VIII. Ας περάσουμε τώρα στο θέμα των πατρικών περιουσιών , που αποτελεί την πηγή για τις μεγαλύτερες ανθρώπινες στενοχώριες γιατί , αν συγκρίνεις όλα τα άλλα που μας δίνουν άγχος -θανάτους, αρρώστιες , φόβους, επιθυμίες , αντοχή στον πόνο και στο μόχθο- με τα δεινά που μας προσφέρουν τα χρήματά μας , η τελευταία αυτή πηγή στενοχώριας ξεπερνά κατά πολύ όλες τις άλλες.
Γι' αυτό λοιπόν και θα πρέπει να σκεφθούμε πόσο μικρότερη είναι η λύπη μας όταν δεν έχουμε χρήματα παρά όταν έχουμε και τα χάσουμε' και θα πρέπει να καταλάβουμε ότι, όσο πιο λίγα έχει να χάσει η φτώχεια , τόσο λιγότερες ευκαιρίες έχει να μας βασανίζει. Γιατί κάνεις λάθος αν νομίζεις ότι οι πλούσιοι υποφέρουν με μεγαλύτερη άνεση τις απώλειες ο πόνος του τραύματος είναι όμοιος τόσο στα μικρά όσο και στα μεγάλα
σώματα. Ο Βίων λέει με χιούμορ ότι δεν είναι περισσότερο ενοχλητικό να μαδάς τα μαλλιά ενός φαλακρού κεφαλιού από όσο είναι να μαδάς ένα κεφάλι με πλούσια κόμη. Να ξέρεις ότι το ίδιο πράγμα ισχύει τόσο για τον φτωχό όσο και για τον πλούσιο , πως και οι δυο τους υποφέρουν το ίδιο ' γιατί τα χρήματα που έχουν είναι εξίσου αναπόσπαστο κτήμα και των δύο , και είναι αδύνατον να τους τα αφαιρέσεις χωρίς να το πάρουν είδηση. Είναι όμως περισσότερο , όπως είπα, υποφερτό και εύκολο να μην τα έχεις αποκτήσει παρά να τα χάσεις, και γι' αυτό θα δεις ότι εκείνοι που ποτέ δεν τους επισκέφθηκε η τύχη είναι πιο χαρούμενοι από εκείνους που τους έχει εγκαταλείψει. Αυτό το συνειδητοποίησε ο Διογένης, ο μεγαλόψυχος εκείνος άνδρας, και τα κατάφερε έτσι, ώστε τίποτα να μην είναι δυνατόν να του αφαιρεθεί.
Συ μπορείς αυτή την κατάσταση να την αποκαλέσεις φτώχεια, έλλειψη , ανέχεια, μπορείς να δώσεις σ' αυτή την αίσθηση ασφάλειας όποια υποτιμητική ονομασία θέλεις. Εγώ πάντως είμαι έτοιμος να αρνηθώ ότι ο άνθρωπος αυτός ήταν ευτυχής , αν μπορέσεις να μου βρεις έστω και έναν που να μην έχει τίποτα να χάσει . Αν δεν είναι βασιλική η κατάσταση να είσαι ο μόνος που να μην μπορεί να υποστεί ζημιά ανάμεσα σε όλους τους φιλάργυρους, τους απατεώνες, τους ληστές και τους ανδραποδιστές, τότε εγώ κάνω λάθος. Αν αμφιβάλλει κανείς για την ευτυχία του Διογένη, τότε θα μπορούσε να αμφιβάλλει επίσης και για την κατάσταση των αθάνατων θεών , να αναρωτηθεί δηλαδή μήπως είναι δυστυχέστατοι, επειδή δεν έχουν κτήματα ούτε κήπους ούτε πανάκριβες εκτάσεις γης, που κάποιος ξένος μισθωτής τις καλλιεργεί, ούτε μεγάλα έντοκα κεφάλαια στην αγορά.
Μα δεν ντρέπεστε όλοι σεις που υποκλίνεστε στα πλούτη; Ελάτε λοιπόν, στρέψτε τα βλέμματα ψηλά· θα δείτε τους θεούς γυμνούς , όλα να τα δίνουν και τίποτε να μην κρατούν για τον εαυτό τους. Έχεις την εντύπωση ότι εκείνος που απογύμνωσε τον εαυτό του από όσα δώρα τού πρόσφερε η τύχη είναι φτωχός ή, αντίθετα, ότι είναι όμοιος με τους θεούς; Θα υποστήριζες άραγε ότι ο Δημήτριος , ο απελεύθερος του Πομπηίου , που δεν ντρεπόταν να είναι πιο πλούσιος από τον Πομπήιο , ήταν και ευτυχέστερος από αυτόν; Αυτός που κάποτε νόμιζε ότι δύο υποταχτικοί και ένα κάπως πιο ευρύχωρο δωμάτιο θα ήταν αρκετός πλούτος γι' αυτόν , τώρα απαιτούσε να του αναφέρουν καθημερινά τον αριθμό των σκλάβων του, λες και ήταν ο στρατηγός κάποιου στρατεύματος . Από τον Διογένη όμως ένας και μόνο δούλος είχε κάποτε δραπετεύσει και , όταν του υπέδειξαν πού ήταν, εκείνος δεν νόμισε ότι άξιζε τον κόπο να τον πάρει πίσω. «Θα ήταν ντροπή », τους είπε , « αν ο Διογένης δεν μπορούσε να ζήσει χωρίς τον Μάνη, όταν ο Μάνης μπορεί να ζήσει χωρίς τον Διογένη » . Στην πραγματικότητα, όμως, μου φαίνεται ότι θα είχε πει μέσα του αυτά τα λόγια: « Συ, Τύχη , κοίταξε τώρα μόνο όσα σε αφορούν- γιατί ο Διογένης δεν έχει πια τίποτε δικό σου. Ο δούλος μου δραπέτευσε, αλλά εγώ είμαι εκείνος που έφυγα ελεύθερος! ». Ένα σπιτικό με δούλους απαιτεί ρούχα και τροφή' έτσι, ένα σωρό στομάχια ατόμων αιωνίως πεινασμένων θα πρέπει να γεμίσουν, θα πρέπει όμως να τους αγοράζουμε και ρούχα και να προσέχουμε τα αρπακτικότατα χέρια τους και να χρησιμοποιούμε τις υπηρεσίες ανθρώπων που κλαίνε και μας καταριούνται. Πόσο πιο ευτυχισμένος είναι εκείνος ο οποίος έχει υποχρέωση μόνο προς ένα άτομο που του είναι ευκολότατο να του την αρνηθεί, δηλαδή προς τον εαυτό του! Μια όμως και ο χαρακτήρας μας δεν είναι τόσο δυνατός, ας περιορίσουμε τουλάχιστον τα υπάρχοντά μας, ώστε να είμαστε λιγότερο εκτεθειμένοι στα πλήγματα της τύχης. Σε ώρα πολέμου καταλληλότεροι για τη στρατιωτική υπηρεσία είναι εκείνοι που τα σώματά τους μπορούν να χωρέσουν μέσα στον οπλισμό τους , και όχι όσοι ξεχειλίζουν και οι μεγάλες τους διαστάσεις τούς αφήνουν σε όλα τα σημεία έκθετους στις λαβωματιές. Όσον αφορά τα χρήματα τώρα , το πω επιθυμητό είναι ένα ποσόν που , χωρίς να εγγίζει τη φτώχεια, δεν είναι και πολύ μακριά από αυτήν. ΙΧ. Θα είμαστε όμως ικανοποιημένοι από αυτή τη μετρημένη αντιμετώπιση του πλούτου , αν πριν απ' όλα μάς ικανοποιεί η φειδώ , χωρίς την οποία κανείς απολύτως πλούτος δεν θα μας είναι αρκετός και κανένα ποσόν χρημάτων δεν θα μας είναι πραγματικά μεγάλο , ιδιαίτερα επειδή το γιατρικό είναι πάντοτε κοντά μας και η φτώχεια μπορεί από μόνη της να μετατραπεί σε πλούτο με τη συσσώρευση οικονομιών. Ας συνηθίσουμε να αποφεύγουμε την επίδειξη και να εκτιμούμε τα πράγματα με βάση τη χρησιμότητά τους και όχι τις καλλωπιστικές τους ιδιότητες. Η τροφή να τιθασεύει την πείνα , το ποτό τη δίψα , η γενετήσια επιθυμία να ακολουθεί το δρόμο που της ορίζει η φύση · ας μάθουμε να στηριζόμαστε στα μέλη μας και να συνταιριάζουμε την ενδυμασία μας και τον τρόπο της ζωής μας όχι με τις καινούριες απαιτήσεις της μόδας αλλά με τις υποδείξεις που μας υπαγορεύουν τα ήθη των προγόνων μας ας μάθουμε πώς να ενισχύουμε την εγκράτεια μας , να περιορίζουμε την τάση μας για πoλυτέλεια, να ελέγχουμε τη φιλoδoξία μας, να απαλύνουμε την οργή μας, να βλέπουμε τη φτώχεια με απροκατάληπτη ματιά, να καλλιεργούμε την oλιγάρκειά μας και, ακόμα κι αν πολλοί νιώθoυν ντροπή , εμείς ένα περισσότερo γι' αυτόν το λόγο να συνταφιάζoυμε τα φάρμακα που έχουν ελάχιστo κόστος με τις απαιτήσεις της φύσης, να διατηρούμε αδάμαστες τις ελπίδες μας και να έχουμε διαρκώς υπό έλεγχο το νου μας, στραμμένο καθώς είναι προς το μέλλον , αποφασίζοντας να επιδιώξουμε τον πλούτο με βάση τις δικές μας πιο πολύ τις δυνατότητες παρά την τύχη. Δεν είναι, βέβαια, ποτέ δυνατόν να απομακρύνουμε τόσο εύστοχα όλη την ευμεταβλητότητα και την αδικία των περιστάσεων, ώστε οι πολλές φουρτούνες να μη σαρώσουν τελικά όσους απλώνουν μεγάλα πανιά. Οφείλουμε όμως να περιστείλουμε τις δραστηριότητές μας σε μια συγκεκριμένη έκταση , έτσι ώστε τα βέλη της τύχης να πέσουν στο κενό , και γι' αυτόν ακριβώς το λόγο εξορίες και καταστροφές να μετατραπούν σε ευεργετήματα και oι σοβαρότερες αρρώστιες να γιατρευτούν από τις λιγότερο σοβαρές. Όταν το μυαλό είναι αν υπάκουο σε συμβουλές και δεν μπορεί να ιαθεί με ηπιότερoυς τρόπους, γιατί δεν θα του ήταν χρήσιμο να έχει φτώχεια , καταισχύνη και ανατροπή των υπαρχόντων τουώστε με το κακό να αντιμετωπίσει το κακό; Ας συνηθίσουμε λοιπόν να μπορούμε να δειπνούμε χωρίς πλήθη ανθρώπων, να εξυπηρετούμεθα με λιγότερους δούλους, να φτιάνουμε ρούχα για το σκοπό που προορίζονται και να κατοικούμε σε μικρότερες κατοικίες. Όχι μόνο στους αγώνες δρόμου αλλά και στην αρένα της ζωής θα πρέπει να κρατιόμαστε στον εσωτερικό κύκλο.
Ακόμα και για τις σπουδές , για τις οποίες η δαπάνη είναι ευγενέστατη πράξη , ακόμα και εκεί αυτή δικαιολογείται μόνον εφόσον δεν έχει ξεπεράσει τα όρια. Τι ωφελεί να έχει κανείς αναρίθμητα βιβλία και βιβλιοθήκες , που οι ιδιοκτήτες τους ούτε τους τίτλους τους θα καταφέρουν να διαβάσουν σ' ολόκληρη τη ζωή τους; Ο εκπαιδευόμενος δεν καθοδηγείται αλλά δεσμεύεται από τον όγκο τους, και είναι πολύ καλύτερο να έχεις να κάνεις με λίγους συγγραφείς παρά να περιπλανιέσαι ανάμεσα σε πολλούς . Σαράντα χιλιάδες βιβλία κάηκαν στην Αλεξάνδρειαl • ας επαινούν κάποιοι αυτή τη βιβλιοθήκη ως το πιο θαυμάσιο απόκτημα βασιλικού πλούτου , όπως έκανε και ο Τίτος Λίβιος, που αναφέρει ότι επρόκειτο για το πιο έξοχο έργο καλού γούστου και επιμέλειας των βασιλέων !. Δεν υπήρχε κανένα « καλό γούστο» ούτε καμιά « επιμέλεια », αλλά μόνο επιμελής πολυτέλεια, θα έλεγα μάλιστα ότι ούτε καν επιμελής ήταν, μια και οι άνθρωποι αυτοί είχαν συγκεντρώσει τα βιβλία όχι για μόρφωση αλλά μόνο για επίδειξη, ακριβώς όπως πολλοί, που δεν έχουν τις γνώσεις ούτε ενός μικρού παιδιού , χρησιμοποιούν τα βιβλία όχι ως όργανο παιδείας αλλά για να διακοσμούν την τραπεζαρία τους .
Να έχεις, λοιπόν, υπό την κατοχή σου όσα βιβλία σού είναι αρκετά, αλλά κανένα από αυτά να μην το έχεις απλώς και μόνο για επίδειξη. Υποστηρίζεις ότι « είναι εντιμότερο να ξοδεύεις χρήματα σ' αυτά παρά σε κορινθιακά έργα τέχνης και σε πίνακες ζωγραφικής». Μα η υπερβολή , όπου κι αν υπάρχει, είναι λάθος . Ποια δικαιολογία μπορείς να βρεις για όποιον επιζητεί βιβλιοθήκες από ξύλο κιτριάς και φίλντισι, για όποιον μαζεύει έργα άγνωστων ή ανάξιων συγγραφέων και κάθεται και χασμουριέται ανάμεσα σε τόσες χιλιάδες βιβλία, ενώ εκείνο μόνο που τον ευχαριστεί είναι η εξωτερική εμφάνιση των τόμων και οι τίτλοι τους ; Είναι, πράγματι, στα σπίτια των πιο τεμπέληδων που θα δεις ολοκληρωμένες συλλογές ρητορικών ομιλιών και ιστορικών έργων, με στοιβαγμένες θήκες βιβλίων μέχρι την οροφή ' και βλέπεις και σήμερα, ανάμεσα στο χώρο για το κρύο και το ζεστό μπάνιο , να τοποθετείται μια βιβλιοθήκη , σαν αναγκαίο στολίδι του σπιτιού. Θα ήμουν έτοιμος να τους συγχωρήσω αυτούς τους ανθρώπους, αν ο υπερβολικός ζήλος τους για μάθηση τους παραπλανούσε. Όπως όμως είναι τα πράγματα, αυτές οι συλλογές από έργα ιερών πνευμάτων , με όλα τα πορτρέτα που τις στολίζουν , έχουν αγοραστεί για επίδειξη και διακόσμηση των τοίχων.
Χ. Ίσως όμως θα παρατηρούσες ότι βρίσκεσαι σε κάποια δύσκολη φάση της ζωής σου και ότι, πριν καν το συνειδητοποιήσεις , η δημόσια ή η ιδιωτική σου περιουσία σε έδεσε με έναν τέτοιο βρόχο , που ούτε να τον λύσεις μπορείς ούτε να τον σπάσεις. Σκέψου όμως ότι οι φυλακισμένοι μόνο στην αρχή ανησυχούν για τα δεσμά τους και τα πεδικλωμένα πόδια τους αργότερα, όταν έχουν πια αποφασίσει να μην αντιστέκονται σ' αυτά αλλά να τα υπομένουν , η ανάγκη τούς μαθαίνει να τα υποφέρουν με γενναιότητα και η συνήθεια να τα ανέχονται με ευκολία. Αν εκείνο που επιθυμείς περισσότερο είναι να αντιμετωπίσεις εύκολα τα δεινά σου και όχι να τα κάνεις απεχθή , σε κάθε είδος ζωής θα βρεις ότι υπάρχουν και διασκεδάσεις και ανάπαυλες και ηδονές . Για τίποτε άλλο η φύση, η οποία γνώριζε πολύ καλά σε ποιον κόσμο θλίψεων έχουμε γεννηθεί, δεν αξίζει περισσότερο τις ευχαριστίες μας όσο για το ότι επινόησε τη συνήθεια , η οποία ανακουφίζει τις δυστυχίες μας και μ' αυτόν τον τρόπο γρήγορα μας συνηθίζει και σε σοβαρότερα δεινά. Κανείς δεν θα μπορούσε να υπομείνει τη δυστυχία , αν αυτή διατηρούσε και στη συνέχεια την ίδια βιαιότητα που είχε στο πρώτο της χτύπημα. Όλοι μας είμαστε δεμένοι με την τύχη. Μερικοί έχουν δεθεί με χαλαρή και χρυσή αλυσίδα, άλλοι με σφιχτή, καμωμένη από ευτελέστερο μέταλλο· ποια σημασία όμως έχει αυτό; Η ίδια αιχμαλωσία μάς κρατά όλους στα δεσμά της, γιατί και όσοι έδεσαν άλλους έχουν και οι ίδιοι δεθεί - εκτός αν νομίζεις ότι η αλυσίδα στο αριστερό χέρι είναι ελαφρότερη. Κάποιοι δένονται με το δημόσιο αξίωμά τους, άλλοι με τον πλούτο τους μερικοί φέρουν τα δεσμά της υψηλής τους καταγωγής, άλλοι της ταπεινής κάποιοι υποκλίνονται μπροστά σε ξένο βασίλειο, άλλοι μπροστά στο δικό τους μερικοί υποχρεώνονται να παραμείνουν σε έναν τόπο εξόριστοι, άλλοι παραμένουν ως ιερείς. Ολόκληρη η ζωή είναι μια δουλεία. Γι' αυτό θα πρέ
Ο Λεύκιος Ανναίος Σενέκας ο Νεώτερος γεννήθηκε το 4 π.Χ. στην Κόρδοβα της Ισπανίας. Υπήρξε ηγετική πνευματική φυσιογνωμία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, υπηρετώντας τη φιλοσοφία, την πολιτική, τη ρητορική και τη δραματουργία. Το 65 μ.Χ. διατάχθηκε να αυτοκτονήσει, έχοντας καταδικαστεί ως συνωμότης.
Στην πραγματεία αυτή υπάρχει ένας πραγματικός και αξιοθαύμαστος όγκος ανθρώπινης σοφίας που προσπαθεί να στηρίξει τον άνθρωπο και να τον προφυλάξει από την πλήξη και την νεύρωση. Ανάμεσα στα ενδιαφέροντα θέματα με τα οποία ασχολείται η μελέτη είναι και τα εξής: αποτυχίες στη ζωή, ο δάσκαλος που προσφέρει πραγματική κοινωνική υπηρεσία, η αξία της φιλίας, η ιδιοκτησία ως πηγή άγχους.
