συνοχή τους: 

Επιστήμη & Άνθρωπος. 

Ας μην ξεχνάμε το πρόσφατο βεβαρημένο παρελθόν από τις επιπτώσεις της τεχνολογίας και τα δώρα της επιστήμης, τα οποία βρήκαν πρόσφορο έδαφος για να ανθίσουν στις βαρβαρότητες που επέδειξαν οι Μεγάλοι Πόλεμοι του 20ου αιώνα. 

Αλλά και το παρόν δεν βοηθάει. 

Το πυρηνικό εργοστάσιο της Φουκουσίμα εξακολουθεί αυτή τη στιγμή, τρία χρόνια μετά, να μολύνει καθημερινά με εκατοντάδες τόνους ραδιενεργού νερού τον ωκεανό και τα υπόγεια νερά και έχει βυθίσει την Ιαπωνία σε ένα τεράστιο ενεργειακό και κοινωνικό αδιέξοδο με 160.000 εκτοπισμένους πολίτες, πρόσφυγες μέσα στην ίδια τους την χώρα. 

Το ερώτημα λοιπόν εάν τα οφέλη της επιστήμης αντισταθμίζουν τις ζημίες είναι απολύτως φαουστικής φύσεως και ποτέ δεν έχει απαντηθεί με κατηγορηματικό τρόπο: είναι η επιστήμη ευλογία ή κατάρα για την ανθρωπότητα; 

Θα μας βγάλει από το σκοτάδι στο φως της αλήθειας όπως προσδοκούσαν οι εγκυκλοπαιδιστές του Diderot; 

Ή φέρει τελικά μαζί της την αποκαλυπτική σφραγίδα, όπως η σκληρή πραγματικότητα στην Φουκουσίμα μας επιβεβαιώνει; 

Δύσκολα ερωτήματα πραγματικά τα οποία οι άνθρωποι που μιλούν, γράφουν και διδάσκουν την επιστήμη πρέπει να λαμβάνουν υπόψη και να έχουν εξοπλιστεί με επιπλέον εφόδια ηθικής και παιδαγωγικής αξίας για να τα απαντήσουν.

Τα αποτελέσματα μέχρι στιγμής δεν είναι και τόσο ενθαρρυντικά. 

Όσο και αν η φιγούρα του Καρλ Σάγκαν άγγιξε, θα μπορούσε να πει κανείς χωρίς ίχνος υπερβολή, τον ιδεατό εκλαϊκευτή απόστολο της επιστήμης, η αγοραία κοινωνικοποίηση της επιστημονικής κουλτούρας μπαλαντζάρει μεταξύ δύο πόλων που κανείς τους δεν πληροί το σαγκανιακό ιδεώδες: 

από την μια παρουσιάζεται η επιστήμη και η τεχνολογία στην μακλαουνική της διάσταση με εντελώς υπέρ-υποκειμενικούς όρους όπου μεταβιβάζει στην τεχνολογία και την επιστήμη υπέρ-ουτοπικές προσδοκίες και παθολογικές φαντασιώσεις εφάμιλλες μόνο με τους πόθους του Ομηρικού ανθρώπου να κατακτήσει ο ίδιος την θέση των Θεών 

(τηλεκίνητος, τηλεμεταφερόμενος, τηλέμαχος, τηλεάνθρωπος κλπ.)• 

από την άλλη, δια μέσου της μαζικής κουλτούρας, κυρίως του κινηματογράφου αλλά και της λογικής του «εύκολο-γρήγορο-εντυπωσιακό» που διαπνέει την επαγγελματική δεοντολογία των ΜΜΕ, εκχυδαΐζεται η επιστημονική είδηση στο επίπεδο του μεταφυσικού ή και παραφυσικού και παραβιάζονται διαρκώς τα όρια που κρατάνε σε απόσταση την ασυναρτησία από την επιστημονική εφικτότητα. 

Αυτό το τελευταίο, καθώς είναι και το πιο μαζικό φαινόμενο εφόσον προωθείται και κυριαρχεί την βιομηχανία του θεάματος, έχει και τις πιο σωρευτικές επιπτώσεις στην κοινωνία με αποτέλεσμα την ανάδυση του new-age3.

“Όπως στο Star Trek”

Η παραπάνω παράγραφος είναι πολύ περιεκτική ώστε να εξαντλήσει τον προβληματισμό και να μας ικανοποιήσει. 

Θα περιοριστούμε σε αυτό το άρθρο να δώσουμε ως δείγμα στρεβλής –και πολύ επικίνδυνης- εκλαΐκευσης της επιστήμης το παρακάτω παράδειγμα από τον Dr Michio Kaku αναγνωρισμένο διεθνώς ως «science popularizer» και καθηγητή Φυσικής στο City College της Νέας Υόρκης. 

Στο μικρό αυτό σποτ παρουσιάζει μέσα σε πέντε λεπτά το βασικό έργο της ζωής του, το οποίο και διαδίδει μέσα από τις διαλέξεις του ως καθηγητής, τα βιβλία του και τις αναρίθμητες εμφανίσεις του στην τηλεόραση και δημόσιες ομιλίες. 

Ο Kaku, καθώς βρίσκεται στην ίδια γραμμή με τους προγενέστερους φουτουριστές H. G. Wells, Arthur Clarke και Isaak Ozimov και την προσήλωσή τους στην τεχνολογική ουτοπία, προσεγγίζει με τον ίδιο τρόπο το γνωστό παραμύθι του μαθητευόμενου μάγου και αντιλαμβάνεται την τεχνολογία ως «το κέρας της αμάλθειας», την πηγή δηλαδή για όλα τα αγαθά. 

Αναγκαστικά μια τέτοια πανάκεια αποκτά στον λόγο του Michio Kaku λατρευτικό χαρακτήρα και στην λογική της προέκταση εξομοιώνει την τεχνολογία με κάτι «θεϊκό», προσέγγιση που αρχικά μας ξενίζει καθώς κανείς δεν θα περίμενε από καθηγητή της Φυσικής του επιπέδου City College της Νέας Υόρκης να παρομοιάζει τον μοριακό συναρμολογητή σαν «την δύναμη ενός μάγου, στην πραγματικότητα την δύναμη ενός Θεού», μεταφορά η οποία ισοδύναμο της έχει μόνο την αρχέγονη παθολογία του Ομηρικού ανθρώπου να «υποκαταστήσει τον Θεό».

Το λάθος εδώ πέρα δεν είναι μόνο η αναβίωση μιας παρωχημένης και πολυδιατυπωμένης από τον 19ο αιώνα υπόσχεσης του τεχνολογικού παραδείσου και το τέλος της κάθε αναζήτησης και πολιτικής, που οι τεχνοθιασώτες, παρά τα γεγονότα τα οποία διαρκώς τους διαψεύδουν, εξακολουθούν να επιμένουν – κάτι που σε τελική ανάλυση δεν συνάδει με τον επιστημονισμό τους. 

Έτσι, ανά το πέρασμα των δεκαετιών η ατμομηχανή ευαγγελίστηκε στην αρχή το τέλος του μόχθου για την ανθρωπότητα, ο εξηλεκτρισμός τον ερχομό του σοσιαλισμού4, η πυρηνική σχάση την αέναη ενέργεια, το διαδίκτυο την παγκόσμια κοινότητα5 και τώρα ο μοριακός συναρμολογητής το τέλος της σπάνης και του χρήματος. 

Αλλά το πραγματικά επικίνδυνο, το οποίο θέλουμε να επισημάνουμε γράφοντας αυτό το άρθρο, δεν είναι τόσο η προβολή των ουτοπιών ή των δυστοπιών του καθενός. 

Αυτό έχει καταντήσει πια να είναι κοινός τόπος για όλα τα επαναστατικά προτάγματα αρχής γενομένης από τον ευσεβή πόθο του Μαρξ πως η «κατάκτηση των μέσων παραγωγής» θα επέφερε τον μαρασμό του Κράτους και την εποχή του κομουνισμού. Φευ! 

Πιο σημαντικό θεωρούμε τον, καλυπτόμενο από το πέπλο της επιστήμης, υπέρ-υποκειμενισμό που προωθείται στον δημόσιο λόγο από επιστήμονες σαν τον Michio Kaku όπου, αντί να αναλάβουν να μεταφέρουν με αντικειμενικό και υπεύθυνο τρόπο την κατακτημένη γνώση της επιστημονικής κοινότητας προς τον πληθυσμό, 

αυτός και οι ομόλογοί του επιβαρύνουν τα επιστημονικά δεδομένα με το δικό τους υπερ-υποκειμενικό πρίσμα βλέποντας σε κάθε επιστημονική ανακάλυψη την πραγματοποίηση των δικών τους κοινωνικών πόθων και σε κάθε τεχνολογική επινόηση την εφαρμογή των δικών τους ιδεολογικών απόψεων. 

Σε τι διαφέρει όμως μια τέτοια στάση από τον γκεμπελικό ψευδοεπιστημονισμό των «δαρβινικών» θεωριών περί ανωτερότητας της άριας φυλής; 

Στο σημείο αυτό κρύβεται ένας ύπουλος δημαγωγισμός. Γιατί από τη μία θα μπορούσε να πει κανείς πως ο Michio Kaku δεν μιλάει εδώ πέρα ως επιστήμονας αλλά ως ένας πολίτης που όπως όλοι μας έχει δικαίωμα να υποστηρίζει τα πολιτικά του οράματα και ιδεώδη χρησιμοποιώντας όπως όλοι μας οποιαδήποτε επιστημονικά και τεχνικά επιχειρήματα. 

Ποιος από εμάς δεν το κάνει άλλωστε; 

Μέχρι εδώ πραγματικά τίποτα μεμπτό δεν θα υπήρχε και όλη η κριτική μας θα κατέρρεε εκτός αν ο Michio Kaku δεν διεκδικούσε να λέει αυτές τις απόψεις όχι ως πολίτης αλλά από την θέση του ειδικού και την καρέκλα του επιστήμονα.

 Γιατί η άποψη ενός πολίτη ελέγχεται και υπόκειται στην κριτική αμφισβήτηση των υπολοίπων, αλλά η επιστημονική τοποθέτηση περιβάλλεται από το πέπλο της αντικειμενικότητας (το νέο παπικό αλάθητο;), άρα είναι και μη-συζητήσιμη και μη-αμφισβητήσιμη. 

Η νέα αντικειμενική γλώσσα λέει: «αυτή είναι η τεχνολογία και έτσι θα γίνουν τα πράγματα και δεν χωράει καμία αμφιβολία επ’ αυτού». 

Το τέλος των συζητήσεων και της πολιτικής ξεκινάει ακριβώς στο σημείο αποδοχής μιας μη αμφισβητούμενης αντικειμενικότητας. 

Κάποιοι λένε πως αυτό είναι το τίμημα που πρέπει να πληρώσει η ανθρωπότητα από το δώρο της επιστήμης – να χάσει την δικιά της φαινομενολογία για τον κόσμο. 

Αλλά εντέλει και η αντικειμενικότητα της επιστήμης αποδεικνύεται όχι κάτι λιγότερο από την υποκειμενικότητα αυτών που την διεξάγουν.

Παρακολουθώντας τον κύριο Michiο Kaku ή ανάλογους συνάδελφους του και βλέποντας την ταχύτητα με την οποία βιάζονται να υλοποιήσουν τις προσδοκίες της φαντασίας τους –ταχύτητα η οποία παραμελεί την απαραίτητη αργή διαδικασία που προϋποθέτει η σκέψη, ο κοινωνικός έλεγχος, έστω η εσώτερη αμφιβολία του δικού τους νου, και κυρίως η φυσική επιλογή που δεν ακολουθεί τους ανθρώπινους χρόνους– επιβεβαιώνουν το πόσο φτωχή και βεβιασμένη κοινωνιολογία κάνουν σήμερα οι επιστήμονες. 

Καταλήγουμε λοιπόν στην ανάγκη να επαναδιατυπώσουμε, με τον τρόπο που ταιριάζει στην περίπτωση μας, την γνωστή ρήση του Clemenceau: «η επιστήμη είναι μία πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήσουμε αποκλειστικά στους επιστήμονες».

ΥΓ. Πραγματικά έχει πολύ ενδιαφέρον έστω και ως υπόθεση σκέψης να φανταστούμε τι επιπτώσεις θα είχε για τον ψυχόκοσμο του ανθρώπου μια κατάσταση όπου κάθε κόπος θα ήταν ανύπαρκτος και κάθε επιθυμία θα ήταν άμεσα πραγματοποιήσιμη όπως η «ουτοπική» προσδοκία του κύριου Michio Kaku. 

Το αστείο είναι πως αυτό που ψάχνει να βρει στο μέλλον ο Kaku – την κοινωνία της απόλυτης αφθονίας και σχόλης– έχει συμβεί ήδη στο παρελθόν στο πρόσωπο  χιλιάδων Φαραώ, Βασιλέων και Αυτοκρατόρων. 

Η ιστορία ανέδειξε πράγματι ως κοινωνική δυνατότητα μια τάξη ανθρώπων οι οποίοι ζήσανε τη ζωή τους ακριβώς όπως την οραματίζεται γενικώς για το μέλλον η τεχνολογική ουτοπία.

 Αν κρίνουμε λοιπόν από το τι σήμαινε για αυτή την τάξη των «γαλαζοαίματων» η πλήρης απουσία μόχθου και η απόλυτη ικανοποίηση των υλικών αγαθών, τότε δεν θα κάνουμε λάθος αν περιμένουμε από την ανθρωπότητα στο μέλλον να παρουσιάσει τα ίδια συμπτώματα ψυχικής κατάρρευσης, ηθικής παρακμής, ζωώδους παρόρμησης και υπαρξιακής κενότητας, όπως ακριβώς συνέβη και με τους επιφανέστερους αυτοκράτορες της ιστορίας. 


Αυτό που ξεχνάει ο Kaku και οι ομόλογοί του είναι πως για τον άνθρωπο ως φυσικό οργανισμό του είναι το ίδιο απαραίτητα τα αρνητικά με τα θετικά στοιχεία. 

Χρειαζόμαστε την έλλειψη, το κρύο, την δίψα, την πείνα, τον κόπο, την αρρώστια και την οδύνη το ίδιο όπως χρειαζόμαστε τον κορεσμό, την ζέστη, την ξεκούραση την υγεία και την απόλαυση. 

Το ένα χωρίς το άλλο απλά δεν είναι οργανικό.

1. Ο Πιερ ντε Σαρντέν (Pierre Teilhard de Chardin 1881-1955) διακεκριμένος επιστήμονας, γεωλόγος, ανθρωπολόγος, φιλόσοφος και ιερέας μέλος του τάγματος των Ιησουιτών και μέλος της ιστορικής ανακάλυψης του ανθρώπινου κρανίου του Πεκίνου (1929) στο βιβλίο του «La Phenomenon humain» υποστηρίζει πως η συμπαντική εξέλιξη οδεύει προς μια κορύφωση η οποία θα μετουσιωθεί στο ανώτερο επίπεδο της συλλογικής διάνοιας που δημιουργεί η ανθρωπότητα. 

Το επίπεδο αυτό ο ίδιος το ονόμασε Σημείο Ωμέγα όπου είναι το σημείο στο οποίο η βιολογική μορφή «άνθρωπος» θα συρρικνωθεί προς όφελος της ανύψωσης του σε μία ενιαία νοητική οντότητα. 

Για τον Ντε Σαρντέν ο δρόμος που οδηγεί στον Θεό είναι η επιστήμη. 

Στο ίδιο σκεπτικό αλλά σε αντίθετο μήκος κύματος κάνει μια ανησυχητική αλλά ακριβή ανάλυση ο Seidenberg Roderick στο βιβλίο του Posthistoric Man, ο οποίος αναφέρει πως η ανάπτυξη του Λόγου και της επιστήμης γίνεται σε βάρος των βιολογικών ενστικτωδών χαρακτηριστικών του ανθρώπου• όπως γράφει ο ίδιος «η επιστήμη απαίτησε από τον άνθρωπο να δει τον εαυτό του αντικειμενικά ως αναπόσπαστο μέρος τους συστήματος της: έπρεπε να γίνει και αυτός επιδεικτικός σε μηχανικό υπολογισμό». 

Όσο ο επιστημονικός Λόγος αυξάνει την επικράτεια του, τόσο ο άνθρωπος σμικρύνεται από τα μη αντικειμενικά του στοιχεία – ελαχιστοποιείται ανθρώπινα για να κερδίσει σε νόηση. 

(Οι πληροφορίες δίνονται από τον Lewis Mumford στον Μύθο της μηχανής (τόμος ΙΙ), Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Νησίδες).

2. O Hermann Joseph Muller, διαπρεπής γενετιστής και κάτοχος Βραβείου Νόμπελ, σε επιστημονική ημερίδα το 1966 παρατήρησε τα εξής: 

«αν ο μέσος άνθρωπος δεν μπορέσει να καταλάβει τον κόσμο που έχουν ανακαλύψει οι επιστήμονες, αν δεν μπορέσει να μάθει να καταλαβαίνει τις τεχνικές που χρησιμοποιούν τώρα, και τα μακρινά και ευρύτερα αποτελέσματα τους, αν δεν μπορέσει να βιώσει τη συγκλονιστική συγκίνηση πως συμμετέχει συνειδητά στο μεγάλο ανθρώπινο εγχείρημα και να βρει γνήσια εκπλήρωση παίζοντας εποικοδομητικό ρόλο σε αυτή, θα υποβιβαστεί σε ένα ολοένα λιγότερο σημαντικό γρανάζι μιας τεράστιας μηχανής. 

Στην κατάσταση αυτή, οι δυνάμεις του να καθορίζει το πεπρωμένο του και η θέληση του να το διαπλάθει μειώνονται, και η μειονότητα που τον κυβερνά θα βρει εν τέλει τρόπους να τα βγάλει πέρα χωρίς αυτόν».

3. Επισημαίνουμε το κύκνειο άσμα του Carl Sagan Στοιχειωμένος κόσμος: Επιστήμη ένα κερί για τον κόσμο, 1995, εκδ. Έσοπτρον 

(δυστυχώς εξαντλημένο), 

όπου εκεί κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για την αντίθετη κίνηση της ανθρωπότητας από την επιστημονική πρόοδο και τη ροπή της προς τον ψευδοεπιστημονισμό. 

Ειδικά τα δύο τελευταία κεφάλαια αξίζουν να διαβαστούν για τις πολιτικές θέσεις του Σάγκαν όπου συνδέει την ελευθερία γνώμης του δημοκρατικού ιδεώδους με την επιστημονική έρευνα. 

Και οι δύο ελευθερίες δεν στοιχειοθετούνται επάνω σε ένα άκριτο δικαίωμα χωρίς κανόνες και χωρίς όρια. 

Αλλά υπόκεινται και οι δύο στον έλεγχο των άλλων. 

Ειδικά η πρόοδος της επιστήμης έγινε μόνο χάρη σε αυτό τον έλεγχο από τους άλλους επιστήμονες και την αναζήτηση του ψεγαδιού, όπως και η δημοκρατία ευδοκιμεί μόνο όταν καμία γνώμη δεν είναι άβατη από τον έλεγχο των υπολοίπων.

4. Έχει μείνει στην ιστορία η απάντηση που έδωσε ο Λένιν σε δημοσιογράφο όταν του ζητήθηκε να περιγράψει με δύο λέξεις τον σοσιαλισμό. 

Ο Λένιν απάντησε «σοβιέτ και εξηλεκτρισμός».

5. Το «παγκόσμιο χωριό» έχει την πατρότητα του στον Μarshall Μcluhan γνωστό για το βιβλίο του Το Μέσο είναι το μήνυμα και άλλες ανάλογες ανοησίες του συρμού. 

Η Sherry Turkle, μεταξύ άλλων, έχει απαντήσει με πληρότητα στις ευαγγελικές εξαγγελίες περί της διαδικτυακής κοινότητας στο βιβλίο της Αlone Τogether. Διαβάστε το άρθρο της 

«Η φυγή απ’ τη συζήτηση» στο Resbublica

 http://www.respublica.gr/2015/06/column/flight-from-conversation/

Μια διάλεξη του Jacque Fresco στο κολλέγιο Nichols. (2-2-1999)

Αξιοσημείωτο είναι πως στην συγκεκριμένη διάλεξη είναι στα 83 του χρόνια

via