Ο όρος «ηθική παρενόχληση» αναφέρεται σε διάφορες μορφές και μεθόδους συστηματικής και ύπουλης ψυχολογικής βίας μεταξύ ενηλίκων, με στόχο την ταπείνωση, απομόνωση και απομάκρυνση ενός ατόμου από την εργασία του, ή οποιονδήποτε άλλο χώρο και περίσταση. Θίγει την ηθική υπόσταση, προσβάλλει την αξιοπρέπεια και την προσωπικότητα και έτσι δημιουργεί προβλήματα στην απόδοση, στις σχέσεις, αλλά και στην υγεία και ασφάλεια του ατόμου.
Αυτού του είδους η βία και παρενόχληση είναι δυστυχώς δύσκολα αναγνωρίσιμη, και αντιμετωπίσιμη, καθώς δεν υπάρχει ξεκάθαρη επίθεση, βιαιοπραγία ή βλάβη.
Τι δεν είναι ηθική παρενόχληση;
Η ηθική παρενόχληση δεν πρέπει να συγχέεται με το εργασιακό άγχος. Η πίεση και ο φόρτος εργασίας μπορεί να δυσκολεύουν τη ζωή των εργαζομένων αλλά δεν αποτελούν παρενόχληση εκτός και αν ένα μόνο άτομο φορτώνεται με τις υποχρεώσεις ολόκληρης της ομάδας ή αν από αυτό το άτομο στερούν τα μέσα για να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του.
Επίσης μια ανοιχτή σύγκρουση στο χώρο δουλειάς δεν αποτελεί παρενόχληση,καθώς δίνει μια ευκαιρία να εκτονωθεί η κατάσταση, τα συναισθήματα είναι φανερά και υπάρχει πιθανότητα να βρεθεί μια λύση. Επίσης όταν δύο άτομα μπαίνουν σε μία ανοιχτή σύγκρουση σημαίνει ότι και τα δύο νιώθουν τουλάχιστον ότι έχουν εξίσου αυτό το δικαίωμα, ότι είναι εν δυνάμει ίσα. Αντίθετα στην ηθική παρενόχληση οι προθέσεις δεν είναι ξεκάθαρες, ο επιτιθέμενος δεν παραδέχεται την εχθρότητά του και τείνει να βγάλει το θύμα τρελό. Το θύμα από την άλλη δεν μπορεί να αντιδράσει από τη στιγμή που δε δέχεται ανοιχτή επίθεση ενώ ταυτόχρονα αρχίζει να νιώθει όλο και πιο αδύναμο, να νιώθει ότι δεν είναι ικανό να κερδίσει σ’ αυτή την ασαφή και ύπουλη διαμάχη.
Η κακομεταχείριση όλου του προσωπικού από ένα τυραννικό και αυταρχικό διευθυντικό στέλεχος, όταν είναι φανερή έχει διαφορές από την ηθική παρενόχληση τόσο στη φύση της επίθεσης όσο και στις επιπτώσεις που έχει στον ψυχισμό και στην υγεία των εργαζομένων. Όταν η «ιδιορρυθμία» του διευθυντή είναι γνωστή σε όλους, τα άτομα αλληλοστηρίζονται κι έχουν ένα ξεκάθαρο πρόβλημα να αντιμετωπίσουν είτε συνδικαλιστικά είτε υπηρεσιακά, όσο δύσκολο κι αν είναι αυτό. Αντίθετα η ηθική παρενόχληση στηρίζεται στην απομόνωση του θύματος κι έχει στόχο την ψυχική του εξόντωση κι όχι τη βελτίωση της απόδοσής του, αν κι αυτή μπορεί να είναι μια εύκολη δικαιολογία, που χρησιμοποιείται συχνά.
Χαρακτηριστικά της ηθικής παρενόχλησης Στην ηθική παρενόχληση υπάρχουν συκοφαντίες και διασπορά φημών, διαρκής επίκριση, υποτίμηση και απειλές, που μπορεί να γίνονται με τρόπο έμμεσο (π.χ. κουτσομπολιά, ειρωνικές εκφράσεις, υπονοούμενα, προσπάθεια αποκλεισμού από την ομάδα, στέρηση παροχών, δημιουργία αρνητικού κλίματος). Μπορεί να γίνεται προσπάθεια να γελοιοποιηθούν κάποιες προσωπικές επιλογές ή χαρακτηριστικά του ατόμου (π.χ. ερωτική ζωή, εμφάνιση, προσόντα), το άτομο διαβάλλεται και προκαλείται συνεχώς.
Η παρενόχληση αυτή μπορεί να συμβαίνει στο χώρο εργασίας, αλλά και στην οικογένεια. Επίσης είναι πολύ συχνή στο διαδίκτυο, π.χ. ως λεκτική βία πίσω από την «ανωνυμία», ως προσπάθεια αποκλεισμού από τη συμμετοχή σε διαδικτυακές κοινότητες, ή ακόμα και προσπάθεια παρέμβασης στην «πραγματική ζωή».
Προφίλ θυμάτων και θυτών Τα θύματα είναι συχνά ιδιαίτερα ικανά και έντιμα άτομα, που διαφέρουν από το μέσο όρο και δεν είναι επιρρεπή στη χειραγώγηση. Έτσι δημιουργούν φθόνο και θυμό στο θύτη. Επειδή όμως μπορεί να είναι εσωστρεφείς, ή όχι τόσο δικτυωμένοι, αδυνατούν να υπερασπιστούν αποτελεσματικά τον εαυτό τους. Συνήθως μάλιστα έχουν πρόσφατες προσωπικές δυσκολίες (π.χ. ένας χωρισμός) και ο θύτης εκμεταλλεύεται αυτή τους την ευαλωτότητα.
Η συμπεριφορά του θύτη βασίζεται σε φθόνο, προκατάληψη, επιθυμία ελέγχου και κυριαρχίας, ανάγκη για εξουσία κι επιβεβαίωση και βαθύτερη ανασφάλεια και ανεπάρκεια. Είναι αυθαίρετη, υπερβολική ή παράλογη, αντιδεοντολογική αλλά δυστυχώς συγκαλυμμένη (για να μην επισύρει με ευκολία κυρώσεις), κλιμακούμενη (όλο και χειρότερη) και χαρακτηρίζεται από πλήρη αντιστροφή της ευθύνης και διαστρέβλωση της πραγματικότητας.
Ποιοι έχουν περισσότερες πιθανότητες να υποστούν ηθική παρενόχληση;
Έχουμε ήδη επισημάνει ότι στη βάση της παρενόχλησης υπάρχει η άρνηση της διαφορετικότητας. Η δυσκολία του επιτιθέμενου ή της ομάδας να ανεχθεί κάποιον που είναι διαφορετικού φύλου, εθνικότητας, αντιλήψεων ή και ηλικίας ή που γενικά δε συμβαδίζει με το σύστημα. Τα άτομα που διαφέρουν μπορεί να γεννούν τη ζήλεια και τον φθόνο ή απλώς την αντιπάθεια και να βρίσκονται έτσι στο επίκεντρο επιθέσεων που προκύπτουν από αυτά τα ανομολόγητα συναισθήματα. Πολύ συχνά οι εταιρίες χρησιμοποιούν αυτά τα ανθρώπινα αισθήματα στρέφοντας συναδέλφους εναντίον αλλήλων, προκειμένου να ξεφορτωθούν κάποιον χωρίς να αναλάβουν την ευθύνη. Τα αισθήματα αυτά και οι συνέπειές τους στη συμπεριφορά ενισχύονται από τον φόβο που προκαλεί η απειλή της ανεργίας.
Έτσι είναι πιο πιθανό να υποστούν τέτοιου είδους επιθέσεις
1. Όσοι δεν έχουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της ομάδας, όσοι δηλαδή αποτελούν μειονότητα, ή είναι οι ίδιοι μόνοι διαφορετικοί σε κάτι από την υπόλοιπη ομάδα.
Εδώ είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η ηθική παρενόχληση έχει φύλο. Σύμφωνα με τις περισσότερες έρευνες οι γυναίκες είναι αρκετά συχνότερα θύματα ηθικής παρενόχλησης. Δεν είναι μόνο ο αριθμός των θυμάτων που διαφέρει αλλά και η ποιότητα της παρενόχλησης. Μία γυναίκα είναι πιο πιθανό να προσβληθεί και να εξευτελιστεί με αναφορές στο φύλο της και όχι σε ιδιαίτερα δικά της χαρακτηριστικά, σε λάθη ή παραλήψεις της. Είναι επίσης πιθανό να συνυπάρχει η ηθική με την σεξουαλική παρενόχληση. Για παράδειγμα, μια εργαζόμενη να αρνηθεί τις προτάσεις προϊσταμένου, εργοδότη ή συναδέλφου και εκείνος να αρχίσει να την προσβάλει.
2. Επίσης ιδιαίτερης έντασης και βαρύτητας, έτσι ώστε να φτάνει στα όρια της κοινωνικής διάκρισης μπορεί να είναι και η παρενόχληση κάποιου ή κάποιας που είναι ομοφυλόφιλος ή ομοφυλόφιλη.
3. Ακόμα, ανάλογα με την πλειοψηφία των μελών μιας ομάδας, μπορεί να αποτελεί μειονότητα κάποιος αρκετά νέος που η ομάδα τον βλέπει ανταγωνιστικά ή κάποιος μεγαλύτερος σε ηλικία, του οποίου οι αποδοχές μπορεί να είναι αρκετά υψηλές ενώ η απόδοση, σύμφωνα με τα ποσοτικά κριτήρια της επιχείρησης, να θεωρείται μειωμένη.
4. Ηθική παρενόχληση μπορεί να υποστούν άτομα που μπαίνουν σε ένα χώρο εργασίας δείχνοντας μεγάλες ικανότητες και που πιθανώς θεωρούνται απειλητικά για την υπάρχουσα ομάδα. Αντίστοιχα και όσοι αντιστέκονται στην χειραγώγηση και στη γοητεία ενός κυριαρχικού προϊσταμένου ή συναδέλφου.
5. Επίσης όσοι δεν έχουν μέσα στον εργασιακό χώρο συμμαχίες ή το σωστό δίκτυο, δηλαδή άνθρωποι μοναχικοί από τη φύση τους ή απομονωμένοι από τις συνθήκες, για παράδειγμα μετά από μία συγχώνευση μπορεί σε ένα τμήμα να βρεθούν πολύ λιγότεροι υπάλληλοι από τη μία εταιρία και πολύ περισσότεροι από την άλλη, πιθανώς και σε σχέση ανταγωνισμού μεταξύ τους.
6. Οι έγκυοι και οι λεχώνες αλλά και όπως ήδη είπαμε τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Γενικά άτομα που για διάφορους λόγους είναι ή θεωρούνται ότι είναι λιγότερο αποδοτικά, τουλάχιστον ως προς τα ποσοτικά κριτήρια.
8. Επίσης άτομα που περνούν μια δύσκολη φάση, για παράδειγμα μια απώλεια, μια σοβαρή ασθένεια στην οικογένεια, ένα χωρισμό κλπ.
Οι παραπάνω κατηγορίες εργαζομένων μπορεί να λειτουργήσουν ως εξιλαστήρια θύματα για μια ομάδα που πιέζεται συνολικά (κι εδώ επανέρχεται το ζήτημα της διοίκησης και πόσο τα χαρακτηριστικά της μπορεί να επιτρέπουν και να ενισχύουν το φαινόμενο.)
Από ψυχολογικής άποψης, μπορεί να βρεθούν σε αυτή τη θέση άτομα
1. που για νευρωτικούς λόγους σαμποτάρουν τον εαυτό τους κάνοντας πολλά λάθη και δίνοντας αφορμές για να κατηγορηθούν. Άλλα ατομικά χαρακτηριστικά που μπορεί να έχουν τα θύματα ηθικής παρενόχλησης μπορεί να είναι τα εξής:
2. Χαμηλή αυτοεκτίμηση, να έχουν απόλυτη ανάγκη να αναγνωριστούν μέσω της δουλειάς,
3. να είναι για τους παραπάνω λόγους ή και για άλλους υπερβολικά ευσυνείδητα και αφοσιωμένα,
4. να είναι υπερβολικά ευαίσθητα και να το δείχνουν μέσα σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον εργασίας και
5. φυσικά τα άτομα που έχουν μη μόνιμες θέσεις και εξ αυτών εκείνοι που είναι γνωστό ότι έχουν πολύ μεγάλη οικονομική ανάγκη.
Οι εργαζόμενοι και οι εργαζόμενες με τα χαρακτηριστικά αυτά αφ’ ενός είναι πιο πιθανό να βρεθούν σε αυτή τη θέση αφ’ ετέρου είναι πιο δύσκολο να αντισταθούν και να τερματίσουν αυτή τη συμπεριφορά.
Επιπτώσεις της ηθικής παρενόχλησης Μερικές συνέπειες μπορεί να είναι: συναισθηματική καταπόνηση, αβεβαιότητα, φόβος, άγχος, ντροπή, ενοχές, σοκ, θυμός, μείωση απόδοσης και κινήτρων, προβλήματα ψυχοσωματικής υγείας, αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές. Μπορεί να υπάρχει απομόνωση, απόρριψη, στιγματισμός από την ομάδα, αλλά και πρακτικές συνέπειες όπως εξαναγκασμός σε παραίτηση ή απόλυση από την εργασία.
Οι αρνητικές συνέπειες δεν περιορίζονται στο άτομο, αλλά και στην εταιρεία ή ομάδα. Όταν υπάρχει συστηματικά ηθική παρενόχληση δημιουργείται δυσάρεστο κλίμα, διαρκής ένταση και αντιπαραθέσεις, δυσπιστία, αμφισβήτηση της διοίκησης, μείωση της ποιότητας, παραγωγικότητας και εμπιστοσύνης του κοινού, πτώση ηθικού, ατυχήματα, αποχή, παραιτήσεις κ.ά.
Αντιμετώπιση της ηθικής παρενόχλησης Σημαντικό ρόλο παίζει η εκπαίδευση, η εταιρική κουλτούρα και η παράλληλη νομική και ψυχολογική υποστήριξη. Η διοίκηση ενός οργανισμού χρειάζεται να έχει επαρκή ενημέρωση και δυνατότητα συλλογής δεδομένων – καταγραφής παραπόνων, να δείχνει μηδενική ανοχή σε τέτοιες συμπεριφορές, να ενθαρρύνει το σεβασμό, τη συνεργασία, το διάλογο, να παρέχει επαρκή πρόσβαση σε πληροφορίες και υποστήριξη και να εκπαιδεύει κατάλληλα το προσωπικό.
Κάθε άτομο έχει δικαίωμα σε ίση μεταχείριση και πρόσβαση, σεβασμό της προσωπικότητας, της ιδιωτικής ζωής και προστασία της ψυχοσωματικής υγείας.
Αν είστε θύμα ηθικής παρενόχλησης ζητήστε υποστήριξη, διεκδικείστε αποζημίωση, τιμωρία και δέσμευση για μη επανάληψη της παρενόχλησης. Προπάντων αναγνωρίστε την ηθική παρενόχληση ως τέτοια και μην ενοχοποιείστε. Η ηθική παρενόχληση, όπως και άλλες μορφές εκφοβισμού και ψυχολογικής βίας, καταδεικνύει τα προβλήματα στην προσωπικότητα και ζωή του θύτη, καθώς και αδυναμίες του συστήματος ή του περίγυρου. Γι’ αυτό ενδυναμώστε την αυτοπεποίθηση σας και εντέλει συναναστραφείτε με ανθρώπους που δείχνουν ευαισθησία και σεβασμό.
