Η ηθική και η ψυχολογία της ελεύθερης θέλησης
Σύμφωνα με τον Νίτσε, η έννοια της ελεύθερης θέλησης έχει χρησιμοποιηθεί από κυβερνώντες, κυρίως θεολόγους, για να καταστήσει τον άνθρωπο υπεύθυνο απέναντι στους ίδιους και στην παράδοση που θέλουν να διατηρήσουν. Δεν μπορεί κανείς να κρίνει και να τιμωρήσει τη φύση, ο «ελεύθερος» άνθρωπος όμως μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος.
Πλάνη της ελεύθερης θέλησης.
Σήμερα δεν νιώθουμε καμιά συμπάθεια πια για την έννοια της «ελεύθερης θέλησης»: ξέρουμε πάρα πολύ καλά τί είναι – το πιο κακόφημο τέχνασμα των θεολόγων, το οποίο έχει ως σκοπό να καταστήσει «υπεύθυνη» την ανθρωπότητα υπό τη δική τους έννοια, μ’ άλλα λόγια να την κάνει να εξαρτάται απ’ αυτούς…
Παντού όπου αναζητούνται ευθύνες, εκείνο το πράγμα που κάνει αυτήν την αναζήτηση είναι το ένστικτο της επιθυμίας για τιμωρία και δίκη. Απογυμνώνει κανείς το γίγνεσθαι από την αθωότητά του όταν αποδίδει οποιοδήποτε «είναι-μ’-αυτόν-τον-τρόπο» στη θέληση, σε προθέσεις, σε πράξεις υπευθυνότητας: η θεωρία της θέλησης επινοήθηκε κατ’ ουσίαν με σκοπό την τιμωρία, δηλαδή την επιθυμία για εύρεση ενόχων.
Ολόκληρη η παλιά ψυχολογία, η ψυχολογία της θέλησης, έχει ως προϋπόθεση το ότι οι πρωτουργοί της, οι ιερείς που ήταν επικεφαλής των παλιών κοινοτήτων, ήθελαν να δημιουργήσουν για τον εαυτό τους το δικαίωμα να επιβάλλουν τιμωρίες – ή να δημιουργήσουν αυτό το δικαίωμα για τον Θεό…
Οι άνθρωποι θεωρήθηκαν «ελεύθεροι», για να μπορούν να δικάζονται και να τιμωρούνται – για να μπορούν να γίνονται ένοχοι: κατά συνέπεια, κάθε πράξη έπρεπε να θεωρείται ηθελημένη, και η καταγωγή κάθε πράξης έπρεπε να θεωρείται πως βρισκόταν στη συνείδηση (…και μ’ αυτόν τον τρόπο η θεμελιωδέστερη παραχάραξη in psychologicis [σε ψυχολογικά ζητήματα] έγινε αρχή της ίδιας της ψυχολογίας…).
Σήμερα, που εμείς έχουμε μπει στην αντίθετη κίνηση, που, εμείς οι αμοραλιστές ιδίως, προσπαθούμε με όλη μας τη δύναμη να εξαλείψουμε πάλι από τον κόσμο την έννοια της ενοχής και την έννοια της τιμωρίας και να καθαρίσουμε απ’ αυτές την ψυχολογία, την ιστορία, τους κοινωνικούς θεσμούς και κυρώσεις, δεν υπάρχει εναντίον μας πιο ριζική εναντίωση από των θεολόγων, οι οποίοι εξακολουθούν, με την έννοια της «παγκόσμιας ηθικής τάξης», να μολύνουν την αθωότητα του γίγνεσθαι μέσω της «τιμωρίας» και της «ενοχής». Ο χριστιανισμός είναι μια μεταφυσική του δήμιου…
Τι, λοιπόν, μπορεί να είναι η δική μας θεωρία; – Ότι κανένας δεν δίνει στον άνθρωπο τις ιδιότητες του, ούτε ο Θεός, ούτε η κοινωνία, ούτε οι γονείς και οι πρόγονοί του, ούτε ο ίδιος του ο εαυτός (…η ανοησία αυτής της τελευταίας και απορριπτόμενης από μας ιδέας διδάχτηκε ως «νοητή ελευθερία» από τον Καντ, αλλά ίσως ήδη από τον Πλάτωνα). Κανένας λοιπόν δεν είναι υπεύθυνος για το ότι είναι έτσι, για το ότι είναι φτιαγμένος με τον τάδε τρόπο, για το ότι βρίσκεται υπό αυτές τις συνθήκες, σ’ αυτό το περιβάλλον. Το μοιραίο του είναι δεν διαχωρίζεται από το μοιραίο όλων εκείνων των πραγμάτων που υπήρξαν και θα υπάρξουν.
Κανένας δεν είναι το αποτέλεσμα της δικής του πρόθεσης, της δικής του θέλησης, του δικού του σκοπού-κανένας δεν είναι μέρος μιας δοκιμής να επιτευχθεί ένας «ιδανικός άνθρωπος» ή μια «ιδανική ευτυχία» ή μια «ιδανική ηθική» – είναι παράλογο να θέλουμε να ξεφορτώσουμε το είναι του στον ένα ή στον άλλο σκοπό. Εμείς επινοήσαμε την έννοια του «σκοπού»: στην πραγματικότητα δεν υπάρχει σκοπός…
Όλοι είναι αναγκαίοι, όλοι είναι κομμάτια του πεπρωμένου, όλοι ανήκουν στο όλον, είναι μέσα στο όλον, – δεν υπάρχει τίποτε που να μπορεί να κρίνει, να μετρήσει, να συγκρίνει, να καταδικάσει το είναι μας, γιατί κάτι τέτοιο θα σήμαινε πως θα έκρινε, θα μετρούσε, θα σύγκρινε, θα καταδίκαζε το όλον…
Δεν υπάρχει όμως τίποτε έξω από το όλον – Το να μη γίνεται πια κανένας υπεύθυνος, το να μην ανάγεται πια σε μια causa prima [πρώτη αιτία] ο τρόπος τού είναι, το να μην είναι πια ο κόσμος μια ενικότητα είτε ως sensorium [αντικείμενο των αισθήσεων] είτε ως «πνεύμα», αυτό το πράγμα και μόνον είναι η μεγάλη απελευθέρωση – μόνο μ’ αυτήν την απελευθέρωση μπορεί να αποκατασταθεί και πάλι η αθωότητα του γίγνεσθαι…
Η έννοια του «Θεού» ήταν μέχρι τώρα η μεγαλύτερη ένσταση εναντίον της ενθαδικής ύπαρξης…
Εμείς αρνούμαστε τον Θεό, αρνούμαστε την ευθύνη ενώπιον του Θεού: μ’ αυτόν τον τρόπο λυτρώνουμε τον κόσμο…
***************
Νίτσε – Το Λυκόφως των Ειδώλων
