– Πιστεύεις πως ο άνθρωπος μπορεί ν’ αλλάξει τη μοίρα του;
– Νομίζω πως ο άνθρωπος κάνει ό, τι μπορεί, ώσπου ν’ αποκαλυφθεί η μοίρα του.
(Από την ταινία ο τελευταίος Σαμουράι, 2003, ρωτάει ο Katsumoto και απαντά ο Algren)
Τι είναι αυτή άραγε αυτή η μοίρα, που ακόμα και σήμερα, στην εποχή του απόλυτου ορθολογισμού επιβιώνει στο πίσω μέρος του μυαλού μας; Διαισθανόμαστε άραγε με κάποιον τρόπο ότι η ζωή μας είναι προκαθορισμένη ή μήπως έχουμε επινοήσει μία παρηγοριά για τις αποτυχίες μας;
Τι είναι η μοίρα
Το πώς κατανοούσαν την μοίρα οι Έλληνες σοφοί, γίνεται φανερό απ’ την ίδια τη λέξη που χρησιμοποιούσαν.
Η πιο συνηθισμένη λέξη ήταν αυτή που χρησιμοποιούμε και σήμερα· «μοίρα», από το ρήμα «μείρομαι»* που σημαίνει «λαμβάνω κάτι ως μερίδιο, κάτι που μου ανήκει». Γενικά, λοιπόν, πρόκειται για το μερίδιο που κάθε άνθρωπος έχει στη ζωή. Από το ίδιο ρήμα προέρχεται και η άλλη ονομασία της μοίρας, «εἰμαρμένη»: Αυτό που έχει διαμοιραστεί στον καθένα.
«Εκείνον που θέλει, οι Μοίρες τον οδηγούν, εκείνον που δεν θέλει, τον σέρνουν» – Σενέκας
Σε αυτή τη φράση συνοψίζεται η άποψη που είχαν οι στωικοί φιλόσοφοι για την ειμαρμένη. Σύμφωνα με αυτή, η μοίρα είναι ο τρόπος με τον οποίο κάθε μία κατάσταση προκύπτει από μία προηγούμενη και γίνεται η αιτία μίας επόμενης. Την αλληλουχία των καταστάσεων δεν μπορούμε να την ελέγξουμε, μπορούμε όμως να επιλέξουμε σε ποιες καταστάσεις θα εμπλακούμε και ποια από τις διαθέσιμες επιλογές θα υιοθετήσουμε. Κάθε επιλογή όμως οδηγεί σε συγκεκριμένο δρόμο, τον οποίο είμαστε υποχρεωμένοι να ακολουθήσουμε. Όπως ακριβώς δεν μπορούμε να πέσουμε από τον πέμπτο όροφο αγνοώντας τον φυσικό νόμο της βαρύτητας χωρίς να υποστούμε τις συνέπειες της πράξης μας, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την αναγκαστική πορεία που παίρνουν τα πράγματα μετά από μία συγκεκριμένη πράξη. Ωστόσο, δεν μας αναγκάζει κανείς να πέσουμε από τον πέμπτο όροφο, ενώ έχουμε πάντα τη δυνατότητα να εφεύρουμε το αλεξίπτωτο, για τις περιπτώσεις που θα είμαστε αναγκασμένοι να πέσουμε.
Οι στωικοί όριζαν τη μοίρα ως τον Λόγο του Κόσμου, τον οποίο αντιλαμβάνονταν ως ένα είδος συμπαντικής δικαιοσύνης. Αυτή η άποψη όμως είναι πολύ αρχαιότερη από τους στωικούς.
Η μοίρα και η δικαιοσύνη
Από τον 6ο κιόλας αι. π.Κ.Χ, ο Παρμενίδης και αργότερα ο Δημόκριτοςταυτίζουν σχεδόν τον Λόγο με τη Δικαιοσύνη. Ο Πλάτων συνδέει μάλιστα την ειμαρμένη με την απόδοση δικαιοσύνης κατά τη διάρκεια των μετενσαρκώσεων της ψυχής. Αν στην επόμενη κάθοδο της ψυχής στον υλικό κόσμο την περιμένει καλύτερη ή χειρότερη τύχη, αυτό εξαρτάται από τις επιλογές που έχει κάνει η ίδια. (ΝΟΜΟΙ 904)
Και ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, ονομάζει Λόγο την οργανωτική δύναμη του Κόσμου και τον απασχολεί ιδιαίτερα η επιρροή που έχει στην ζωή μας. Παρατηρεί πως, ενώ ο Λόγος είναι ένας και κοινός για όλους τους ανθρώπους, ο καθένας ενεργεί σαν να έχει προσωπικό, δικό του λόγο. Τους νόμους αυτού του παγκόσμιου Λόγου, λέει ο Ηράκλειτος, δεν τους καταλαβαίνουν πολλοί «ούτε όταν τους συναντούν, ούτε όταν οι άλλοι τους διδάσκουν. Πιστεύουν ωστόσο ότι τους έχουν κατανοήσει». Αυτός που πέφτει σε αυτή την παγίδα, αφήνεται χωρίς να το καταλάβει στη ροή των πραγμάτων και αισθάνεται πως κάποια Μοίρα κατευθύνει τη ζωή του. Στην πραγματικότητα, η αμάθεια και η απραξία του είναι η αιτία που τίποτα δεν γίνεται όπως το επιθυμεί. Ο Ηράκλειτος καταλήγει στο συμπέρασμα πως «η μοίρα του ανθρώπου είναι το ήθος του».
Η μοίρα μας είναι οι αποφάσεις μας
Δεν υπάρχει ένα προκαθορισμένο σχέδιο ζωής το οποίο είμαστε αναγκασμένοι να ακολουθούμε θέλουμε δεν θέλουμε. Αυτό που επιβάλλει η ειμαρμένη και από το οποίο είναι αδύνατον να αποδράσουμε, είναι το αποτέλεσμα που θα έχει κάθε μας ενέργεια. Όπως συνέβη στον Προμηθέα, τον τιτάνα που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς για να την προσφέρει στους ανθρώπους και τιμωρήθηκε γι’ αυτό από τον Δία. Σε μία σκηνή του «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου, ο χορός παρηγορεί τον Προμηθέα, που υποφέρει δεμένος στον βράχο, εκφράζοντας την ελπίδα πως σύντομα θα λυτρωθεί από τα βάσανά του. Κι εκείνος απαντά:
«Δεν πρόκειται μ’ αυτόν τον τρόπο να ολοκληρώσει η Μοίρα αυτό που πρέπει να γίνει, αλλά αφού δαμαστώ από μύρια βάσανα και πόνους, τότε θα λυτρωθώ από τα δεσμά μου. Πιο αδύναμη είναι η τέχνη από την ανάγκη.» (510)
Όταν ο Σωκράτης αποφασίζει να τηρήσει τον νόμο, κι ας ήταν άδικος μαζί του, γνώριζε πως το αποτέλεσμα της απόφασής του θα ήταν δυσάρεστο. Κι όταν λέει στους συντρόφους του λίγο πριν πιει το θανατηφόρο κώνειο «εμένα όμως, όπως θα έλεγε ένας ήρως τραγωδίας, τώρα κιόλας η ειμαρμένη με καλεί», δεν εννοούσε πως ήταν εξ αρχής γραφτό του να πεθάνει. Αλλά πως αυτό θα συνέβαινε εξ ανάγκης κατόπιν της απόφασής του. (Φαίδων 110b-115a)
Ο νεοπλατωνιστής Ιεροκλής το διατυπώνει την άποψη του Ηράκλειτου ως εξής: «(η ειμαρμένη) διορθώνει αυτό που κάνουμε, ως λειτουργία μίας υπόθεσης που επιλέξαμε ελεύθερα και η οποία είναι οι πράξεις μας». Διορθώνει την εξέλιξη που προκαλούν οι ενέργειές μας, ώστε να μην διαταράσσεται η ισορροπία του κόσμου. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η ελεύθερη βούλησή μας δεν περιορίζεται όσο οι επιλογές που κάνει είναι προς την κατεύθυνση εναρμόνισης με τη συμπαντική τάξη. Αν όμως οι επιλογές του τη διαταράσσουν, τότε η ειμαρμένη αναλαμβάνει το έργο της δικαιοσύνης.
Η ειμαρμένη, ο Λόγος που επιτηρεί το Σύμπαν, δεν ορίζει τον χαρακτήρα των ανθρώπων και δεν επιβάλλει αποφάσεις. Οι αιτίες προκαλούν συγκεκριμένα αποτελέσματα, όχι ως τιμωρία, αλλά εξ ανάγκης. Η ειμαρμένη, είναι η ανάγκη και «ούτε οι θεοί πολεμούν εναντίον της Ανάγκης», όπως λέει μία αρχαιοελληνική παροιμία.
Η Θεότητα
Αυτή η λογική αναγκαιότητα λατρεύτηκε ως Ειμαρμένη, Ανάγκη, Αδράστεια και Μοίρα (ή Μοίρες). Η θεά «Ανάγκη» ήταν μία από τις πρώτες αρχές που εμφανίστηκαν μέσα στο χάος. Μαζί με τον Χρόνο έβαλαν τον κόσμο σε τάξη και γέννησαν τις τρεις Μοίρες. Αυτές είναι παρούσες σε κάθε ανθρώπινη γέννηση και τραγουδούν: «… η Λάχεσις αυτά που έγιναν, η Κλωθώ αυτά που γίνονται και η Άτροπος αυτά που θα γίνουν», όπως γράφει ο Πλάτων στην «Πολιτεία» του.
Ο Ξενοκράτης, ένας από τους σχολάρχες της Ακαδημίας του Πλάτωνα, αντιλαμβανόταν την Ειμαρμένη ως συμπαραστάτη της ανθρώπινης γνώσης. Οι τρεις Μοίρες έχουν αναλάβει από έναν τομέα της Γνώσης: Την επιστήμη που βασίζεται σε όσα έχουν συμβεί, την αίσθηση που αφορά αυτά που συμβαίνουν τώρα και την δόξα (γνώμη) που είναι το μόνο που έχουμε όσον αφορά το μέλλον.
Τίποτα δεν είναι γραμμένο, τίποτα δεν είναι αναπόφευκτο εκτός από τους φυσικούς νόμους. Αυτό που θα μας συμβεί, ευχάριστο ή δυσάρεστο, σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από το μονοπάτι που επιλέγουμε. Όλα μπορεί να αλλάξουν αν αλλάξουμε κατεύθυνση ή βηματισμό. Θα δεχτούμε ακόμα την επιρροή που έχουν επάνω μας οι αποφάσεις των άλλων, άλλοτε θα ευνοούν την πορεία μας και άλλοτε θα μας καθυστερούν. Ό, τι όμως και αν μας περιμένει παρακάτω, κανείς δεν το έχει προκαθορίσει και κανείς δεν μπορεί να το προβλέψει.
* Οι λέξεις «μέρος, μερίδιο, μοιρασιά, μόριο» ανήκουν στην ίδια οικογένεια. Όπως και η αγγλική λέξη merit (πνευματική ανταμοιβή, τιμητική διάκριση).
