Πρόλογος
Κανείς μας δεν αρκείται απλά στο να επιβιώνει. Άλλος βάζει στόχους στη ζωή του και πασχίζει να τους φτάσει κι άλλος απλά αυτοσχεδιάζει. Το «παιχνίδι» σταματά μόνο όταν η ζωή μας παύει να έχει νόημα ή εμείς παύαμε να ελπίζουμε και να έχουμε στόχους. Όμως πώς η ζωή αποκτά νόημα; Κατά την πορεία της ζωής άλλοτε είμαστε ευχαριστημένοι και νιώθουμε περήφανοι για τα κατορθώματά μας και άλλοτε χάνουμε το ενδιαφέρον μας και πέφτουμε σε βαθιά πελάγη ανίας ή δυστυχίας. Τότε τα πάντα μας φαίνονται μάταια και η ζωή μας πλέον δεν έχει κανένα νόημα.
Πως αποκτά νόημα η ζωή μας; Ποια κίνητρα μας ωθούν σε δράση; Πότε νιώθουμε ικανοποιημένοι από τον εαυτό μας; Για τι δεν τα παρατάμε στην πρώτη αναποδιά αλλά εξακολουθούμε να κάνουμε σχέδια για το μέλλον και ονειρευόμαστε κάτι καλύτερο για εμάς και τους γύρω μας; Παρακάτω παρουσιάζονται οι απόψεις κορυφαίων φιλοσόφων και ψυχολόγων.
Η γέννηση του ερωτήματος
Τι νόημα έχει η ζωή μου; Τι νόημα έχει η ζωή μου γενικά; Ο άνθρωπος θέτει στον εαυτό του αυτά τα ερωτήματα από τη στιγμή που εμφανίστηκε στη γη. Η προσπάθειά του να δώσει μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα δημιούργησε πολλές φιλοσοφικές σκέψεις.
Το θεμελιώδες ερώτημα για το νόημα της ζωής «γέννησε» μια ολόκληρη επιστήμη, αυτή της φιλοσοφίας. Η αμιγώς ελληνική αυτή λέξη δεν πρέπει να μας τρομάζει. Σημαίνει φίλος της σοφίας. Φιλοσοφεί κάποιος όταν θέτει ερωτήματα στον εαυτό του, για όσα αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις του, για οτιδήποτε συμβαίνει στον ίδιο και στους άλλους ανθρώπους γύρω του. Τι πιο θεμελιώδες, λοιπόν, από το «Τι σκοπό έχει η ζωή μας;»
Πιθανές απαντήσεις
Διατρέχοντας μέσα στο χρόνο τη σκέψη των φιλοσόφων, μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερα είδη απαντήσεων.
1) Για κάποιους η ζωή δεν έχει κανένα σκοπό. Είμαστε εδώ κατά τύχη, οπότε αξίζει να χαιρόμαστε μέχρι να πεθάνουμε.
2) Κάποιοι άλλοι πιστεύουν ότι η ζωή αποκτά νόημα ανάλογα με το πώς συμπεριφέρεται ο άνθρωπος. Πρέπει να ζούμε ηθικά, σεβόμενοι τους άλλους.
3) Άλλοι διακρίνουν τον υπέρτατο στόχο στη σχέση του ανθρώπου με το Θεό. Ζωή σημαίνει να χτίζεις κάτι για σένα και τους άλλους ακολουθώντας το θείο σχέδιο.
4) Τέλος κάποιοι θεωρούν ότι καθένας από εμάς πρέπει να ανακαλύψει εκείνο το στόχο ζωής που θα του δώσει εσωτερική ικανοποίηση.
Για το Σωκράτη σκοπός της ζωής είναι το γνώθι σ’ αυτόν. Μόνο όποιος το γνωρίζει είναι πραγματικά ευτυχής. Ο Αριστοτέλης πιστεύει πως σκοπός της ζωής είναι η τελειοποίηση της ανθρώπινης φύσης. Πώς μας φαίνονται αυτές οι σκέψεις; Μάλλον άβολες, σε σχέση με τον τρόπο τον οποίο ονειρεύονται οι περισσότεροι άνθρωποι να ζήσουν τη ζωή τους.
Αντιθέτως, οι αρχαίοι δεν είχαν την ίδια προβληματική με εμάς τους σημερινούς ανθρώπους. Γι’ αυτούς η ζωή ήταν αυτονόητη. Μόνο στους Ελληνιστικούς χρόνους, όπου η φιλοσοφία έγινε «φάρμακό του νου», υπήρξε μια γενική τάση προς την «αλυπία και την αταραξία», τρόπους αντιμετώπισης του ανθρώπινου πόνου.
Να ζούμε σαν ήρωες
Για τον Γερμανό φιλόσοφο Ιμάνουελ Καντ (1724-1804) ο άνθρωπος πρέπει να καθοδηγείται από τους παγκόσμιους ηθικούς νόμους. Ο Άρθουρ Σοπενάουερ (1788-1860) είναι πιο πεσιμιστής. Σύμφωνα μ’ αυτόν, ζωή σημαίνει να προχωράμε προς κάτι που δεν μπορούμε να φτάσουμε, συνεπώς κατά τη γνώμη του, δεν υπάρχει σκοπός.
Αντίθετα ο Χριστιανισμός βλέπει τη ζωή υπό το πρίσμα της αιωνιότητας. Η ζωή καταξιώνεται με την οριοθέτηση ευγενών στόχων και με τον αγώνα για την πραγματοποίησή τους. Για τον άνθρωπο του Θεού η ζωή καταξιώνεται όταν λειτουργεί ως χώρος καλλιέργειας των χαρισμάτων που προσφέρει ο ίδιος ο Θεός. Το να αγαπάει κανείς τη ζωή θα πει να αγαπάει το Θεό. Από την επικράτησή του και μετά, ο Χριστιανισμός επηρέασε όλη τη δυτική σκέψη, ακόμα και αυτή των άπιστων φιλοσόφων.
Ο συγγραφέας Φράντς Κάφκα υποστηρίζει: «Ακόμα κι αν ο Θεός δεν υπάρχει, η αξιοπρέπειά μας ως άνθρωποι ορίζει να συμπεριφερόμαστε σαν να υπήρχε». Πολλοί σύγχρονοι φιλόσοφοι βλέπουν τη ζωή σαν υπόσχεση την οποία εκπληρώνει ο ίδιος ο άνθρωπος και όχι ο Θεός. Για τον Ζακ Ντεριντά και τον Χανς Γιόνας η εκπλήρωση βρίσκεται στην εργασία και στην υπευθυνότητα, σ’ ένα είδος ηρωϊκώς ζην.
Στωϊκός ή Επικούρειος
Η ικανότητα κάθε ατόμου να δίνει στην ύπαρξή του το νόημα που προτιμά έχει για κάποιους βιολογικές ρίζες. Εντοπίζεται στην ίδια πολυπλοκότητα των συνάψεών μας, των συνδέσεων ανάμεσα στα εγκεφαλικά κύτταρα (νευρώνες).
Ίσως γι’ αυτό η αναζήτηση της ευτυχίας ως σκοπού ζωής αποτελεί θέμα συζήτησης από αρχαιοτάτων χρόνων. Οι σκέψεις χωρίστηκαν σε δύο σχολές: εκείνη των στωϊκών, οι οποίοι θεωρούσαν ότι ευτυχία ήταν η απουσία παθών και εκείνη του Επίκουρου, ο οποίος την έβλεπε μ’ έναν τρόπο παραπλήσιο με το σύγχρονο, ως ευχαρίστηση των αισθήσεων.
Σύμφωνα με τους βιολόγους, ο σκοπός της ανθρώπινης ζωής είναι μόνο ένας: να βρεθούμε στις ευνοϊκότερες δυνατές συνθήκες ώστε να ικανοποιήσουμε τις βασικές μας ανάγκες (όπως τροφή, ύπνο, αναπαραγωγή κτλ.). Δε διαφέρει από εκείνον που καθοδηγεί τα ένστικτα των ζώων και αποτελεί το κλειδί με το οποίο εξηγείται η τάση για πρωτιά σε διάφορους τομείς (π.χ. εργασία, σπορ, οικογένεια): το κυνήγι της επιτυχίας ως το μυστικό για να είμαστε ικανοποιημένοι, ευτυχισμένοι.
Ο Άγγλος στοχαστής Τόμας Χομπς (1588-1679) υποστηρίζει ότι το ένστικτο οδηγεί τον άνθρωπο στο να κυριαρχεί στους όμοιούς του. Εξ’ ου και η διάσημη ρήση: «Ο άνθρωπος είναι ένας λύκος για τους όμοιούς του». Για να δημιουργήσει όμως μια κοινωνία πρέπει να υπερβεί αυτόν τον ακραίο ατομικισμό.
Τροφή και αγάπη
Ο Αμερικανός ψυχολόγος Αμπραάμ Μάσλοου (1908-1970) συμφωνεί ότι τελικός στόχος του ανθρώπου είναι η αυτοπραγμάτωση, η ικανοποίηση των βασικών του αναγκών. Ανάλογα με το πόσο ουσιαστικές είναι η επιβίωση, οι ανάγκες αυτές ιεραρχούνται σε μία πυραμίδα η οποία ξεκινά από τις σωματικές και συναισθηματικές ανάγκες (τροφή, αγάπη, αναγνώριση) για να καταλήξει στις γνωστικές και αισθητικές ανάγκες (περιέργεια, εξερεύνηση, ομορφιά).
Δηλαδή ο καθένας από εμάς καθορίζει από μόνος του τους σκοπούς του και όλα τα πρότυπα ζωής έχουν την ίδια αξία; Όχι, γιατί το ιδανικό είναι οι προσωπικές φιλοδοξίες ενός ανθρώπου να προωθούν και το κοινό καλό. Αυτό δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο. Για παράδειγμα: οι πιο πολλές δουλειές είναι χρήσιμες για το σύνολο. Όποιος κάνει καλά τη δουλειά του πετυχαίνει και τα δύο.
Η νέα θρησκεία
Ο στοχαστή Γερμανός Έντμουντ Χούσερλ (1859-1938) υποστηρίζει πως οι αξίες του ανθρώπου είναι απόλυτες -όπως το απαραβίαστο της ανθρώπινης ζωής- και ακριβώς η υπεράσπισή τους είναι που δίνει νόημα στη ζωή μας.
Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ (1889-1976), διαφωνεί με την ύπαρξη απόλυτων αρχών και θέτει ως σκοπό της ανθρώπινης ζωής την ίδια την ελευθερία.
Φέρνουν πράγματι την ευτυχία η απόλυτη ελευθερία και οι απολαύσεις; Ο Γερμανός ψυχαναλυτής και κοινωνικός φιλόσοφος Έριχ Φρομ (1900-1980), περιγράφοντας τη σύγχρονη καταναλωτική εποχή όπου η ικανοποίηση των υλικών αναγκών έχει γίνει ο κυρίαρχος στόχος των ανθρώπων, τονίζει: «Ο καταναλωτικός άνθρωπος ζει με την ψευδαίσθηση της ευτυχίας, ενώ ασυνείδητα υποφέρει από ανία και παθητικότητα. Μπερδεύει την έξαψη και τον εντυπωσιασμό με τη χαρά και την ευτυχία, την υλική άνεση με τη ζωντάνια. Η ικανοποίηση της απληστίας γίνεται το νόημα της ζωής και η επιδίωξή της η «νέα θρησκεία».
Η ζωή τελικά είναι χωρίς νόημα;
Ο Όζβαλντ Σπρένγκλερ (1880-1936, είναι και συγγραφέας του έργου «Η Παρακμή της Δύσης»), υποστηρίζει πως η ζωή δεν έχει νόημα και ότι τα περισσότερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να προσπαθούμε να μην κατασπαράζουμε ο ένας τον άλλο.
Ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν (1889-1951), θεωρεί πως το ερώτημα για το νόημα της ζωής είναι απαράδεκτο. Τόνισε: «γι’ αυτό για το οποίο δεν μπορούμε να μιλήσουμε καλύτερα να σιωπούμε».
Τέλος ο Ντοστογιέφσκι συμπληρώνει: «Η ζωή είναι πιο σημαντική από το νόημά της».
Επίλογος
Αυτές ήταν μερικές απ’ τις απόψεις κορυφαίων φιλοσόφων και ψυχολόγων πάνω στο ερώτημα για το ποιο είναι το νόημα της ζωής. Μερικοί από αυτούς στήριξαν αυτό το θέμα και εξέθεσαν τη δική τους άποψη. Άλλοι πάλι, βρίσκουν το θέμα αυτό μη ενδιαφέρον και το απορρίπτουν, θεωρώντας πως η ζωή δεν έχει κανένα απολύτως νόημα.
Προσωπικά πιστεύω πως η ζωή έχει νόημα και ο κάθε άνθρωπος βρίσκει, κάποια στιγμή, το νόημα της δικής του ζωής, όποιο και αν είναι αυτό.
