Ο ΠΑΤΕΡ ΣΕΡΓΙΟΣ - ΤΟΛΣΤΟΙ ΛΕΩΝ
-Για όνομα Θεού! Αχ ,ελάτε κοντά μου! Πεθαίνω!
-Τώρα έρχομαι […]
– Τώρα, τώρα, ξανάπε παίρνοντας το τσεκούρι με το δεξί του χέρι. Κι ακούμπησε τον δείχτη του αριστερού του χεριού πάνω στο κούτσουρο. Σήκωσε αμέσως το τσεκούρι ψηλά και το κατέβασε χτυπώντας λίγο παρακάτω από τη δεύτερη άρθρωση. Τύλιξε αμέσως το ακρωτηριασμένο του δάχτυλο με την άκρη του ράσου του και το ακούμπησε σφιχτά πάνω στο μερί του. Ξαναμπήκε τότε στην σπηλιά και σταματώντας απέναντι στην γυναίκα, χαμήλωσε τα μάτια του.
~ΚΛΕΙΔΕΣ~
Οι δύο βασικές κλείδες για τη κατανόηση των έργων του Λέων Τολστόι είναι οι εξής:
~Πρώτον, η έννοια που δίνει ο Τολστόι σε αυτό που αποκαλεί «αναζήτηση του Θεού». Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την ερμηνεία που δίνει ο ίδιος στο έργο του «Η Θρησκεία μου»:
«Ο νόμος της ανθρώπινης ζωής είναι τέτοιος ώστε η βελτίωση της, εξίσου καλή για το άτομο όσο και για την κοινωνία, μόνον διά της εσωτερικής ηθικής τελειοποίησης είναι δυνατή.
Όσες προσπάθειες των ανθρώπων για τη βελτίωση της ζωής τους αρκέστηκαν στην επιφάνεια και δεν προχώρησαν σε βάθος, όχι μόνο δεν την καλυτέρευσαν, αλλά είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα.
Πιστεύω ότι η αληθινή ευτυχία του ανθρώπου έγκειται στην αγάπη των ομοίων του. Η ανάπτυξη της αγάπης θα συντελέσει όσο καμία άλλη δύναμη στην καταπολέμηση της διχόνοιας, εγκαθίδρυση της ομόνοιας, της αλήθειας, της αδελφότητας όλων των ανθρώπων…
Να τι είναι η θρησκεία μου και σε τι έγκειται η ουσία της…
Ο άνθρωπος δεν μπορεί να γίνει τέλειος και αναμάρτητος, δεν μπορεί να προσεγγίσει την τελειότητα, παρά βαθμηδόν και λίγο λίγο. Η προσωπική προσπάθεια του ανθρώπου να προσεγγίσει την τελειότητα αποτελεί ολόκληρο το νόημα και τη χαρά της ζωής του.» (1)
~Δεύτερον, η κατανόηση ότι δεν υπάρχει ένας Τολστόι, αλλά πολλοί. Πιο συγκεκριμένα , ενδεικτική είναι η εξήγηση του Λουνατσέρκι:
«Σε σχέση με τον ίδιο, τα πρόσωπα των μυθιστορημάτων του είναι φύλλα και καρποί πάνω στο ίδιο δένδρο. Σάρκα από τη σάρκα του, αλλά κάθε έργο του, αντιπροσωπεύει μόνο ένα μέρος, μια στιγμή, μια φάση της ζωής του… Η βιογραφία του Τολστόι είναι σκόρπια στα γραπτά του. Μια πρώτη ιδέα αποκτάμε από τα μυθιστορήματα και τα διηγήματα του, από τη γνωριμία του με τους ήρωες του.» (2)
«Ο Πάτερ Σέργιος», είναι το τελευταίο έργο του Λέων Τολστόι και κυκλοφόρησε το 1911, μετά το θάνατο του. Πρόκειται περί μίας μικρής νουβέλας μόλις 80 σελίδων που ο ίδιος δούλεψε για πάνω από δέκα χρόνια και συμπυκνώνει όλες τις φιλοσοφικές του ανησυχίες: την αναζήτηση της απόλυτης αλήθειας, του νοήματος της ζωής, την προσέγγιση του Θεού και τον στοχασμό πάνω στην πίστη.
Η ιστορία εξελίσσεται στα μέσα του περασμένου αιώνα, όπου ένας όμορφος ευγενής και εύελπις, ο Στέπαν Καζάτσκη, πού έχει μια λαμπρή καριέρα μπροστά του, μαθαίνει ξαφνικά πώς η μνηστή του έχει σχέσεις με τον τσάρο Νικόλαο τον Α’.
Ή μεγάλη του απογοήτευση τον οδηγεί στην αποστροφή των εγκόσμιων. Ή αφοσίωση του στον τσάρο μεταστρέφεται και γίνεται έντονη προσήλωση στο θείο. Κλείνεται σε μοναστήρι όπου μετονομάζεται σε πατέρα Σέργιο. Το ανήσυχο πνεύμα του καθώς και οι αμφιβολίες για την επιλογή του, τον οδηγούν σε ένα ερημητήριο και στη πλήρη απομόνωση. Αλλά κι εκεί δεν μπορεί να γλυτώσει από τα ερεθίσματα της έξω ζωής.
Μια κακομαθημένη αριστοκράτισσα, στη διάρκεια μιας εκδρομής, προσπαθεί να τον σκανδαλίσει ερωτικά. Εκείνος προτιμά να κόψει το δάκτυλο του παρά να υποκύψει. Στη συνέχεια, χρίζεται από την εκκλησία ένα είδος λαϊκού αγίου και οι άνθρωποι συρρέουν κατά εκατοντάδες κοντά του, περιμένοντας ένα θαύμα σαν λύση στα προβλήματα τους. Μέσα από αυτήν την διαδικασία έρχεται και η κοινωνική συνειδητοποίηση του.
Ό Σέργιος αντιλαμβάνεται την ανεπάρκεια του να βοηθήσει ουσιαστικά τους συνανθρώπους του. Πάνω που η ανησυχία και οι αμφιβολίες τον κυριεύουν, εισβάλλει στην ζωή του και πάλι ο ερωτικός πειρασμός , για να τον συνδέσει με την πραγματικότητα. Μια νέα και «άρρωστη» μικροαστή τον προκαλεί ερωτικά…
Η δύναμη της νουβέλας και το κεντρικό της νόημα βρίσκονται στην επισήμανση, ότι η αποχώρηση από τα εγκόσμια με την πρόφαση της σωτηρίας από τους διαφόρους πειρασμούς, αποτελεί σφάλμα, αφού οι πειρασμοί όχι μόνο παραμένουν, αλλά αποκτούν και μορφές αφύσικες και αποκρουστικές.
Όλο το έργο διαπνέεται από τον πειρασμό του αισθησιακού πάθους όπου ο Τολστόι τον χρησιμοποιεί για να υποδείξει ότι εάν δεν υπάρχει μια βαθύτερη, ψυχική προσέγγιση στις σχέσεις άντρα και γυναίκας, ο άνθρωπος γίνεται στάχτη στις φλόγες του δίχως να ευτυχίσει. Σιωπηρά καταδικάζει τον μοναχισμό και διδάσκει που μπορεί να οδηγήσει το άτομο ή υπερβολική πίστη στον εαυτό του, ή ακατάσχετη φιλοπρωτία και ή εξωστρέφεια.
Στον Πατέρα Σέργιο καθρεφτίζεται η ψυχή του Τολστόι με περισσότερη καθαρότητα απ’ ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο έργο του. Στις αδυναμίες, τις φιλοδοξίες, τις απογοητεύσεις και τους θριάμβους του πρωταγωνιστή αναγνωρίζουμε τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τους προβληματισμούς και τις επιλογές του μεγάλου κλασικού.
Ο συγγραφέας δίνει στον ήρωα του όλο το πάθος και τη δύναμη που έκρυβε και ο ίδιος, τον κάνει να βιώσει με την ίδια ένταση την αίσθηση του ανικανοποίητου, την αμφιβολία και την απόγνωση, τελικά όμως τον βάζει ν’ αναζητήσει τη λύτρωση που για κείνον έμοιαζε αδύνατη, δίνοντας έτσι την δική του διέξοδο στα ανθρώπινα πάθη και το αντίτιμο τους. Η νουβέλα αυτή, δεν μας αποκαλύπτει απλώς τη φιλοσοφία του Τολστόι αλλά και τους λόγους που ώθησαν τούτη την αινιγματική φυσιογνωμία να επιλέξει, στο τέλος της ζωής του, τη φυγή.
Ο Νίκος Καζαντζάκης αναφέρει χαρακτηριστικά στο «Ιστορία της Ρωσικής Λογοτεχνίας»:
«Το πιο αποκαλυπτικό έργο της εποχής τούτης του Τολστόι είναι ο Πάτερ Σέργιος· πίσω από τον οδυνηρό προφήτη Σέργιο ξεχωρίζεις τη σπαρακτική φυσιογνωμία του Τολστόι. Ο Σέργιος είναι αξιωματικός, φεύγει τη ματαιότητα του κόσμου, γίνεται μοναχός, μα πέφτει σε νέους, ανηθικότερους πειρασμούς. Οι άνθρωποι τον θεωρούν άγιο κι αυτός μέσα του κολακεύεται κι επιχειρεί να παίξει τον προφήτη.
Όμοια και Τολστόι, όπως και ο Σέργιος, είχε αρχίσει να θεωρείται προφήτης από χιλιάδες πιστούς. Απ΄όλον τον κόσμο αποτείνονταν σ΄αυτόν και του ζητούσαν να τους δείξει το δρόμο της σωτηρίας. Η Γιάσναϊα Πολιάνα επί έτη έγινε το ψυχικό κέντρο της γης… Όσο περισσότερο έβλεπε ο Τολστόι να γίνεται ο ηθικός φάρος της ανθρωπότητας, τόσο περισσότερο υπόφερε βλέποντας πόσο ζει στην ψευτιά, πόσο είναι δειλός και δεν τολμά να εφαρμόσει ό,τι κηρύττει.» (3)
~ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟΪ~
Ο Λέων Τολστόι γεννήθηκε στη Γιάσναγια Πολιάνα το 1828 και πέθανε το 1910 από πνευμονία στην περιοχή Αστάποβο σε ηλικία 82 ετών.Σπούδασε στο πανεπιστήμιο του Καζάν από το 1844 ως το 1847. Προσπάθησε να βρει το αληθινό νόημα του Χριστιανισμού, πιστεύοντας πως σκοπός της ζωής δεν είναι να εξυπηρετεί την κατώτερη ζωική φύση, αλλά τη φωτεινή δύναμη, που βρίσκεται στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής και η οποία βοηθάει τον άνθρωπο να αναγνωρίζει το αγαθό.
Εκτός όμως από αυτές τις αντιλήψεις, ο Τολστόι κατάφερε ν’ απεικονίσει με απαράμιλλο τρόπο τη ρωσική κοινωνία της εποχής του και με την αναπαραστατική δύναμη της τέχνης του να δώσει εκπληκτικούς πίνακες από τη ζωή της τσαρικής Ρωσίας του 19ου αιώνα. Αν και καταγόταν από πλούσια οικογένεια, αφοσιώθηκε με μεγάλη αγάπη στους μουζίκους, βοηθώντας τους και μελετώντας τη ζωή τους. Γεμάτος θρησκευτική έξαρση και δεμένος με τα προβλήματα της εποχής του, προσπάθησε να βρει γιατί υποφέρουν οι άνθρωποι και προσπάθησε να απελευθερώσει τον άνθρωπο και να αποκαταστήσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Ως καλλιτέχνης ο Τολστόι διακρίνεται για τη βαθιά γνώση των κρυφών πτυχών της ψυχής και την άμεση καθαρότητα του αισθήματος. Το έργο του είχε τεράστια σημασία και άσκησε γόνιμη επίδραση στη ρωσική και στην παγκόσμια λογοτεχνία. Στον πόλεμο της Κριμαίας πήρε μέρος ως αξιωματικός του πυροβολικού και του απονεμήθηκαν πολλές ανώτερες διακρίσεις.
Ο αποτροπιασμός για τις φρικαλεότητες του πολέμου αυτού καθρεφτίστηκε στα «Διηγήματα της Σεβαστούπολης(1855-1859)». Στα διηγήματα αυτά ο Τολστόι δείχνει φανατικά την έχθρα του προς τον πόλεμο και παράλληλα εγκωμιάζει τον ηρωισμό των συμπατριωτών του στρατιωτών. Από το τέλος της δεκαετίας 1850-1860 ο Τολστόι εγκαταστάθηκε στη Γιάσναγια Πολιάνα, άνοιξε σχολείο για τα αγροτόπαιδα και ίδρυσε το περιοδικό «Γιάσναγια Πολιάνα».
Προηγουμένως ταξίδεψε στη Γαλλία, Ελβετία, Ιταλία και Γερμανία. Στα 1862 ο Τολστόι παντρεύτηκε τη Σοφία Αντρέγιεβνα Μπερς. Με τα θρησκευτικά κείμενά του ήρθε σε αντιδικία με την εκκλησία της Ρωσίας, η οποία τον απέβαλε από τις τάξεις της το 1901.
(1) Λέων Τολστόι, «Η Θρησκεία μου» σελ 108
(2) Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, «Πέντε Ρώσοι Κλάσικοί: Πούσκιν, Γκόγκολ, Μπελίνσκι, Ντοστογιέκφσι, Τολστόι»
(3) Νίκος Καζαντζάκης, «Η Ιστορία της Ρωσικής Λογοτεχνίας.»
Θυμάμαι ακόμα πόση εντύπωση μου είχε κάνει το μυθιστόρημα του Λ. Τολστόϊ «Πάτερ Σέργιος» όταν το πρωτοδιάβασα είκοσι πέντε χρόνια πριν. Δεν μπορούσα τότε να εξηγήσω το σκεπτικό του συγγραφέα στην εξέλιξη του έργου, διότι όπως έχουμε πει και άλλοτε, το έργο του Λ. Τολστόϊ και ειδικά ο «Πάτερ Σέργιος» είναι έργο αυτοβιογραφικό. Εδώ ο κεντρικός ήρωας, ο πρίγκιπας Στεπάν Κασάτσκη, είναι ο ίδιος ο συγγραφέας που ξετιλήγει όλη τη φιλοσοφική του ιδεολογία, τις υπαρξιακές του αναζητήσεις, το «περί Θεού ερώτημα» που τόσο πολύ τον απασχολούσε κατά τη διάρκεια του πολυτάραχου βίου του. Σ'αυτό το έργο λοιπόν, ο Στεπάν Κασάτσκη, ευγενής, νέος και όμορφος, έχοντας ένα γρήγορο και λαμπρό μέλλον κοντά στον Τσάρο Νικόλαο Α', ένα μήνα πριν το γάμο του με μια πεντάμορφη κοπέλα που είχε την ιδιαίτερη εύνοια της αυτοκράτειρας, παραιτείται από το στρατό, χαλάει τον αρραβώνα του και κλείνεται σε μοναστήρι.
Αιτία αυτής του της απόφασης που συγκλόνισε την αριστοκρατική κοινωνία της Ρωσίας, ήταν όταν ξαφνικά έμαθε πως η αρραβωνιαστικιά του υπήρξε ερωμένη του Τσάρου. Ο εγωϊσμός του δεν του επέτρεψε να ανεχτεί αυτό το γεγονός και όπως αναζητούσε την τελειότητα στην κοσμική ζωή, έκανε το ίδιο και ως μοναχός. Ο Στεπάν Κασάτσκη ήταν άνθρωπος υπερήφανος και φιλόδοξος και όπως στην κοσμική ζωή ετοιμαζόταν για τα ανώτερα αξιώματα έχοντας άψογο βίο, έτσι και ως μοναχός ρίχτηκε στους πνευματικούς αγώνες με πολύ θέρμη για να κατακτήσει ότι πνευματικότερο ως άνθρωπος. Πήρε καινούργιο όνομα, ονομάστηκε «Σέργιος» και χαιρόταν πετυχαίνοντας την τελειότητα τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά. Μέσα στο μοναστήρι ήταν εγκρατής, πράος, εργατικός, αγνός, με νηστείες και προσευχές, επεδίωκε με κάθε δυνατό τρόπο την αγιότητα. Μάλιστα μετά επτά χρόνια άρχισε να πλήττει στο μοναστήρι γιατί νόμισε πως δεν είχε να του προσφέρει τίποτε άλλο και έγινε ερημίτης. Η φήμη του είχε φθάσει παντού, όλοι μιλούσαν για εκείνον το λαμπρό αξιωματικό που είχε γίνει ερημίτης και τους έτρωγε η περιέργεια να τον δούν. Μια κρύα νύχτα ήρθε στο ερημητήριό του μια όμορφη γυναίκα, μια ζωντοχήρα, που είχε ξεσηκώσει τον αντρικό πληθυσμό με τα καμώματά της και ο Πάτερ Σέργιος για να μην πέσει μαζί της σε σαρκικό αμάρτημα, έκοψε με ένα τσεκούρι το δάχτυλό του.
Έμεινε στο ερημητήριό του άλλα επτά χρόνια. Ο κόσμος που τον επισκέπτονταν ήταν πολύς. Του ζητούσαν να τους ευλογήσει, να προσευχηθεί γι' αυτούς, ακόμη και να τους θεραπεύσει. Ο Πάτερ Σέργιος, ακουπώντας το χέρι του στα κεφάλια των αρώστων και λέγοντας προσευχές, έκανε θαύματα, θεράπευε, είχε πλέον τη φήμη του Στάρετς. Από παντού έτρεχαν οι άνθρωποι κοντά του, στο κελί του, όπου λειτουργούσε, παντού. Κι όμως εδώ ο Λέων Τολστόϊ, βάζει τον ήρωά του, τον Πάτερ Σέργιο, έναν άγιο, έναν Στάρετς που κάνει θαύματα, να αιχμαλωτίζεται από το σαρκικό πάθος και να αμαρτάνει με την άρωστη κόρη ενός εμπόρου, που ο πατέρας της την έφερε σ' αυτόν να τη θεραπεύσει. Στη συνέχεια βγάζει τα ράσα και απομακρύνεται απο το ασκητήριό του καταλήγοντας μετά από πολές περιπέτειες εξόριστος και άγνωστος στη Σηβηρία. Ο Πάτερ Σέργιος είναι ο ίδιος ο συγγραφέας, ο Λέων Τολστόϊ, που σ' αυτό το μυθιστόρημα ξετιλήγει τα εσώψυχά του. Σε όλο του το έργο βλέπουμε την διαρκή πάλη του συγγραφέα με το Θεό, έναν Θεό όμως που ποτέ δεν μπόρεσε να γνωρίσει εξαιτίας του εγωϊσμού του. Η φιληδονία και η φιλοδοξία του ακόμη και μέσα στον ασκητικό βίο δεν τον άφησε να προσεγγίσει το Θεό που τόσο πολύ ποθούσε. Τελικά ο Πάτερ Σέργιος ζούσε για τους ανθρώπους, προφασιζόμενος ότι ζει για το Θεό, όπως ομολογεί ο ίδιος. Ο ατομισμός του Τολστόϊ, σε συνδιασμό με τον ορθολογισμό του ήταν η αιτία της απομακρύνσεώς του απο το Θεό.
Είναι αυτό που οι ασκητικοί πατέρες ονομάζουν «φιλαυτία» και η σύγχρονη ψυχαναλυτική επιστήμη «ναρκισισμό», ως αιτία όλων των δεινών πνευματικά αλλά και σωματικά. Ο Ε. Φρομ μας λέει πως για το ναρκισιστικό άτομο υπάρχει μια και μόνη πραγματικότητα, η πραγματικότητα των δικών του σκέψεων, των δικών του αναγκών και των δικών του αισθημάτων. Έτσι μια τέτοια ναρκισιστική κατάσταση μπορεί να υπάρξει και με το πρόσχημα ενος ενάρετου ασκητικού βίου μέσα στην εκκλησία. Όταν μάλιστα αυτή συνοδεύεται και από έναν υπερτροφικό ορθολογισμό όπως εκείνο του Λ. Τολστόϊ, τότε πράγματι μπορεί να έχουμε έναν ασκητή όπως ο Πάτερ Σέργιος, που να πέφτει σε τόσα σοβαρά λάθη και να απομακρύνεται τελείως απο τον Θεό. Η Ορθόδοξη ασκητική πείρα μας έχει διδάξει πως η αρχή και το τέλος της πνευματικής ζωής είναι να μην ζει κανείς για τον εαυτό του, η τελεία άφεση στα χέρια του «ζώντος Θεού» και η υπηρεσία του άλλου.
Χρόνης Μούτσης
Χρόνης Μούτσης
