H μηχανή της αλήθειας
Στη διάρκεια των τελευταίων εβδομάδων παρακολούθησα με προσοχή, αλλά και γεμάτος ανησυχία, τα γεγονότα και τις συζητήσεις που έγιναν και που αφορούν τη λεγάμενη μηχανή της αλήθειας.
Σ’ όλες τις συζητήσεις γίνεται λόγος για «μηχανή της αλήθειας». Στην πραγματικότητα η συσκευή ονομάζεται «poligrafo» (Καμία σχέση με τον ελληνικό πολύγραφο) και αποτελεί μια βελτιωμένη έκδοση των παλιών «lie detectors», ο κόσμος όμως μιλάει για μηχανή της αλήθειας κι αυτό ακριβώς είναι που με ανησυχεί. Πράγματι, «lie detector» δε σημαίνει «μηχανή της αλήθειας» αλλά «ανιχνευτής του ψεύδους». Και μια συσκευή που εξετάζει αν κάποιος λέει ψέματα, είναι κάτι το τελείως διαφορετικό από μια συσκευή που μας πληροφορεί ότι κάποιος λέει την αλήθεια.
Καταλαβαίνω ότι ενστικτωδώς σκεφτόμαστε πως το ψέμα είναι το αντίθετο της αλήθειας και συνεπώς μια συσκευή που αποκαλύπτει τα ψέματα, θα χρησιμεύει, αντίθετα, στο να καθορίζουμε ποιος λέει την αλήθεια. Το ψέμα, όμως, σε καμιά περίπτωση δεν είναι το αντίθετο της αλήθειας. Όπως μάθαμε στη λογική, το αντίθετο του αληθινού (vero) είναι το λάθος και όχι το ψέμα.
Δε σκοπεύω να παρασυρθώ και να χαθώ στη χιλιόχρονη διαμάχη για το αν είναι δυνατό να καθορίσουμε τί είναι αληθινό (σωστό) και τί είναι λανθασμένο, παραδέχομαι όμως ότι στην καθημερινή ζωή υπάρχουν πολλές περιπτώσεις που μπορούμε να το κάνουμε. Για παράδειγμα (και κάτω από ομαλές συνθήκες) αν είναι αλήθεια (σωστό) ότι σήμερα βρέχει, αυτόματα είναι λάθος ότι σήμερα έχει λιακάδα. Αλλά κι αν ακόμη είναι αλήθεια ότι σήμερα βρέχει και ταυτόχρονα έχει λιακάδα (και συμβαίνει), τότε είναι οπωσδήποτε λάθος ότι σήμερα ο ουρανός είναι ολόκληρος σκεπασμένος από σύννεφα. Συνεπώς, όποιος λέει ότι σήμερα κάνει καλό καιρό, ενώ βρέχει με το τουλούμι, σίγουρα δε λέει το σωστό. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι λέει ψέματα.
Λέω ένα ψέμα σημαίνει ότι λέω το αντίθετο απ’ αυτό που πιστεύω ότι είναι αληθινό. Αν ένας ψεύτης έλεγε μόνο λάθη, δεν θα τον επικρίνουμε από ηθική άποψη, γιατί ο καθένας μπορεί να κάνει λάθος. Ο ψεύτης είναι ψεύτης επειδή ξέρει (ή νομίζει ότι ξέρει) τί είναι αληθινό, και λέει το αντίθετο.
Παράδοξο συμπέρασμα: αν είμαι τρελός και πιστεύω πως είμαι ο Ναπολέων, ξέρω όμως πολύ καλά πως αν το πω θα με κλείσουν στο τρελοκομείο και γι αυτό αποφασίζω να πω ψέματα και λέω πως είμαι ο Ουμπέρτο Εκο, σίγουρα λέω την αλήθεια (το σωστό), στην πραγματικότητα όμως λέω ψέματα ξέροντας πως λέω ψέματα. Και δεν είναι ανάγκη να κάνουμε τόσο ευφάνταστες υποθέσεις.
Ας υποθέσουμε ότι μια νύχτα με ομίχλη, οδηγώντας γρήγορα το αυτοκίνητό μου, χτυπάω έναν άνθρωπο που (πιστεύω) κοιμάται στην άκρη του δρόμου. Κατεβαίνω, βλέπω ότι είναι νεκρός, πηγαίνω στην αστυνομία και δηλώνω ότι πριν λίγη ώρα, εξαιτίας ενός ατυχήματος, σκότωσα έναν άνθρωπο. Αργότερα γίνεται νεκροψία και αποκαλύπτεται ότι ο άνθρωπος ήταν ήδη νεκρός, δώδεκα ώρες πριν τον χτυπήσω. Ο θάνατός του προκλήθηκε από άλλες αιτίες.
Σε μια τέτοια περίπτωση, αναμφίβολα η δήλωσή μου στην αστυνομία ήταν λανθασμένη, το ίδιο όμως αναμφίβολα δεν είπα ψέματα, επειδή τα όσα είπα, πίστευα πως ήταν αλήθεια.
Όλα αυτά μας δείχνουν πόσο επικίνδυνο είναι να θεωρούμε μια συσκευή που διερευνά το ψέμα (έστω κι αν παραδεχτούμε ότι λειτουργεί τέλεια) σαν μηχανή της αλήθειας. Όταν ξέρουμε ότι κάποιος λέει ψέματα ξέροντας ότι λέει ψέματα, δε σημαίνει καθόλου ότι γνωρίζουμε την αλήθεια. Η λεγάμενη μηχανή της αλήθειας, στην καλύτερη περίπτωση, μας αποκαλύπτει ότι κάποιος λέει τα αντίθετα απ’ αυτά που πιστεύει.
Τα προβλήματα, όμως, δε σταματάνε εδώ. Με ποιο τρόπο ελέγχουμε αν η συσκευή που διερευνά το ψέμα λειτουργεί σωστά;
Προφανώς (και το ελπίζω) ελέγχοντας την άποψη της μηχανής με τη μέθοδο της διασταύρωσης: δηλαδή, όσες φορές η μηχανή μας είπε ότι κάποιος λέει ψέματα, πήγαμε στη συνέχεια και ελέγξαμε και διαπιστώσαμε ότι πράγματι έλεγε ψέματα. Αν όμως σε όλες τις περιπτώσεις που η μηχανή αποκάλυψε το ψέμα διαπιστώθηκε ότι η μηχανή είχε δίκαιο, αυτό δε σημαίνει ότι σε όλες τις περιπτώσεις ψεμάτων η μηχανή θα αποδεικνύεται αλάνθαστη. Κι αυτό είναι κάτι που το γνωρίζουν όλοι οι επιστήμονες.
Προσέξτε, δεν ισχυρίζομαι ότι κάποιος μπορεί να πει ψέματα και η συσκευή να μην το ανακαλύψει (δεν είμαι ειδικός στο θέμα), αλλά υποστηρίζω ότι δεν υπάρχουν λογικές αποδείξεις ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο, επειδή αν συνέβαινε ή αν συμβαίνει δε θα μπορούσαμε να το ξέρουμε. Πρόκειται για τη γνωστή αδυναμία της επαγωγικής μεθόδου. Το γεγονός ότι εκατό πειράματα είχαν θετική κατάληξη, δεν μου εγγυάται ότι ο νόμος που συμπεραίνω θα ισχύει σε όλες τις μελλοντικές περιπτώσεις.
Η λογική των επιστημονικών ανακαλύψεων μας λέει ότι αρκεί έστω και μία μόνο περίπτωση κατά την οποία κάποιος είπε ψέματα και η συσκευή δεν το κατάλαβε, για να τιναχτεί στον αέρα ο νόμος.
Ουμπέρτο Εκο – Σημειώματα
