Σκέφτομαι με πόσο ηρωισμό, με πόση λεβεντιά, με πόση περηφάνια έχει επενδυθεί η λέξη "όχι". Κυρίως όταν γράφεται με κεφαλαία: ΟΧΙ. Και, πράγματι, πόσο ηρωικό, λεβέντικο και περήφανο είναι ενίοτε ένα βροντερό ΟΧΙ! Το ξέρουμε από την Ιστορία μας, έτσι δεν είναι;
Σκέφτομαι επίσης πόσο έχει συμβάλει, άμεσα ή έμμεσα, σ' αυτό το φωτοστέφανο ηρωισμού που περιβάλλει το κάθε ΟΧΙ εκείνο το στομφώδες καβαφικό che fece... il gran rifiuto.
Αναρωτιέμαι όμως πόσοι ξέρουν τι σημαίνουν εκείνες οι τρεις ενδιάμεσες τελίτσες. Που δεν βρίσκονται καθόλου τυχαία εκεί. Πρώτα πρώτα, πόσοι ξέρουν σε ποιον ανήκει πραγματικά αυτός ο στίχος. Κι έπειτα για ποιον λόγο τον πετσόκοψε ο ποιητής, τι έβγαλε από τη μέση και το αντικατέστησε με τις τρεις τελίτσες.
Ποιος, αλήθεια, γνωρίζει ότι ο ποιητής διαπράττει μια μικρή πονηριά εκεί. Προκειμένου να υψώσει εκείνον που λέει "το μεγάλο όχι -το σωστό..." ένα σκαλοπάτι πάνω απ' αυτόν που λέει το ναι "και πηγαίνει πέρα στην τιμή και την πεποίθησί του".
Dante Alighieri
Επειδή στην πραγματικότητα όλος ο στίχος (που, φυσικά, ανήκει στον Δάντη) λέει: che fece per vilta il gran rifiuto. Παναπεί: "που λέει από δειλία το μεγάλο όχι".
Ώστε μπορεί κανείς να πει από δειλία ένα μεγάλο όχι;!;
Ίσως ένας τρίτος ποιητής θα ήταν πιο αρμόδιος να απαντήσει. Να, ας πούμε ο Γ. Σεφέρης, που ποτέ του δεν χώνεψε το συγκεκριμένο ποίημα:
"Από τα ποιήματα του Καβάφη που μ’ ενοχλούν πραγματικά· πρώτα γιατί δε μου μεταδίνει κανένα αίσθημα· έπειτα, γιατί άκουσα τόσους και τόσους να το απαγγέλνουν με το στόμφο εκείνων που δεν ξέρουνε τι λένε· θαρρείς πως ο καθένας μπορεί να το γεμίσει με όλα τα ναι και τα όχι που του έλαχαν στο μεροκάματό του.Υπάρχει ένας υποδεέστερος αισθηματισμός στην αρχή του έργου του Καβάφη· θα ήταν κάπως φτενό το έργο του, αν έμενε έτσι ως το τέλος. Το μεγάλο Ναι και το μεγάλο Όχι δίνουν έναν ήχο αρκετά κούφιο· εννοώ το ποίημα χωρίς τον τίτλο· δυστυχώς υπάρχει και ο τίτλος, και το επιβαρυντικό είναι ότι ο Καβάφης απαιτεί να προσέχουμε και το παραμικρό τυπογραφικό σημείο· όχι μόνο οι τίτλοι, αλλά και ένα κόμμα έχουν οργανική σημασία υποχρεωτικά για τον αναγνώστη. Ο τίτλος αυτός είναι ένας στίχος του Δάντη παραμορφωμένος, που ανήκει στην ακόλουθη περικοπή της Κόλασης (III, 52-64)……
Οι ψυχές που έκαναν τη μεγάλη άρνηση είναι οι πιο καταφρονεμένες απ’ όλες που βλέπουμε σ’ ολόκληρη την Κόλαση. Όχι οι πιο κολασμένες ή οι πιο βασανισμένες -οι πιο καταφρονεμένες. Είναι οι ψυχές των αδιάφορων, των χλιαρών, των λαγόψυχων, των αμέτοχων, των ουδέτερων· εκείνων που έζησαν “χωρίς ψόγο και χωρίς έπαινο” (στ. 36), γιατί αρνήθηκαν να πράξουν και το καλό και το κακό· τους αποστρέφεται και ο Θεός και ο Σατανάς (στ. 63). Δεν τους καταδέχεται ούτε καν η Κόλαση (στ. 41), γιατί μπροστά τους οι κολασμένοι θα ένιωθαν κάποιαν υπερηφάνεια, κάποια δόξα (στ. 42). Είναι έξω από την ιεραρχία των ανθρωπίνων παθών που είναι η Κωμωδία, είναι στο περιθώριο, δεν περνούν τον Αχέροντα· είναι στο περιθώριο της ζωής και του θανάτου· ποτέ τους δεν ήταν ζωντανοί. Αυτό είναι το νόημα και το αίσθημα “της μεγάλης άρνησης” για τον Δάντη· αυτό μεταδίνει στον αναγνώστη που τον εδιάβασε με κάποια προσοχή. Εκείνοι που την έκαμαν δε λένε ούτε ναι ούτε όχι, γιατί είναι ένα νεκρό σημείο, και για να πεις ναι ή όχι, μεγάλο ή μικρό, πρέπει να μην έχεις κάνει την άρνηση της ζωής-."
Τέτοια σκέφτομαι πρωί πρωί. Κι ακόμα δεν έχω πιει καν τον πρώτο καφέ. Μάλλον αυτό φταίει...
