«Από τη δικιά μου τη γυναίκα έχω απαίτηση, ούτε υποψίες να μη δημιουργεί»
Σκεφτόμουν σήμερα να γράψω για την εφεδρεία, τη λέξη αυτή που τόσο απότομα και βάρβαρα μπήκε στη ζωή μας, αλλά πήρα ένα ηλεμήνυμα (ιμέιλ, αν προτιμάτε) από έναν φίλο, κι έτσι βγήκαν στη μέση ο Καίσαρας και η γυναίκα του.
Στον Καίσαρα θα έπρεπε να είχα αφιερώσει ειδικό άρθρο, γιατί έχει μεγάλο γλωσσικό ενδιαφέρον -από γλωσσική άποψη θα έλεγα πως ο Ιούλιος Καίσαρας είναι ίσως η μεγαλύτερη προσωπικότητα που έζησε ποτέ, αν σκεφτούμε πόσο πλούτισε τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Στον Καίσαρα χρωστάμε το όνομα του μήνα Ιουλίου, από αυτόν είναι και η λέξη Kaiser (κάιζερ) των Γερμανών, από εκεί και ο τσάρος στα ρώσικα· επίσης, από τον Καίσαρα είναι και η καισαρική τομή -αλλά το θέμα αξίζει ειδικό σημείωμα, ας μην το ξεπετάξουμε στο πόδι, ας περιοριστούμε στη γυναίκα του Καίσαρα.
Η οποία γυναίκα του Καίσαρα, σύμφωνα με την πασίγνωστη παροιμία, δεν αρκεί να είναι τίμια, πρέπει να φαίνεται κιόλας τίμια. Τη φράση αυτή τη λέμε για να τονίσουμε ότι τα δημόσια πρόσωπα δεν πρέπει μόνο να είναι ουσιαστικά, αλλά και τυπικά εντάξει, δεν πρέπει ούτε τους τύπους να παραβαίνουν.
Ποια όμως είναι η προέλευση της φράσης; Τα λέει αναλυτικά ο Νίκος Λίγγρης σε ένα παλιό άρθρο στη Λεξιλογία, εγώ θα τα πω πιο περιληπτικά.
Η συγκεκριμένη γυναίκα του Καίσαρα ήταν η δεύτερη σύζυγός του (η πρώτη είχε πεθάνει, αν και οι πηγές έχουν κάμποσες αντιφάσεις), και λεγόταν Πομπηία Σύλλα, κόρη της κόρης του γνωστού Σύλλα. Παντρεύτηκαν το 67 π.Χ. όταν ο Καίσαρας ήταν 33 χρονών. Πέντε χρόνια αργότερα, στη γιορτή της θεάς Αγαθής (έτσι τη λέει ο Πλούταρχος, στα λατινικά Bona Dea), η Πομπηία οργάνωσε στο σπίτι της μια θρησκευτική τελετή μόνο για γυναίκες. Ένας νεαρός από καλή οικογένεια, αλλά μουρντάρης περιωπής (ο Πλούταρχος το λέει), ο Πόπλιος Κλώδιος Πούλχερ, είχε ερωτευτεί την Πομπηία, η οποία επίσης τα ’θελε (έτσι λέει ο Πλούταρχος), αλλά η Αυρηλία, η μητέρα του Καίσαρα, ήταν κέρβερος και δεν τους άφηνε να συναντηθούν. Όμως, με την ευκαιρία της γιορτής, ο Κλώδιος, που ακόμα ήταν αγένειος, μασκαρεύτηκε σε ψάλτρια (δηλαδή οργανοπαίχτρια) και μπήκε στο σπίτι. Όμως χάθηκε στους διαδρόμους της σπιταρώνας (δεν έμενε και σε δυαράκι ο Καίσαρας), και για κακή του τύχη έπεσε πάνω στην πεθερά, την Αυρηλία, η οποία και τον ξεσκέπασε, διότι παρά το μάγουλο βερίκοκο ο νεαρός δεν ήξερε να υποδυθεί τη γυναίκα.
Ο Καίσαρας χώρισε την Πομπηία, αλλά όταν έγινε δίκη εναντίον του Κλωδίου για ασέβεια, ο Καίσαρας κατέθεσε ότι δεν έχει τίποτε επιβαρυντικό εναντίον του νεαρού. «Και τότε γιατί χώρισες τη γυναίκα σου;» τον ρώτησε όλο απορία ο δικαστής. «Ότι την εμήν ηξίουν μηδ’ υπονοηθήναι», απάντησε εκείνος (και πάλι από τον Πλούταρχο το παίρνω), που θα το μεταφράζαμε, περίπου, «από τη δικιά μου τη γυναίκα έχω απαίτηση, ούτε υποψίες να μη δημιουργεί» (λίγο άγαρμπη η μετάφρασή μου, σηκώνει βελτίωση). Δεν ξέρω αν ο Καίσαρας ήταν ειλικρινής στην αδιαλλαξία του ή αν ήθελε έτσι κι αλλιώς να τη χωρίσει την Πομπηία και βρήκε αφορμή, πάντως η φράση του έμεινε στην ιστορία (και δεν είναι η μόνη: θυμόμαστε επίσης το veni vidi vici).
Ο Πλούταρχος αφηγείται και δεύτερη φορά το ίδιο επεισόδιο, αν και πιο συνοπτικά, στον βίο του Κικέρωνα, κι εκεί δίνει πιο αναλυτικά τη φράση του Καίσαρα: τὸν Καίσαρος ἔδει γάμον οὐ πράξεως αἰσχρᾶς μόνον, ἀλλὰ καὶ φήμης καθαρὸν εἶναι (ο γάμος του έπρεπε να είναι απαλλαγμένος όχι μόνο από αισχρές πράξεις αλλά και από φήμες). Αυτή η φράση είναι πιο κοντινή στη δική μας νεοελληνική διατύπωση, η οποία, υποθέτω (σκέτη εικασία όμως) γεννήθηκε από κάποιον νεότερο λόγιο, ίσως δάσκαλο. Πάντως, δεν είναι δάνειο από τα αγγλικά ή τα γαλλικά, μια και εκείνοι έχουν πιο συνοπτική διατύπωση. Στα αγγλικά είναι: Caesar’s wife must be above suspicion, ενώ στα γαλλικά: La femme de César ne doit pas être soupçonnée.
Όπως είπα πιο πάνω, σήμερα χρησιμοποιούμε τη φράση για τη γυναίκα του Καίσαρα για να πούμε ότι τα δημόσια πρόσωπα πρέπει να είναι υπεράνω πάσης υποψίας, όπως λέει το παλιό κλισέ, ότι πρέπει ο βίος τους όχι απλώς να είναι ανεπίληπτος, αλλά ούτε καν να δίνει λαβή στον κακόπιστο και καχύποπτο. Βέβαια, αυτό είναι ένα ιδανικό που σπανιότατα επαληθεύεται εξολοκλήρου, αλλά στη σημερινή Ελλάδα, με τους υπουργούς του «ηθικό είναι το νόμιμο», που έχουν πολεοδομικές παραβάσεις στα εξοχικά τους και απασχολούν αδήλωτους αλλοδαπούς στη μαύρη, θα έλεγα ότι η συλλογική συμβολική γυναίκα του συλλογικού Καίσαρα των πολιτικών μας ανδρών (και γυναικών) όχι απλώς δεν φαίνεται ή δεν είναι τίμια, αλλά και… (σταματάω όμως εδώ γιατί η μαμά μου μου έχει απαγορέψει τα κακά λόγια).
