Είμαστε ασυνείδητοι; ?

Είμαστε συνειδητοί πρωταγωνιστές των πράξεων μας, ή μας κατευθύνει η μη συνειδητή πλευρά του νου μας;

Παράδειγμα 1ο: Μια αξιοπρεπής και κομψή  κυρία βγαίνει από την εκκλησία όπου παραβρέθηκε στο γάμο της κόρης της. Ξαφνικά αρχίζει να ουρλιάζει σαν τρελή και πηδώντας αγκαλιάζει τον κύριο που μόλις χαιρετούσε κοσμιότατα. Μόνο κατόπιν θα  συνειδητοποιήσει την αιτία που την ώθησε σε μια τόσο ανάρμοστη συμπεριφορά: ο φόβος ενός φιδιού που διέκρινε με το άκρο του ματιού. Εξάλλου, ήταν ένα  πλαστικό φιδάκι που έφερε μαζί του ένα άτακτο ανιψάκι της.

Παράδειγμα 2ο: Σ' ένα ποδοσφαιρικό αγώνα, ανάμεσα από ένα μπέρδεμα ποδιών, ο μέσος επιθετικός  βλέπει να πετιέται ταχύτατα μια μπάλα μπρος στα πόδια του. Δεν έχει καν το χρόνο να σκεφτεί τι πρέπει να κάνει. Την κλωτσάει και σημειώνει ένα γκολ!

Παράδειγμα 3ο: Ο κυρ. Νικολάου πάει να ψηφίσει. Όπως πάντα, βάζει ευσυνείδητα  το σταυρό  στο κόμμα που προτιμά, πεπεισμένος για το εύλογο και ορθό της επιλογής του. Δεν είναι όμως έτσι. Αν ήξερε τα υποσυνείδητα κίνητρα του θα συνειδητοποιούσε ότι επέλεξε αυτό το κόμμα για να διαφοροποιηθεί από τον πατέρα του, πιστό οπαδό του αντίπαλου κόμματος. Ή ίσως η επιλογή του να είναι προϊόν προκατάληψης που γέννησε το κοινωνικό του περιβάλλον απ' όταν ήταν παιδί.

Στις παραπάνω πολύ συνηθισμένες καταστάσεις, τις ενέργειες μας επιλέγει όχι η ορθολογική και συνειδητή πλευρά του νου μας, αλλά η σκοτεινή, απόκρυφη πλευρά του, που διαφεύγει από τον συνειδητό μας έλεγχο και μας οδηγεί σε ενέργειες που, εκ των υστέρων, θα προτιμούσαμε να μην είχαμε κάνει. Μερικές φορές είναι κάποια κοινή προκατάληψη ή μια παλιά ανάμνηση που, χωρίς να το συνειδητοποιούμε, επηρεάζει τις επιλογές μας. Άλλοτε πάλι είναι ένα βαθύ συναίσθημα μας ικανό να επικρατεί εις βάρος κάθε αντίθετης σ' αυτό λογικής σκέψης. Σε άλλες περιπτώσεις, υποστηρίζουν οι ειδικοί, η αυτοεξαπάτηση μας είναι ακόμα πιο μεγάλη: Ενώ θεωρούμε ότι είμαστε οι συνειδητοί πρωταγωνιστές των πράξεων μας, στο 90% των περιπτώσεων δεν ήμαστε παρά μαριονέτες που κινούν οι μη συνειδητές νοητικές διεργασίες μας.

Η παρακαμπτήριος των συναισθημάτων

Ο εγκέφαλος μας επεξεργάζεται τις συναισθηματικές αντιδράσεις σε 12 χιλιοστά του δευτερολέπτου, ενώ τις έλλογες στο διπλάσιο χρόνο. Ίσως γι' αυτό τα συναισθήματα μας φέρνουν, μερικές φορές, σε δύσκολη θέση.

Οι καμπάνες χτυπούν χαρμόσυνα, έξω περιμένουν συγγενείς και φίλοι. Ο Γκούνι, πενητάχρονος  Αμερικάνος, χαμογελούσε πανευτυχής καθώς έβγαινε από την ολοστόλιστη με λουλούδια εκκλησία κρατώντας στο μπράτσο του τη γυναίκα που μόλις παντρεύτηκε ύστερα από μακροχρόνια πολιορκία. Τότε μια δυνατή έκρηξη από την εξάτμιση ενός αυτοκινήτου ήλθε να χαλάσει την ειδυλλιακή ατμόσφαιρα.

Ο ήρωας μας, ενώ δεν φορούσε τη στολή παραλλαγής αλλά ένα κομψό σμόκιν και ενώ δεν ήταν σε ένα αποπνικτικό δάσος της Ασίας αλλά στο ασφαλές προαύλιο της εκκλησίας, ένοιωσε να καταλαμβάνεται από ένα παράλογο τρόμο και πανικό, όπως πριν 35 χρόνια όταν προσπαθούσε να επιβιώσει από τις παγίδες των Βιετκόνγκ. Ακούγοντας την έκρηξη της εξάτμισης πήδηξε πανικόβλητος και σύρθηκε μέσα σ' ένα θάμνο. Τότε μόνο συνειδητοποίησε πόσο ετεροχρονισμένος και ανεπίκαιρος ήταν ο πανικός του. Και όμως το συναίσθημα πανικού ήταν τόσο έντονο, ώστε τον έκανε να αντιδράσει ενστικτωδώς χωρίς να το σκεφτεί καθόλου.

Αυτοματισμοί

Εξάλλου τα συναισθήματα είναι γνωστό ότι παρακάμπτουν τα κέντρα του εγκεφάλου που ελέγχουν την έλλογη και συνειδητή σκέψη. Τα έντονα συναισθήματα εισβάλουν, δίνοντας αποφασιστικότητα και ορμή στις σκέψεις μας, τις διεγείρουν και τις ισχυροποιούν. Σε ποιον δεν έτυχε να αναπηδήσει τρομαγμένος εξ αιτίας ενός ανόητου αστείου ή να κάνει μια υπερβολική σκηνή σε κάποιο οικείο πρόσωπο επειδή είμαστε "κακοδιάθετοι"; Γιατί κάτι τέτοιες στιγμές τα συναισθήματα ξεφεύγουν από τον έλεγχο μας;

Μελετώντας τη διαδρομή των πληροφοριών από το αυτί στην αμυγδαλή (πυρήνας του μεταιχμιακού συστήματος του εγκεφάλου), ο Ζοζέφ Λε Ντούξ, νευροεπιστήμονας στη Νέα Υόρκη, ανακάλυψε μια παρακαμπτήριο των συναισθημάτων. Αυτή κληρονομήθηκε κατ' ευθείαν από τα πρώτα ζώα χωρίς νεοφλοιό (έδρα της έλλογης σκέψης στα πιο εξελιγμένα ζώα) και είναι πολύ χρήσιμη για την επιβίωση.

Ο θόρυβος της έκρηξης που έφτασε στο αυτί του Γκούνι κατέληξε στον θάλαμο, από εκεί όμως ένα μέρος της πληροφορίας πέρασε κατευθείαν στην αμυγδαλή, ένα αρχαιότερο τμήμα του εγκεφάλου (βλ. σχήμα στο πλαίσιο κάτω). Εκεί αυτός ο θόρυβος συνδέθηκε στενά με προγενέστερα βιώματα τρόμου από τις εκρήξεις και τις σφαγές που έζησε στο Βιετνάμ, σε τέτοιο βαθμό ώστε να πυροδοτήσει αμέσως μια αμυντική αντίδραση.

Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Λε Ντούξ, για να διανύσει αυτή τη παρακαμπτήριο οδό το μήνυμα, εξαιρετικά απλοποιημένο (έκρηξη= όλμος= θάνατος), χρειάζεται 12 χιλιοστά του δευτερολέπτου και να προκαλέσει την αντίδραση φυγής. Το μισό του χρόνου που απαιτείται για να διανύσει την πλήρη διαδρομή: Πέρασμα από το νεοφλοιό και να φτάσει στην έδρα των πληροφοριών, του τύπου "Δεν υπάρχουν Βιετκόνγκ ούτε όπλα", για την ολοκλήρωση της οποίας απαιτούνται 24 χιλιοστά του δευτερολέπτου. Όμως ο Γκούνι έχει ήδη χωθεί στους θάμνους.

Εκεί στην αμυγδαλή και στο ευρύτερο μεταιχμιακό σύστημα φαίνεται πως εντοπίζονται και πολλές απαντήσεις σε πολλές δύσκολές ερωτήσεις σχετικά τις ερωτικές σχέσεις. Υπάρχουν λόγοι που μας κάνουν να αποφασίζουμε, ήδη από τις πρώτες στιγμές μιας συνάντησης, αν ένα πρόσωπο μας αρέσει ή όχι, αν ένα βράδυ με συντροφιά θα πάει καλά ή όχι. Ή αν ένας υπάλληλος που θέλουμε να προσλάβουμε είναι κατάλληλος για αυτή τη θέση. Σε χρόνο χιλιοστών του δευτερολέπτου δεν ενεργοποιείται η λογική επεξεργασία του φλοιού, ούτε και η λογική επιχειρηματολογία της. Οι πρώτες εντυπώσεις είναι συνήθως η παραπλανητικές εντυπώσεις της αμυγδαλής.

Και αφού η αμυγδαλή συνδέει με ελεύθερους συνειρμούς τα στοιχεία του παρόντος με αυτά του παρελθόντος, ίσως η ενστικτώδης αντιπάθεια που νοιώθουμε για ένα πρόσωπο που μόλις γνωρίσαμε μπορεί να οφείλεται στο χρώμα των μαλλιών του, που ασυνείδητα μας θυμίζουν κάποιο δυσάρεστο άτομο της παιδικής μας ηλικίας και όχι σε κάποια λογικά επιχειρήματα ή υποψίες εναντίον του.

Eπιστροφή στον Φρόιντ

Σβησμένες αναμνήσεις και υποσυνείδητοι μηχανισμοί επηρεάζουν τη ζωή και τις πιο συνειδητές, φαινομενικά, επιλογές μας. Η επιστήμη επιστρέφει στον Φρόιντ.

Ο πρώτος που εξερεύνησε, στα τέλη του 1800, την ύπαρξη μιας σκοτεινής και ανεξέλεγκτης διάστασης της νοητικής μας ζωής ήταν ο Φρόιντ. Σύμφωνα με τον Αυστριακό νευρολόγο η συμπεριφορά μας είναι ένα μπερδεμένο κουβάρι από συναισθήματα, παρορμήσεις, προκαταλήψεις και κίνητρα που διαμορφώθηκαν κατά την παιδική μας και τα οποία καθορίζουν ασυνείδητα μεγάλο μέρος της ενήλικης συμπεριφοράς μας.

Μεγάλο μέρος των νευροεπιστημόνων (νευρολόγων, νευροβιολόγων) αντιμετώπιζε με καχυποψία της απόψεις του Φρόιντ γιατί δεν μπορούν να επαληθευτούν πειραματικά. Σήμερα όμως οι ίδιες οι νευροεπιστήμες ανακαλύπτουν την σημασία του ασυνείδητου και του θεωρητικού έργου του Φρόιντ. Ας εξετάσουμε, για παράδειγμα, την "απώθηση": Σύμφωνα με τον Φρόιντ τείνουμε να λησμονούμε τις δυσάρεστες ή ανεπιθύμητες αναμνήσεις.

 Πριν ενάμισι χρόνο οι Μάικλ Άντερσον και Κόλιν Γκρίν του Πανεπιστημίου του Όρεγκον απέδειξαν ότι η απώθηση υπάρχει και μάλιστα συμβαίνει πολύ συχνά.

Στο εργαστήριο, υπό ελεγχόμενες συνθήκες, έδειξαν ότι αν αποφασίσουμε να λησμονήσουμε κάποιες λέξεις, τότε κατόπιν με δυσκολία τις θυμόμαστε, ακόμη κι αν κάποιος μας προσφέρει χρήματα για να το κάνουμε.

Σύζυγος ή μαμά

Αν πάλι πιστεύετε ότι η επιλογή συζύγου είναι τελικά συμπτωματική, πλανάστε. Και σ' αυτή την περίπτωση σας παραπλανά το ασυνείδητο σας. Θυμάστε το οιδιπόδειο σύμπλεγμα του Φρόιντ; Υποστηρίζει ότι όλα τα παιδιά περνούν από ένα στάδιο ερωτικής προσκόλλησης προς τον γονέα του αντίθετου φύλου και ζηλότυπου μίσους για το γονέα του ίδιου φύλου. Ο Ντέιβτ Πέρετ στο Πανεπιστήμιο St. Andrews της Σκοτίας έδειξε ότι ως ενήλικες μας προσελκύουν ερωτικά εκείνα τα πρόσωπα που μας θυμίζουν την πρωταρχική εικόνα του προσώπου του πιο αγαπημένου από τους γονείς μας. Δηλαδή το ποια χαρακτηριστικά  θα αναζητήσουμε στον ερωτικό μας σύντροφο το μαθαίνουμε από την παιδική μας ηλικία κοιτάζοντας τη μαμά και τον μπαμπά. Είναι μόνο μερικά παραδείγματα που επιβεβαιώνουν τις διαισθήσεις του Φρόιντ.

Όμως σήμερα και η ίδια η ψυχανάλυση, επηρεασμένη από τις νέες κατακτήσεις, έχει τροποποιήσει ριζικά την αρχική φροϋδική έννοια του ασυνείδητου. Σύμφωνα με τον Φρόιντ το ασυνείδητο ήταν κάτι σαν "το σκοτεινό υπόγειο του νου, η υπόγεια και βρώμικη αποθήκη όπου κρύβουμε όλες τις δυσάρεστες εμπειρίες μας". Σήμερα αντίθετα οι περισσότεροι ψυχαναλυτές θεωρούν το ασυνείδητο σαν ένα εργαστήρι όπου διαρκώς αναπλάθονται τα βιώματα και τα συναισθήματα μας. Κάτι ανάλογο μ' αυτό που συμβαίνει στη μνήμη: Ό,τι θυμόμαστε είναι συνήθως προιόν επανεπεξεργασίας που επηρεάζεται από τα συναισθήματα και τις προηγούμενες εμπειρίες μας.

Οι περισσότεροι θεωρούν ότι η μνήμη μας είναι σαν αποθήκη όπου αρχειοθετούνται πιστά όλα όσα βιώνουμε και τα οποία ανασύρει η  συνείδηση μας όποτε τα χρειάζεται. Στην πραγματικότητα υπάρχουν ιδιαίτεροι τύποι αναμνήσεων που ονομάζονται "υπόρητες μνήμες", οι οποίες ενώ δεν είναι συνειδητές επηρεάζουν τη προσωπικότητα μας από τη γέννηση μας. Πριν την ωρίμανση του ιππόκαμπου, ο εγκέφαλος καταγράφει τις κινητικές δεξιότητες, τις αντανακλαστικές γνώσεις (όποτε πέφτουμε, πονάμε) και ίσως το όνομα και το νόημα των αντικειμένων με μη συνειδητό τρόπο. Δεν είναι  όμως μόνο ένα πρόβλημα ωρίμανσης του ιπποκάμπου.

Στην απρόσιτη "βάση δεδομένων" του εγκεφάλου μας βρίσκονται όλες οι "αναμνήσεις" μας από τότε που δεν μπορούσαμε ακόμα να μιλάμε και να περιγράφουμε τις συναισθηματικές μας καταστάσεις. Η Χέρλεν Χέιν και η Γκάμπριελ Σίμκοκ, ψυχολόγοι στο Πανεπιστήμιο Οταγκο της Νέας Ζηλανδίας, είναι πεπεισμένες ότι τα πρώτα παιδικά μας βιώματα, μολονότι δεν τα θυμόμαστε, υπάρχουν πάντα ανεξίτηλα. Αυτό που μας λείπει είναι ο "σελιδοδείκτης" για να τα εντοπίσουμε.

Οι ερευνήτριες έδωσαν σε μερικά παιδιά να παίξουν μ' ένα περίπλοκο παιχνίδι. Όταν μετά από ένα χρόνο τα εξέτασαν, τα παιδιά απάντησαν χρησιμοποιώντας το λεξιλόγιο που είχαν ένα χρόνο πριν. " Μέσα σ' ένα χρόνο είχαν αποκτήσει ένα πιο σύνθετο λεξιλόγιο, δεν μπορούσαν όμως να το χρησιμοποιήσουν για να περιφράξουν την περσινή εμπειρία τους" εξηγεί η Χέιν. Και όμως η ανάμνηση ήταν πάντα εκεί: Όταν έδειξαν στα παιδιά μια φωτό του παιχνιδιού, αυτά μπορούσαν να δείξουν πώς ακριβώς το έπαιζαν. Η ικανότητα τους να θυμούνται ήταν πολύ μεγαλύτερη από την ικανότητα τους να μιλούν γι' αυτό." Η γλώσσα λειτουργεί για τη μνήμη  ως σύστημα αρχειοθέτησης, κάτι σαν ίντεξ. Οι αναμνήσεις εμπειριών προγενέστερων της δυνατότητας γλωσσικής αρχειοθέτησης χάνονται γιατί δεν υπάρχει ίντεξ για αυτές" λεει η Χέιν.

Συνέπειες

Μεγάλο μέρος των όσων κάνουμε το οφείλουμε ακριβώς στην υπόρητη μνήμη. "Όταν οδηγούμε το αυτοκίνητο, το ποδήλατο ή χειριζόμαστε εργαλεία, κάνουμε μια σειρά από διορθωτικές κινήσεις χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Και τα καταφέρνουμε τόσο καλά ακριβώς επειδή δεν συνειδητοποιούμε την κάθε μας κίνηση" μας εξηγεί ο Αλμπέρτο Ολιβιέρο διευθυντής του Ινστιτούτου Βιοψυχολογίας του ιταλικού CNR." Αν συμπεριφερόμαστε στο τιμόνι όπως στο πρώτο μας μάθημα οδήγησης - βγάζω ταχύτητα, ανάβω τη μηχανή, ανάβω το φλας, βάζω πρώτη κ.ο.κ.- τότε η κυκλοφορία θα ήταν πιο απελπιστική και θα συνέβαιναν περισσότερα ατυχήματα. Μάθαμε πράγματι κάτι μόνο όταν ξεχνάμε ότι το ξέρουμε. Το ασυνείδητο όμως λειτουργεί ακόμα πιο βαθιά.

Αυτοεξαπάτηση

Μερικές φορές προβάλουμε κάποια χαρακτηριστικά ενός αντιπαθητικού ή συμπαθητικού προσώπου σε ένα τρίτο πρόσωπο, θεωρώντας ασυνείδητα ότι ορισμένα εξωτερικά χαρακτηριστικά είναι τυπικά γνωρίσματα της συμπάθειας ή της αντιπάθειας. Ίσως  γι' αυτό η πρώτη εντύπωση μας επηρεάζει περισσότερο από τις επόμενες. Σε ότι μας αφορά, έχουμε την τάση να εξιδανικεύουμε την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας. Αν το κοινό γιουχάρει έναν ηθοποιό στο τέλος ενός μονολόγου, αυτός ίσως σκεφτεί ότι φταίει η κακή ερμηνεία του ή η άγνοια του κοινού. Η πρώτη υπόθεση αν και λογική είναι οδυνηρή, ενώ η δεύτερη αν και δεν είναι επώδυνη παραβλέπει την πραγματικότητα. Μας αρέσει να σκεφτόμαστε ότι είμαστε καλοί, πανέξυπνοι και τίμιοι. Υποσυνείδητα όμως ξέρουμε την αλήθεια.

«Η συνείδηση είναι η πρόσοψη για να ξεγελάμε τους άλλους και τον ίδιο μας τον εαυτό»,

υποστηρίζει ο Ρόμπερτ Τρίβερς του Πανεπιστημίου Rutgers (ΗΠΑ). Αλλά προσθέτει 

«Η αυτοεξαπάτηση έχει και μια θετική λειτουργία. Αν πιστεύεις ότι είσαι ο καλύτερος, τότε προσποιήσαι και μπλοφάρεις καλύτερα. Ενώ αν γνωρίζεις τις αδυναμίες σου, οι ανταγωνιστικές καταστάσεις σε φέρνουν σε δύσκολη θέση. Άρα, καλύτερα να πιστεύει κανείς ότι είναι ο καλύτερος, ακόμα και αν δεν είναι αλήθεια»

Ένα ερπετό στο νου μας

Χωρίς τη συναίνεση του αρχαιότερου στρώματος του εγκεφάλου, αυτού που κληρονομήσαμε από τα ερπετά, δε θα μπορούσαμε να κάνουμε τις επιλογές μας. Ο έλλογος εγκέφαλος χρησιμεύει μόνο για να δικαιολογεί.

Τι ωθεί έναν Αθηναίο, κάτοικο του Κολωνακίου, ο οποίος εργάζεται στην πλατεία Κολιάτσου και δεν είναι γαιοκτήμονας στην επαρχία, αλλά απλώς έχει ένα εξοχικό στο Αυλάκι -πηγαίνει εκεί άνετα μέσω της Αττικής Οδού- να αγοράσει ένα τετρακίνητο τζιπ; Ο Κλοτέρ Ραπέιγ, βιοανθρωπολόγος ειδικευμένος στην ψυχολογία των πωλήσεων, απαντά ότι την επιλογή την έκανε ο ερπετοειδής εγκέφαλος του αγοραστή.

Σ' αυτό το συμπέρασμα κατέληξαν διάφορες έρευνες που διενεργήθηκαν από ειδικούς μετά από ανάθεση μεγάλων διαφημιστικών εταιρειών. "Βέβαια οι επιλογή αυτού του αυτοκινήτου εμπλέκει και το πιο έλλογο τμήμα του εγκεφάλου, το νεοφλοιό. Την τιμή, τα αριθμητικά μεγέθη, επεξεργάζεται αυτό το τμήμα του εγκεφάλου, όμως τα συμπεράσματά του χρησιμεύουν μόνο ως άλλοθι για τις ασυνείδητες επιλογές του ερπετοειδούς εγκεφάλου. Επίσης η αμυγδαλή και ο μέσος εγκέφαλος που ελέγχουν τα συναισθήματα συμβάλλουν στην τελική επιλογή, κυρίως σε ό,τι αφορά στο χρώμα και στην αισθητική του οχήματος. "Όμως η κυρίαρχη δύναμη προέρχεται τελικά από τον ερπετοειδή εγκέφαλο", υποστηρίζει ο Ραπέιγ.

Απόδειξη της επιτυχίας του είναι το πελατολόγιο του: Πενήντα από τις εκατό κορυφαίες εταιρείες που φιγουράρουν στο οικονομικό περιοδικό Fortune. Ο ίδιος δε μελετά το ασυνείδητο του κάθε μεμονωμένου πελάτη, αλλά το συλλογικό πολιτιστικό ασυνείδητο, πολύ πιο σημαντικό από την ηλικία, την κοινωνική τάξη, τη χώρα ή το φύλο.

Αόρατοι οδηγοί

Σύμφωνα με το διάσημο ψυχαναλυτή Καρλ Γιουνγκ (1875-1961), υπάρχουν συλλογικές εικόνες τις οποίες αποκαλεί "αρχέτυπα", όπως η σκιά, η ψυχή, ο σοφός γέροντας ή ο καλός και ο κακός. Αυτές διαμορφώθηκαν προ αμνημονεύτων χρόνων και ισχύουν για όλη την ανθρωπότητα, αφού βρίσκονται στο βαθύτερο στρώμα του συλλογικού ασυνείδητου. Υπάρχουν όμως κι άλλα αρχέτυπα που δεν είναι καθολικά, αλλά ισχύουν σε πιο περιορισμένες ομάδες: Έναν πληθυσμό, μια κοινωνική τάξη, μια γενιά.

Αυτά καθοδηγούν την ασυνείδητη συμπεριφορά του κάθε μέλους της ομάδας, τον τρόπο με τον οποίο βλέπει την οικογένεια, την τιμιότητα, τον πόλεμο κ.ο.κ. Τα πολιτιστικά αρχέτυπα των Αμερικανών είναι διαφορετικά από εκείνα των Γάλλων και των Κινέζων. Απ' αυτά εξαρτάται η στάση του καθενός από μας απέναντι στους μετανάστες καθώς και τα αποτελέσματα των εκλογών. Επίσης επηρεάζουν πολύ και τις επιλογές των καταναλωτών.

Ζωντανό ή νεκρό τυρί

Στον Ραπέιγ αποτάθηκε μια μεγάλη τυροκομική εταιρεία η οποία επιθυμούσε να εξαγάγει τα προϊόντα της στις ΗΠΑ. Είχε προβάλει μεταφρασμένη στην Αμερική μια πολύ επιτυχημένη στη Γαλλία διαφήμισή της. Σ' αυτή, μια γυναίκα χαϊδεύει ερωτικά και μυρίζει με πάθος ένα κομμάτι τυρί. Στις ΗΠΑ η προβολή της διαφήμισης σημείωσε παταγώδη αποτυχία, χωρίς κανείς να μάθει το γιατί. Ο Ραπέιγ ανακάλυψε ότι οι Γάλλοι θεωρούν το τυρί ως κάτι ζωντανό, γι' αυτό η ηθοποιός το χαϊδεύει και το μυρίζει.

Στις ΗΠΑ, αντίθετα, κανείς δε θα ήθελε να το πιάσει κι ακόμα περισσότερο να το μυρίσει. Μάλιστα όλα αυτά τα ψηλαφίσματα θεωρούνται ανθυγιεινά και αηδιαστικά. Μετά την προτροπή του Ραπέιγ να επιμείνουν στην υγιεινή και στην υψηλή ασφάλεια της συσκευασίας, η νέα διαφημιστική καμπάνια αύξησε τις πωλήσεις κατά 50%.

Είμαστε όλοι ρατσιστές;

Μεταξύ των πολιτιστικών αρχετύπων υπάρχουν οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα, τα οποία επίσης είναι ασυνείδητα. Όπως κατέδειξαν πρόσφατες έρευνες, ένας ενήλικος μπορεί να έχει συνειδητές πεποιθήσεις εκ διαμέτρου αντίθετες με τις ασυνείδητες πεποιθήσεις του. Ακόμα και όσοι θεωρούν ότι δεν έχουν καθόλου προκαταλήψεις, όταν υποβληθούν στο τεστ του Μαζάριν Μπανάτζι, καθηγητή ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Γέιλ, διαπιστώνουν ότι κάθε άλλο παρά απρόσβλητοι είναι.

"Σ' ένα ασυνείδητο επίπεδο είμαστε όλοι ρατσιστές", υποστηρίζει ο Μπανάτζι. Ένας ερευνητής παρουσιάζει σε εθελοντές μια σειρά από θετικά ή αρνητικά επίθετα, καθένα από τα οποία συνδυάζονταν μ' ένα τυπικό "λευκό" ή "μαύρο" επώνυμο. Για παράδειγμα, "ο αξιότιμος κ. Φορντ" και "ο αξιότιμος κ. Αλί". Επίθετο και επώνυμο εμφανίζονται μαζί στην οθόνη ενός PC, και ο εθελοντής πρέπει να πατήσει ένα από τα δύο κουμπιά αν το επίθετό του φαίνεται ότι χρησιμοποιείται με θετικό ή αρνητικό τρόπο.

Η πλειοψηφία των συμμετεχόντων στο πείραμα -λευκοί και μαύροι- απαντούσε ταχύτερα όταν το "θετικό" επίθετο συνδυαζόταν μ' ένα επώνυμο "λευκού" ή το αντίστροφο - αρνητικό επίθετο με επώνυμο μαύρου. "Ο νους μας επεξεργάζεται ταχύτερα αυτούς τους συνδυασμούς, γιατί είναι πιο συνηθισμένος να τους κάνει", εξηγεί ο Μπανάτζι.

Παράλογες κοινωνίες

Πώς εξηγείται η γέννηση αυτών των πολιτιστικών αρχετύπων; Για να κατανοήσει ο εγκέφαλος μας τον κόσμο, τον υποδιαιρεί σε κατηγορίες: Πρόσωπα, τόποι, πράγματα κ.λπ. "Αυτές οι υποδιαιρέσεις αποτελούν σημαντικό συστατικό της νοητικής μας ικανότητας", εξηγεί ο Μπανάτζι. Το μεγαλύτερο μέρος όλων όσα αποθηκεύονται στο ασυνείδητό μας προέρχεται από τον πολιτισμό που μας περιβάλλει. Πότε εγκαθίστανται στο νου μας τα στερεότυπα; "Ήδη στα πέντε τους χρόνια, πολλά παιδιά έχουν αφομοιώσει τα στερεότυπα του τι σημαίνει να είναι κάποιος γυναίκα, μαύρος ή ηλικιωμένος.

 Δεν μπορούν βέβαια να επιλέξουν αν θα αποδεχτούν ή θα απορρίψουν αυτές τις ιδέες, αφού τους λείπει η πείρα", εξηγεί η Μάργκο Μόντιθ, καθηγήτρια ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κεντάκι. Έτσι οι προκαταλήψεις μάς διδάσκουν ότι οι Τσιγγάνοι είναι κλέφτες, οι γυναίκες συναισθηματικές και οι Πόντιοι κουτοί. "Τα στερεότυπα δε χρειάζεται να είναι αληθή για να επιτελέσουν τη λειτουργία τους", τονίζει ο Μόντιθ. Κατ' αυτό τον τρόπο το ασυνείδητο επηρεάζει με μη ορθολογικό τρόπο τη συμπεριφορά όχι μόνο των ατόμων αλλά ολόκληρης της κοινωνίας.

Απαγορεύονται οι γενικεύσεις

Εξάλλου όλοι αισθανόμαστε την ανάγκη να αποτελούμε μέρος μιας ομάδας, μιας κοινότητας, και η ταυτότητά μας προσκολλάται ή ταυτίζεται με ακόμα πιο αμφίσημες ταξινομήσεις: Ράτσα, φυλή ή κοινωνική τάξη. Η ένταξή μας σε κάποια ομάδα είναι πηγή ικανοποίησης, με αποτέλεσμα να αποδοκιμάζουμε όσους δεν εντάσσονται σ' αυτή. Τείνουμε να βλέπουμε τους ομοϊδεάτες μας ως υποκείμενα, ενώ τους ανένταχτους ως άμορφη ανθρώπινη μάζα. Ακόμα κι όταν τα στερεότυπα περιέχουν ψήγματα αλήθειας, οδηγούν κατά κανόνα σε σοβαρά σφάλματα αξιολόγησης των άλλων, αφού εφαρμόζουμε σε ξεχωριστά άτομα γενικεύσεις που ίσως ισχύουν μόνο σε μια ευρύτερη κοινωνική ομάδα.

Η βούληση είναι μια ψευδαίσθηση

Σε γενικές γραμμές πιστεύουμε πως ό,τι κάνουμε το κάνουμε χάρη στη μεσολάβηση της συνειδητής βούλησής μας. Αν κλοτσήσουμε μια μπάλα νομίζουμε ότι την κλοτσιά την έδωσε το πόδι μας κι ότι αυτό συνέβη επειδή εμείς αποφασίσαμε να γίνει. Είναι όντως έτσι; Mπορεί και όχι. Όπως αποκαλύπτει η επιστημονική έρευνα, μεγάλο μέρος των πράξεων μας μας συμβαίνουν και ό,τι θεωρούμε ως προϊόν συνειδητής βούλησης πριν από κάθε πράξη δεν είναι άλλο από μια πλάνη που δημιουργεί ο εγκέφαλός μας.

Ξένα χέρια

Μια από τις πλέον χαρακτηριστικές περιπτώσεις που επιβεβαιώνουν αυτή την υπόθεση ανακαλύφθηκε κατά τη διάρκεια της μελέτης μιας ασθένειας που ονομάζεται "σύνδρομο του ξένου χεριού". Όσοι πάσχουν απ' αυτή έχουν την εντύπωση ότι το ένα τους χέρι κινείται από μια άγνωστη δύναμη, όπως στην περίπτωση του ασθενούς που περιγράφεται σε άρθρο που δημοσιεύτηκε το 1989 στο περιοδικό Archives of Neurology. "Στη διάρκεια μιας παρτίδας σκάκι, το αριστερό του χέρι έκανε μια κίνηση που ο ίδιος δεν ήθελε να κάνει. Όταν το δεξί του χέρι διόρθωσε την κίνηση, το αριστερό, προς μεγάλη έκπληξη του ασθενούς, επανέλαβε την εσφαλμένη κίνηση. Άλλες φορές, πάλι, ενώ ξεφύλλιζε ένα βιβλίο με το δεξί του χέρι, το αριστερό προσπαθούσε να το κλείσει. Ξυριζόταν με το δεξί χέρι και το αριστερό του ξεκούμπωνε το σακάκι".

Από τη μια υπάρχει ένα "ξένο" χέρι που κάνει πράγματα σύνθετα, τα οποία θα μπορούσαν να θεωρηθούν μόνο ως εκούσιες ενέργειες, και από την άλλη ο ασθενής, ο "ιδιοκτήτης" της συνειδητής βούλησης, δεν αναγνωρίζει ως δικές του αυτές τις ενέργειες, σε σημείο μάλιστα να τις αποδίδει σε άλλα πλάσματα.

 Η ασθένεια αυτή θυμίζει αρκετά την κατάσταση της ύπνωσης. Κατά τη διάρκειά της υπάρχει επίγνωση της πράξης, αλλά φαίνεται να απουσιάζει η βούληση. Ο υπνωτιζόμενος ομολογεί ότι αισθάνεται τον εαυτό του να δρα, χωρίς όμως να συμμετέχει με τη θέλησή του. Αρκεί ο υπνωτιστής να πει "το χέρι σου είναι βαρύ, πολύ βαρύ, έχει βαρύνει τόσο πολύ που δεν μπορείς να το σηκώσεις", για να μετακινηθεί το χέρι πολλών χωρίς να μεσολαβεί η βούλησή τους. Ωστόσο πάντα μεσολαβεί ο εγκεφαλικός φλοιός.

Αποφάσεις και λαμπάκια

Μελετώντας αυτές τις περιπτώσεις, οι επιστήμονες αναρωτήθηκαν με ποιον τρόπο θα μπορούσαν να καθορίσουν το αν η συνειδητή βούληση είναι ή δεν είναι παρούσα στη διάρκεια μιας πράξης. Στα κινούμενα σχέδια αυτό είναι εύκολο. Κάποια στιγμή ανάβει ένα λαμπάκι στο κεφάλι του ήρωα, ο οποίος, αφού κοιτάξει πρώτα δεξιά και μετά αριστερά, σπεύδει να εκτελέσει την εκούσια πράξη που σκέφτηκε.

Ο άνθρωπος μπορεί να μην έχει λαμπάκια στο κεφάλι του, οι ερευνητές όμως διαθέτουν σήμερα εργαλεία μέσω των οποίων μπορούν να παρακολουθούν τι συμβαίνει στα διάφορα στάδια υλοποίησης μιας ενέργειας: Το ηλεκτρομυογράφημα (HMΓ), το οποίο καταγράφει την ηλεκτρική δραστηριότητα των μυών, και το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (HEΓ), το οποίο καταγράφει την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου. Χάρη σ' αυτές τις μεθόδους ο Mπέντζαμιν Λάιμπετ, διάσημος φυσιολόγος του Πανεπιστημίου UCLA, στο Λος Άντζελες, διαπίστωσε πριν από μια δεκαετία ότι 535 χιλιοστά του δευτερολέπτου περίπου πριν από την κίνηση ενός δαχτύλου ο εγκέφαλος αρχίζει να κάνει κάτι για το οποίο δεν έχουμε απολύτως καμιά επίγνωση και ότι 204 χιλιοστά του δευτερολέπτου πριν αρχίσει να κινείται το δάχτυλο δημιουργείται η επίγνωση ότι θέλουμε να κινήσουμε το δάκτυλό μας.

Τέλος, 86 χιλιοστά του δευτερολέπτου πριν από την κίνηση αποκτούμε την επίγνωση ότι το δάχτυλο κινείται -ενώ αυτό παραμένει ακίνητο- και, τέλος, το δάχτυλο όντως κινείται. Mε λίγα λόγια, η κίνηση ενός δαχτύλου πυροδοτείται στον εγκέφαλο από μια διεργασία η οποία ονομάστηκε από τους ερευνητές Δυναμικό Ετοιμότητας, η ενεργοποίηση της οποίας διαπιστώθηκε ότι συμβαίνει 331 χιλιοστά του δευτερολέπτου πριν από τη συνειδητή επιθυμία να κινήσουμε το δάχτυλο.

Bασιζόμενοι σε τέτοιου τύπου πειράματα, οι ερευνητές συμπέραναν ότι η συνειδητή επιθυμία είναι ένα νοητικό συμβάν που προκαλείται από προηγούμενα συμβάντα κι ότι στην πραγματικότητα δεν είναι αυτή εκείνη που προκαλεί μια εκούσια κίνηση, αλλά είναι απλώς ένα από μια σωρεία συμβάντων που οδηγούν τελικά στην πραγματοποίηση της κίνησης.

Aυτόματες αντιδράσεις

Αυτό γίνεται ακόμα πιο εμφανές στις λεγόμενες αυτόματες αντιδράσεις, όπως όταν πατάμε φρένο καθώς πετάγεται μπροστά μας ένας πεζός ή όταν πατάμε γκάζι μόλις ανάβει το πράσινο. Σ' αυτές τις περιπτώσεις η αυτόματη αντίδραση λαμβάνει χώρα μέσα σε 200-300 χιλιοστά του δευτερολέπτου, και μάλιστα η κίνηση πραγματοποιείται προτού η συνείδηση αντιληφθεί το ερέθισμα.

Εκ των υστέρων είμαστε βέβαιοι ότι θέλαμε να φρενάρουμε. Aκόμα και οι κινήσεις, οι οποίες με τον καιρό γίνονται αυτόματες, είναι πιο γρήγορες από τη συνειδητή βούληση - μια δακτυλογράφος πληκτρολογεί 120 λέξεις το λεπτό, δηλαδή δύο λέξεις το δευτερόλεπτο. Mε άλλα λόγια, η δακτυλογράφηση προχωρά τόσο γρήγορα ώστε δεν υπάρχουν τα χρονικά περιθώρια για να "εισακουστεί" η συνειδητή βούληση, γι' αυτό και συνήθως αυτός που δακτυλογραφεί αντιλαμβάνεται ότι έκανε λάθος αφότου έχει γράψει όλη την πρόταση. Το ίδιο συμβαίνει κι όταν μιλάμε.

Η επιλογή των λέξεων συνήθως δεν είναι συνειδητή, όπως δεν είναι συνειδητή κι εκείνη του σεντερφόρ να χτυπήσει την μπάλα. Έτσι στο θέατρο των ενεργειών μας η ενσυνείδητη βούληση είναι η τελευταία που εμφανίζεται επί σκηνής. Αν δεν είναι η βούλησή μας αυτό που μας κάνει να δρούμε, τότε τι είναι;

Η προσωπική μας υπογραφή

Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, αυτό που μας κάνει να ενεργούμε σ' αυτές τις περιπτώσεις είναι το ασυνείδητο. Η σημαντική συμμετοχή του ασυνείδητου στις ανθρώπινες πράξεις καταδείχτηκε το 1996 σε μια έρευνα όπου ως πειραματικό υποκείμενο χρησιμοποιήθηκε μια ομάδα φοιτητών.

Όταν τους υπέβαλαν σ' ένα τεστ στο οποίο υπήρχαν λέξεις αναφερόμενες στην τρίτη ηλικία, όπως γκρίζος, ρυτιδωμένος, συνταξιούχος, σοφός ή ηλικιωμένος. Οι γεμάτοι ζωντάνια νέοι άρχισαν να βαδίζουν πιο αργά σε σύγκριση με τους συνομήλικούς τους, οι οποίοι είχαν υποβληθεί σε τεστ όπου δεν υπήρχαν ανάλογες λέξεις. Αρκούσε δηλαδή να σκεφτούν κάποιον που βαδίζει αργά, για ν' αρχίσουν κι αυτοί να βαδίζουν έτσι. Εξάλλου η μεγάλη βεβαιότητα ότι θα νικήσουμε αυξάνει τις πιθανότητες της νίκης.

Τα περισσότερα λοιπόν απ' όσα κάνουμε δε "φιλτράρονται" καθόλου από τη συνείδησή μας. Αν η βούληση δεν προκαλεί ή δεν καθοδηγεί πολλές από τις πράξεις μας, τότε σε τι χρησιμεύει; 

«Η βούληση είναι σαν ένα σήμα που μοιάζει μ' ένα συναίσθημα: Διατρέχει το νου μας και το σώμα μας, για να αποδώσει την πατρότητα των πράξεών μας. Χρησιμεύει για να καταγράφει στη μνήμη τις πράξεις που κάνουμε και να τις αναγνωρίζουμε ως δικές μας», 

εξηγεί ο Ντάνιελ Βέγκνερ, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Ίσως η συνειδητή βούληση να μην είναι παρά η προσωπική μας σφραγίδα ή η υπογραφή που βάζουμε κατόπιν εορτής σε καθετί που κάνουμε.

Πηγή : Περιοδικό Focus

Αντικλείδι