Ένα (παρα)Μορφωμένο Μυαλό
«Είναι σημάδι ενός μορφωμένου μυαλού, να είναι ικανό να διασκεδάσει με μια σκέψη, χωρίς απαραίτητα να την αποδέχεται», είπε ο Αριστοτέλης, σε ελεύθερη χαοτική μετάφραση.
Αυτή η αρχαία ρήση, για κάποιο λόγο μου τράβηξε την προσοχή. Δεν είναι μονάχα επειδή ο Αρίστος είναι απ’ το χωριό μου και νιώθω μια κάποια αλληλεγγύη γι’ αυτόν, σχεδόν σα νά ‘ταν κάποιος μακρινός θειος μου. Αυτό που σχεδόν με σόκαρε ήταν η ίδια η σύλληψη ενός νου, που διασκεδάζει με σκέψεις που στο τέλος δεν αποδέχεται. Αυτή όμως ήταν για μένα πάντοτε η αγαπημένη μου διασκέδαση, υποχθόνια, ηθικά επιλήψιμη, επικίνδυνη και… μυστική. Ένιωσα σαν κάποιος να με κρυφοκοίταγε στα 14, όταν τραβούσα μαλακία δήθεν στα κρυφά, σαν να με βιντεοσκόπησε κι εγώ το έμαθα τριάντα χρόνια μετά. Σαν να κυκλοφόρησαν στο διαδίκτυο φωτογραφίες μου φορώντας χαλκάδες, λάτεξ και μαύρες δερμάτινες λωρίδες, μ’ ένα φραγγέλιο στο χέρι… Τελικά λες να ήταν στ’ αλήθεια θειος μου απ’ το χωριό;
Κι ακόμα χειρότερα, αυτό τώρα εμένα με καθιστά εξ ορισμού «Μορφωμένο»; Τρομάζω και μόνο που το σκέφτομαι. Ποιος είδε τον Αριστοτελικό Ορισμό και δεν φοβήθηκε. Και τι θα πει δηλαδή «Μορφωμένος»; Μήπως «Παραμορφωμένος» και «Συμμορφωμένος», όπως η μεγάλη πλειοψηφία όσων είδα στη ζωή μου να δηλώνουν μορφωμένοι ή οι άλλοι τους αναγνώριζαν ως τέτοιους; Μήπως όμως απλά σημαίνει «Διαμορφωμένος», «Ολοκληρωμένος»;
Οι περισσότεροι θα δέχονταν εύκολα έναν τέτοιο ορισμό, ως περισσότερο μετριοπαθή, αλλά κι επειδή έχει μια βάση αλήθειας, που επιτρέπει την ευκολότερη προσωπική ταύτιση. Πράγματι, εάν έχω διαμορφώσει γνώμη για τα γεγονότα, εάν έχω πάρει ποτέ θέση σε κάποιο θέμα, εάν έχω επιλέξει συνειδητά κάτι έναντι κάποιου άλλου, τότε έχω διαμορφώσει και σε κάποιο βαθμό μια κάποια προσωπικότητα, είμαι «Διαμορφωμένος». Όμως η ίδια η λέξη έχει κάτι που δεν μ’ αρέσει. Εκείνη η μετοχή παρακειμένου, δίνει μια αίσθηση τελεσίδικου, που δεν επιδέχεται άλλης διαμόρφωσης. Αν πάλι είμαι κυριολεκτικά «Ολοκληρωμένος», για ποιον λόγο περπατώ ακόμη ανάμεσα στους ζωντανούς; Πέρα απ’ αυτό όμως, αυθόρμητα εγείρεται το ερώτημα: «Διαμορφωμένος από ποιον και βάσει ποιου Προτύπου»; Πόσο εύκολο είναι ν’ αποδείξει ο καθένας από εμάς, ότι δεν ακολουθεί κάποιο πρότυπο στη συμπεριφορά του, ότι δεν έχει μπολιαστεί με τα μιμίδια που παράγει αυτοεικονιστικά το κοινωνικό του περιβάλλον, ή ότι δεν επηρεάστηκε ποτέ από κανέναν «Διαμορφωτή Κοινής Γνώμης»; Ακόμη κι αν οι περισσότεροι από εμάς αρέσκονται στην ψευδαίσθηση ότι η γνώμη μας είναι πράγματι δική μας, ότι η προσωπικότητά μας είναι αυτή που έχουμε εμείς επιλέξει, με ποια επιχειρήματα θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει κάτι τέτοιο στα σοβαρά; Αυτό τελικά είναι ο «Μορφωμένος» του Αριστοτέλη; Κάποιος Διαμορφωμένος από κάποιον άλλον, βάσει κάποιου προτύπου; [Εδώ ο θείος Αρίστος σηκώνει επιτιμητικά το φρύδι, χαϊδεύει την κουρούπα, ξύνει τ’ αχαμνά, ξεροβήχει και κρένει: «Αφού βρε βλάκα σου λέω ξεκάθαρα τι εννοώ όταν λέω «Μορφωμένος», τι δεν καταλαβαίνεις ω τούβλο και μπετόν αρμέ; Είναι αυτός που μπορεί να διασκεδάσει με μια ιδέα, ακόμη κι αν τελικά την απορρίπτει λέμε τόση ώρα». Ευτυχώς ο θείος ξέρει να διασκεδάζει και με τη βλακεία μου κι έτσι δεν μου κρατάει κακία…]
Στ’ αλήθεια ο περαιωμένος, ο εγκατεστημένος, ο τελειοποιημένος, ο «Ολοκληρωμένος», εκείνος που είναι τελεσίδικα Διαμορφωμένος από κάποιον βάσει κάποιου Προτύπου, στέρεου κι αναλλοίωτου, είναι εντελώς ανίκανος να διασκεδάσει με μια ιδέα την οποία δεν υιοθετεί. Το Πρότυπο του επιβάλλει να παίρνει τον εαυτό του (δηλαδή το Διαμορφωμένο Εγώ του) πολύ στα σοβαρά ώστε να μπορεί να το διασκεδάσει με πράγματα που έχει μάθει μηχανικά κι επαναλαμβανόμενα να θεωρεί ως επαίσχυντα, δολερά, τοξικά κι ηθικώς απαράδεκτα. Κατά την πίστη των πολλών ο Θεός τιμωρεί την αμαρτία και μόνο της σκέψης. Η φαντασίωση από μόνη της επισύρει μετάνοια, νηστεία, προσευχή κι αυστηρό κωλοδάχτυλο.
Όποιος μπορεί απεναντίας να φτάσει μέχρι τα όρια των πραγμάτων και να εξερευνήσει την άλλη πλευρά, όποιος είναι ικανός να επεξεργαστεί με την ικανοποίηση και τη χαρά του ερευνητή, ιδέες, έννοιες ή πράξεις που τελικά δεν επιλέγει, όχι μόνο γνωρίζει καλά για ποιον λόγο δεν τις επέλεξε, αλλά κι εάν υπό διαφορετικές συνθήκες θα μπορούσε να τις είχε επιλέξει. «Καμιά φορά αξίζει να δοκιμάζουμε σκέψεις, όχι ντε και καλά επειδή μας εκφράζουν απόλυτα, αλλά για να δούμε πώς ακούγονται, για να πάμε ίσως πέρα από τα προφανή, γιατί το να αναρωτιέσαι είναι πολλές φορές πιο εποικοδομητικό από το να αποφαίνεσαι κατηγορηματικά» [1]. Μ’ αυτόν τον τρόπο όμως δημιουργούνται ρωγμές στο πλαίσιο κάθε Προτύπου· η κλεφτή ματιά στην αντίθετη πλευρά, σταδιακά το φθείρει και νομοτελειακά το καταρρίπτει.Ακόμη δηλαδή κι αν κάποιος έχει ήδη διαμορφωθεί από τις συνθήκες του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος, μια τέτοια παιγνιώδης οπτική του δίνει τη δυνατότητα να συμμετάσχει κι αυτός ενεργά στην περαιτέρω Διαμόρφωση του εαυτού του, να αυτοδιαμορφωθεί διαλεκτικά. Αυτού του είδους η αλληλεπίδραση δημιουργεί ένα κύκλωμα ανάδρασης, το οποίο δεν επιτρέπει τη δημιουργία κανενός στέρεου και τελεσίδικου προτύπου, αλλά ενός πιο ρευστού, που διαρκώς μεταβάλλεται, εξελίσσεται, προσαρμόζεται στη ροή των πραγμάτων και στην προσθήκη νέων γνώσεων κι εμπειριών.
Με βάση τις παραπάνω σκέψεις, φτάνω τελικά να θεωρώ ότι Μορφωμένος κατά τον Αριστοτέλη, σημαίνει «Αυτοδιαμορφούμενος» και υπ’ αυτήν την έννοια εξηγείται η σύμπτωση της μικρής μου ένοχης ηδονής, με έναν αρχαίο Αριστο-τέλειο Ορισμό. Όμως η αυτοδιαμόρφωση προσδίδει στο υποκείμενο έξτρα βαθμούς ελευθερίας, και οι Αρχαίοι Έλληνες φιλοσοφούσαν με ελεύθερο πνεύμα. Ο Αριστοτελικός Πολίτης ήταν πράγματι ο ελεύθερα σκεπτόμενος πολίτης, ο πολιτικός σε κάθε πράξη του, ο πραγματικά υπεύθυνος για την πολιτεία του. Κατά συνέπεια μια τέτοιου είδους «Μόρφωση» μάλλον επεδίωκε ο θείος Αρίστος για τους μαθητές του, ελεύθερη και διαλεκτική. Τώρα το πώς ακριβώς κατάφερε ο πιο καλός του ο μαθητής, ο Αλέξανδρος, να γίνει ο ίδιος ελεύθερος στο νου και να σκλαβώσει όλους τους υπόλοιπους, αυτό είναι μια άλλη ιστορία, που μας διδάσκει ότι το Χάος είναι πάντοτε αναστοχαστικό και παιγνιώδες και του αρέσει να σκαρώνει σαρδόνιες κοσμικές φάρσες.
Ωστόσο η Εκπαίδευση των καιρών μας, έχει πολύ διαφορετικούς στόχους απ’ αυτό που στην αρχαιότητα ονόμαζαν Παιδεία. Σε καμμία περίπτωση δεν αποσκοπεί στη διάπλαση Μορφωμένων Μυαλών, κατά την αριστοτελική έννοια, που έχουν την ελευθερία να διερευνούν διαλεκτικά τα όρια του Νόμου και της Ηθικής, έστω ν’ αγγίζουν και να περιεργάζονται τα κάγκελα του κλουβιού τους. Απεναντίας, η σύγχρονη Εκπαίδευση, σε συνδυασμό με τα κατευθυνόμενα συστημικά ΜΜΕ, παράγει μαζικά μόνο συμμόρφωση, υποταγή, ημιμάθεια κι υπεραπλούστευση. Στις μέρες μας ο «Διαμορφωμένος Νους» έχει διαμορφωθεί βάσει μαζικών μηχανιστικών προτύπων, να σκέφτεται αδρά, μέσα σε ασφυκτικά όρια που αδυνατεί ν’ αμφισβητήσει, μέσα σε κυβικά κουτάκια με ταμπελίτσες, που η κάθε μία δίνει μια προκατασκευασμένη απάντηση σε κάθε πιθανό μας ερώτημα.
Αυτό λοιπόν που για έναν αρχαίο ήταν το προφανές και το ζητούμενο, για μένα τον μακρινό ανεψιό του, θεωρείται το βίτσιο μου, το ένοχό μου μυστικό. Πρόκειται στ’ αλήθεια για μια πολύ επικίνδυνη διασκέδαση, ένα παράτολμο extremesport. Σε μια εποχή που ένα αστείο – ρατσιστικό, προσβλητικό προς κάποια θρησκεία ή οτιδήποτε άλλο – ενέχει ποινικές ή πειθαρχικές συνέπειες και τιμωρείται μέχρι και με θάνατο δια λυντσαρίσματος, ποιος τολμά ν’ αστειευτεί και να διασκεδάσει με ό,τι κάποιοι άλλοι θεωρούν ιερό ή ανόσιο; Στον σύγχρονο κόσμο – που θέλει τόσο πολύ να κοκορεύεται πως προόδευσε περισσότερο απ’ τον αρχαίο – κανένας νους δεν έχει πια το δικαίωμα να είναι Μορφωμένος, αφού το να τολμήσεις και μόνο να επεξεργαστείς μια ιδέα στην οποία κάποιοι αντιτίθενται – ή που τη θεωρούν ως Λυδία Λίθο της αληθείας, ανέγγιχτη κι άμωμη – σε καθιστά άμεσα στα μάτια τους φασίστα, κομμούνι, ρατσιστή, αντισημίτη, αντίχριστο, συνωμοσιολόγο, μασώνο, αναρχικό ή ό,τι εκείνοι εχθρεύονται τέλος πάντων. Μερικοί μάλιστα γνωρίζουν αν και πότε πλένεσαι, οπότε σε κάποια απ’ αυτά τα επίθετα προσθέτουν κι ένα «άπλυτος» και ξενοιάζουν. Άλλοι μοιράζουν αφειδώς κατάρες για καρκίνο, ψώρα και κασίδα, που δεν μπορεί, στο τέλος κάτι θα σ’ έβρει. Τα Διαμορφωμένα Μυαλά αδιαφορούν για τον Λόγο, καραδοκούν μονάχα ν’ αρπάξουν στον αέρα συγκεκριμένες λέξεις-κλειδιά, γρήγορα γρήγορα να σε κατατάξουν σε κάποιο κουτάκι και να σου φορέσουν την αντίστοιχη ταμπελίτσα. Τότε μόνο νιώθουν ασφαλείς, τους επιβραβεύει το accumbens της μπιχεβιοριστικής τους εκπαίδευσης.
Δεν μου αρέσει να βλέπω τον εαυτό μου ως Μορφωμένο, πολύ περισσότερο αφού η δική μου μόρφωση ήταν ένα χαοτικά τυχαίο αποτέλεσμα περισσότερο υποκουλτούρας, παρά κουλτούρας. Δεν έχω διαβάσει Τολστόι, προτιμούσα τα κόμιξ, δεν μου άρεσε ο Ζολά αλλά ο Άσιμοφ κι ο Κλαρκ, δεν τρελαίνομαι για Τολστόι, αλλά για τον Μούρκοκ και τον Λάβκραφτ, βαριέμαι τον Μπαχ, όμως φτιάχνομαι με τους Motorhead, τους Judas Priest και τους Slayer, αγνοώ τον T.S.Eliot, όμως μεταφράζω Crowley. Προτιμώ να σκέπτομαι με αρχετυπικούς όρους, πως είμαι ο Τρελός της Αρκάνας, που τρεκλίζει χορεύοντας και γελώντας αμέριμνα, στο χείλος του γκρεμού της συναινετικής πραγματικότητας, ρίχνοντας κλεφτές ματιές στο βάραθρο της Επίγνωσης, εκείνος που αφήνεται για μια απολαυστική στιγμή να δει τον κόσμο μέσα απ’ τα μάτια των άλλων. Ο Τρελός μπορεί να επωμιστεί πολλές ταμπέλες, ορισμούς κι αφορισμούς, τα οποία του είναι όλα τόσο ταιριαστά, που στο τέλος ακριβώς γι’ αυτόν το λόγο αλληλοεξουδετερώνονται και μηδενίζονται· ο Τρελός φέρει τον αριθμό 0, είναι τα Πάντα, άρα το Τίποτα. Θα συνεχίσω για πάντα να χορεύω περιπαικτικά στα λεπτά όρια μεταξύ Πραγματικότητας και Αλήθειας, να πηδάω από κουτάκι σε κουτάκι, να φτιάχνω σερπαντίνες απ' τις ταμπελίτσες, να κάνω γελοίες γκριμάτσες στους ηθικούς ορισμούς και κακόγουστες φάρσες στις βολεμένες βεβαιότητες…
[Ο θείος Αρίστος, ακούγοντας τις χαοτικές ασυναρτησίες του ανάξιου απογόνου του, υπέστη ελαφρό εγκεφαλικό, έσκισε τους παπύρους του κι ασπάστηκε την Κυνική φιλοσοφία, διδάσκοντας ότι «σε όσους δεν δίνει ο θεός παιδιά, δίνει ο διάολος ανίψια».
