Μια συζήτηση που διεξήχθη πριν λίγα χρόνια στο Καφενείο της Επιστήμης, είχε ως θέμα «Αισθανόμαστε με τον Εγκέφαλο;». Επιστημονική οικοδέσποινα ήταν η Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια και Ειδική Νευροψυχολόγος, Δρ.Λίζα Βάρβογλη, Διδάσκουσα στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο Τμήμα Ψυχολογίας. Το συντονισμό της συζήτησης είχε ο Γιώργος Ζαρκαδάκης, Διευθυντής του περιοδικού FOCUS.
Ο εγκέφαλος
Το μεγαλύτερο μέρος του εγκεφάλου «κάθεται» στο πάνω μέρος του υπόλοιπου εγκεφάλου, κάπως σαν το «καπέλο» του μανιταριού πάνω στο στέλεχός του. Το επάνω μέρος του εγκεφάλου έχει γκρίζα, ιδιαίτερα πτυχωτή επιφάνεια, τον εγκεφαλικό φλοιό, ο οποίος περιλαμβάνει κέντρα νευρώνων για τη σκέψη, την προσωπικότητα, τις αισθήσεις και τις εκούσιες κινήσεις.
Το εγκεφαλικό στέλεχος
Συνδέει τον εγκέφαλο με τον νωτιαίο μυελό. Ελέγχει ζωτικούς μηχανισμούς όπως την αναπνοή, τον καρδιακό ρυθμό, την πίεση του αίματος και την πέψη. Ελέγχει τον κύκλο ύπνου/εγρήγορσης.
Η παρεγκεφαλίδα
Βρίσκεται κάτω από τον τελικό εγκέφαλο, εκατέρωθεν από το εγκεφαλικό στέλεχος. Ελέγχει τους μυς για να γίνονται εκλεπτυσμένες κι ακριβείς κινήσεις.
Μεταιχμιακό σύστημα
Βρίσκεται κάτω από τον τελικό εγκέφαλο, είναι μια συλλογή δομών σε σχήμα δαχτυλιδιού που παίζει σημαντικό ρόλο στην έκφραση των ενστίκτων της επιβίωσης, τα κίνητρα και τα συναισθήματα. Διαμεσολαβεί στην επιρροή της διάθεσης στην εξωτερική συμπεριφορά κι έχει ζωτικής σημασίας ρόλο στο να διατηρεί τις εσωτερικές συνθήκες του σώματος σταθερές.
Συστήματα που εμπλέκονται στο πώς αισθανόμαστε:
- Αμυγδαλή: Θυμός, λύπη, φόβος, αηδία, αντίδραση πάλης ή φυγής
- Μετωπιαίος φλοιός: Συνειδητότητα, αίσθηση του εαυτού
- Μεταιχμιακό σύστημα: Οσμή
- Εγκεφαλικός φλοιός: Γεύση
- Βρεγματικοί λοβοί: Αφή
Oι νευρώνες επικοινωνούν μεταξύ τους με χημικό τρόπο, με την έκλυση χημικών ουσιών, των νευροδιαβιβαστών από τον προσυναπτικό στον μετασυναπτικό νευρώνα.
Οσμή
Είναι 10.000 φορές πιο αναπτυγμένη από την αίσθηση της γεύσης. Βοηθάει στην αναγνώριση κινδύνων, όπως ο καπνός και βοηθάει στο να ευχαριστηθούμε το φαγητό και το ποτό. Οι νευρώνες της όσφρησης συνδέονται άμεσα με το συναισθηματικό κέντρο του εγκεφάλου, και γι' αυτό σπανίως οι αντιδράσεις μας στις οσμές είναι ουδέτερες είτε κρίνουμε ότι μας αρέσουν είτε όχι. Η όσφρηση συνδέεται με τις αναμνήσεις από πρόσωπα και καταστάσεις και μια συγκεκριμένη οσμή μπορεί να μας κάνει να θυμηθούμε κάτι. Στην ασθένεια του Alzheimer η αίσθηση της όσφρησης υπολειτουργεί.
Έρωτας-ναρκωτικό
Βασικό ρόλο στην επιλογή συντρόφου παίζει και η μυρωδιά του άλλου: οι φερομόνες που εκκρίνει κάθε άτομο καθορίζουν το αν θα υπάρξει έντονη ερωτική έλξη. Το ερωτικό πάθος διαρκεί από 18 μήνες μέχρι 3 χρόνια (ίσως γιατί στη σαβάνα χρειαζόταν τόσος καιρός μέχρι το παιδί να μπορέσει να κερδίσει σχετική αυτονομία και να μη χρειάζεται τόσο τους γονείς). Η κατάσταση του ερωτευμένου εγκεφάλου σχετίζεται με τη χημική ουσία φενυλεθυλαμίνη (ΡΕΑ), η οποία παράγεται στον εγκέφαλο σε μεγάλες ποσότητες στην εποχή του έντονου πάθους, και έχει δράση παρόμοια με αυτή της αμφεταμίνης ή του speed. Η ΡΕΑ συγκεντρώνεται στις άκρες των συναπτικών νεύρων, βοηθώντας τα ηλεκτρικά σήματα να περάσουν γρήγορα το κενό (σύναψη) από το ένα εγκεφαλικό νεύρο στο άλλο. Η υψηλή συγκέντρωσή της προκαλεί αισθήματα ευφορίας κι ενέργειας.
Όπως όλα τα ωραία πράγματα, κι αυτή η αίσθηση έχει ένα τέλος: μετά από ένα χρονικό διάστημα τα νευρωνικά κύτταρα συνηθίζουν στις ασυνήθιστα υψηλές συγκεντρώσεις ΡΕΑ και το άτομο προσγειώνεται. Το πρώτο πάθος κι ερωτική τρέλα δίνουν τώρα τη θέση τους στο συναισθηματικό δέσιμο του ζευγαριού. Σε αυτή τη φάση ο εγκέφαλος του ατόμου εκκρίνει περισσότερες ενδορφίνες, ενδογενείς «μορφίνες» του εγκεφάλου, με δράση εντελώς διαφορετική από αυτή που είχαν προηγουμένως οι «αμφεταμίνες»: βοηθούν στην αίσθηση χαλάρωσης και ηρεμίας, ενώ παράλληλα μειώνουν τον πόνο και το άγχος.
Ο εγκέφαλος των ερωτευμένων
Οι Andreas Bartels και Semir Zeki του University College του Λονδίνου εντόπισαν τις εγκεφαλικές περιοχές που διεγείρονται όταν κάποιος είναι ερωτευμένος. Έβαλαν ερωτοχτυπημένους εθελοντές σε μηχανήματα εγκεφαλικής απεικόνισης: βρήκαν ότι μόνο ένα μικρό μέρος του εγκεφάλου εμπλέκονταν στον έρωτα σε σχέση, για παράδειγμα, με τη φιλία. Aλλο εντυπωσιακό εύρημα ήταν ότι οι εγκεφαλικές περιοχές που ενεργοποιούνται στον έρωτα διαφέρουν από αυτές που ενεργοποιούνται σε άλλες συναισθηματικές καταστάσεις, όπως ο θυμός ή ο φόβος. Ο εγκέφαλος του ερωτευμένου μοιάζει με αυτόν του ατόμου που έχει πάρει κοκαϊνη! Ο έρωτας με λίγα λόγια χρησιμοποιεί τους ίδιους νευρωνικούς μηχανισμούς που τίθενται σε λειτουργία κατά τη χημική εξάρτηση!
Ντοπαμίνη κι ευχαρίστηση
Σύμφωνα με τον Larry Young, ερευνητή των κοινωνικών δεσμών στο πανεπιστήμιο Emory στην Ατλάντα, ο εγκέφαλος διαθέτει ένα σύστημα ανταμοιβής που βοηθά ανθρώπους και ζώα να κάνουν αυτό που πρέπει:να τρώνε, να πίνουν, να αναπαράγουν. Aνθρωποι και ζώα έχουν αυτές τις συμπεριφορές επειδή έτσι αισθάνονται καλά. Αυτό συμβαίνει διότι στον εγκέφαλο εκλύεται ντοπαμίνη, χημική ουσία που συνδέεται με την ευχαρίστηση.
Πώς αντιδρούν άνδρες και γυναίκες στον έρωτα; Η διαφορά είναι στο κεφάλι τους!
Η Δρ. Helen Fisher, ανθρωπολόγος και ειδική στην αγάπη στο πανεπιστήμιο Rutgers μελέτησε τι συμβαίνει στον ανθρώπινο εγκέφαλο στα πρώτα στάδια του έρωτα. Με τους συναδέλφους της Lucy Brown, νευροεπιστήμονα στο Albert Einstein Medical College, και τον ψυχολόγο Arthur Aron, στο State University της Νέας Υόρκης, ανέλυσαν τις μαγνητικές τομογραφίες 17 ερωτευμένων εθελοντών.
Βρέθηκε ότι στις ερωτευμένες γυναίκες ενεργοποιήθηκε ο κερκοφόρος πυρήνας, εγκεφαλική περιοχή που συνδέεται με τη μνήμη, τα αισθήματα και την προσοχή, το διάφραγμα -επίσης ονομάζεται «κέντρο ευχαρίστησης»- καθώς και ο οπίσθιος βρεγματικός φλοιός που εμπλέκεται στην παραγωγή νοερών εικόνων. Αντίθετα, στους άνδρες ενεργοποιήθηκαν οι περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τον οπτικό φλοιό, την επεξεργασία οπτικών ερεθισμάτων, καθώς και την περιοχή που ρυθμίζει τη σεξουαλική διέγερση.
Σύμφωνα με την Δρα Fisher, οι διαφορές στον εγκέφαλο των δυο φύλων μπορούν να εξηγηθούν από την εμπειρία της σαβάνας και το πώς τα ένστικτα επιβίωσης από τότε μεταφέρθηκαν με Δαρβινικούς όρους στη σύγχρονη εποχή. Για εκατομμύρια χρόνια οι άνδρες εξετάζουν μια γυναίκα κοιτάζοντας την: είναι υγιής, νέα, ικανή για τεκνοποίηση; Aρα, ενεργοποιούνται οι οπτικές περιοχές του ανδρικού εγκεφάλου. Αντίστοιχα, για εκατομμύρια χρόνια οι γυναίκες εξετάζουν αν ένας άνδρας μπορεί να γίνει καλός γονιός, σύζυγος και φροντιστής, που σημαίνει ότι πρέπει να θυμούνται τι τους υποσχέθηκε προηγουμένως κι αν κράτησε την υπόσχεσή του. Kι αυτός είναι ο λόγος που οι γυναίκες θυμούνται περισσότερες λεπτομέρειες από την αρχή της ερωτικής σχέσης απ ότι οι άντρες.
Mυρωδιές και Διάθεση
Μπορεί διαφορετικές οσμές να επηρεάζουν τη διάθεση ή την απόδοση του ανθρώπου;
«Ναι», σύμφωνα με την Δρα. Rachel Herz, καθηγήτρια ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο Brown, αλλά για απροσδόκητους λόγους. Πράγματι, οι οσμές επηρεάζουν τη διάθεση του ανθρώπου, την απόδοσή του στην εργασία του και γενικότερα τη συμπεριφορά του. Παρόλα αυτά, δε λειτουργούν πάνω μας σαν φάρμακο, αλλά εμείς λειτουργούμε βάσει αυτών, μέσω της εμπειρίας μας με τις διάφορες μυρωδιές. Αυτό σημαίνει ότι για να προκαλέσει μια οσμή κάποια αντίδραση στον άνθρωπο, αυτός θα πρέπει να έχει καταρχήν μάθει να τη συνδέει με κάποιο γεγονός.
Αυτή η εξήγηση του πώς μας επηρεάζουν οι οσμές βασίζεται στη συνειρμική μάθηση, σύμφωνα με την Δρα. Herz, δηλαδή τη διαδικασία κατά την οποία ένα γεγονός ή πράγμα συνδέεται με κάτι άλλο εξαιτίας της προηγούμενης εμπειρίας του ατόμου. Στην όσφρηση η διαδικασία έχει ως εξής: το άτομο μυρίζει μια νέα οσμή στο πλαίσιο ενός ανεξάρτητου ερεθίσματος, πχ μια επέμβαση στο νοσοκομείο, η οποία στη συνέχεια προκαλεί μια ανεξάρτητη συναισθηματική αντίδραση, όπως άγχος. Η οσμή γίνεται στη συνέχεια ένα εξαρτημένο ερέθισμα για τη νοσηλευτική εμπειρία και αποκτά την ικανότητα να προκαλεί την εξαρτημένη αντίδραση του άγχους, όποτε η οσμή αυτή απαντάται στο μέλλον. Αυτός ο μηχανισμός εξηγεί πώς οι διάφορες οσμές είναι υποκειμενικά ευχάριστες ή δυσάρεστες, καθώς επίσης και το πώς προκαλούν συναισθήματα και αλλαγές στη διάθεση.
Εγκέφαλος και Όσφρηση
Μυρίζουμε από τη μύτη αλλά επεξεργαζόμαστε τις οσμές στον εγκέφαλο! Γνωρίζουμε ότι τα νευρολογικά υποστρώματα της όσφρησης εξειδικεύονται στη συνειρμική μάθηση και τη συναισθηματική επεξεργασία. Οι οσφρητικοί βολβοί είναι τμήμα του μεταιχμιακού συστήματος (σχετίζεται με το συναίσθημα) και συνδέονται άμεσα με μεταιχμιακές δομές που επεξεργάζονται συναισθηματικές πληροφορίες (αμυγδαλή) και συνειρμική μάθηση (ιππόκαμπος). Κανένα άλλο αισθητηριακό σύστημα δεν έχει τη στενή αυτή σχέση με τις νευρωνικές περιοχές του συναισθήματος και της συνειρμικής μάθησης. Επομένως, υπάρχει σημαντική νευρολογική βάση για το λόγο που οι οσμές προκαλούν συναισθηματικούς συσχετισμούς.
Πότε ξεκινάει η αναγνώριση οσμών;
Σύμφωνα με έρευνες σε παιδιά και σε ενήλικες από διαφορετικές χώρες, η αναγνώριση οσμών φαίνεται να ξεκινά πριν τη γέννηση, όταν τα γευστικά στοιχεία από τις τροφές του μητρικού διαιτολογίου ενσωματώνονται στο αμνιακό υγρό και απορροφώνται από το έμβρυο. Σε έρευνες όπου οι μητέρες κατανάλωναν κατά την κύηση προϊόντα με χαρακτηριστική μυρωδιά, όπως σκόρδο, καπνό τσιγάρου ή αλκοόλ, τα βρέφη τους, όταν γεννήθηκαν, προτιμούσαν αυτές τις μυρωδιές σε σχέση με τα βρέφη που δεν είχαν εκτεθεί σε αυτές τις οσμές. Αυτές οι προτιμήσεις που μαθαίνονται από νωρίς επηρεάζουν τις προτιμήσεις του παιδιού σε φαγητά και γεύσεις κατά την παιδική ηλικία. Ας μην ξεχνάμε ότι η γεύση παράγεται κυρίως από την οσμή, ενώ η αίσθηση της γεύσης συνεισφέρει στην αίσθηση του αλμυρού, ξινού, γλυκού, πικρού και αρωματικού. Το τάισμα, πέρα από την πρόσληψη θρεπτικών συστατικών αποτελεί ευκαιρία για στενή φυσική επαφή και συναισθηματικό δέσιμο ανάμεσα στη μητέρα και το παιδί. Έτσι, ο ρόλος του συναισθήματος είναι ξεκάθαρος στη συνειρμική μάθηση στο πλαίσιο του φαγητού.
Μπορεί η ίδια οσμή να είναι ευχάριστη για κάποιους και δυσάρεστη για άλλους;
Στα μέσα της δεκαετίας του 60 έρευνα στη Βρετανία προσκάλεσε ενήλικες να εκτιμήσουν πόσο τους άρεσαν διάφορες οικείες οσμές, και παρόμοια έρευνα διεξήχθη στις ΗΠΑ το 70. Και στις δυο έρευνες συμπεριλαμβανόταν η οσμή από δένδρο που ευδοκιμεί στα βόρεια κλίματα (wintergreen). Οι βρετανοί αξιολόγησαν την οσμή αυτή ως μία από τις χειρότερες, ενώ οι αμερικανοί ως την καλύτερη! Που έγγειται η διαφορά; Στην...ιστορία! Στη Βρετανία η οσμή του wintergreen σχετίζονταν με ιατρική παρέμβαση, μια που αυτή ήταν η μυρωδιά ενός αναλγητικού ευρέως χρησιμοποιούμενου κατά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ αντίθετα, στις ΗΠΑ η οσμή του wintergreen είναι αποκλειστικά η οσμή μέντας μια δημοφιλούς καραμέλας που έχει πολλές θετικές συσχετίσεις.
Τι συμβαίνει με τις άσχημες μυρωδιές; Δεν τις κρίνουν όλοι ως δυσάρεστες. Οι αμερικανικές στρατιωτικές υπηρεσίες προσπάθησαν να κατασκευάσουν μια «βόμβα δυσωδίας», (περιλαμβάνοντας ακόμα και μυρωδιά στρατιωτικής τουαλέτας!) που θα ήταν εξίσου δυσώδης για άτομα από διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια, πράγμα που στάθηκε αδύνατο, διότι διαφορετικοί άνθρωποι και πολιτισμικά πλαίσια έχουν άλλες αντιλήψεις περί δυσώδους.
Γιατί ορισμένες μυρωδιές είναι άμεσα απωθητικές;
Ορισμένες έντονες μυρωδιές (αμμωνία) προκαλούν ερεθισμό των νεύρων του προσώπου σε διαφορετικό βαθμό, και ο υποκειμενικός διαχωρισμός ανάμεσα στην οσμή καθαυτή και τον νευρικό ερεθισμό δεν είναι ξεκάθαρος. Αυτή η περίπτωση εξηγεί για ποιό λόγο μυρίζοντας κανείς κάτι το βρίσκει άμεσα απωθητικό.
Αλλά και το πλαίσιο στο οποίο απαντάται μια οσμή έχει ιδιαίτερη σημασία. Αν νομίζετε ότι πρόκειται να πιείτε κρασί αλλά κατά λάθος πάρετε το νεροπότηρο, θα έχετε μια έντονη αντίδραση για το τόσο κακής χρονιάς κρασί που μόλις δοκιμάσατε!
Συναισθηματική μάθηση οσμών
Η Δρ. Herz διεξήγαγε μια έρευνα για να διαπιστωθεί αν οι αντιδράσεις προς τις οσμές μαθαίνονται ως λειτουργία του συναισθηματικού πλαισίου στο οποίο απαντώνται για πρώτη φορά. Στο εργαστήριο, μια νέα μυρωδιά συνδυάστηκε είτε με θετική είτε αρνητική συναισθηματική εμπειρία. Τα άτομα που συμμετείχαν στο πείραμα αξιολόγησαν τη μυρωδιά ανάλογα με τη συνοδό εμπειρία: όσοι είχαν ανάλογη θετική εμπειρία, αξιολόγησαν θετικά και τη μυρωδιά, ενώ όσοι είχαν αρνητική εμπειρία, αξιολόγησαν αρνητικά τη μυρωδιά.
Οσμές, διάθεση και συμπεριφορά
Έρευνες δείχνουν ότι οι μυρωδιές που αρέσουν σε κάποιον τον κάνουν να αισθάνεται καλά, ενώ αυτές που δεν του αρέσουν τον κάνουν να αισθάνεται άσχημα. Οι συναισθηματικές αντιδράσεις τεκμηριώνονται με φυσιολογικές μετρήσεις, όπως αγωγιμότητα του δέρματος, καρδιακός παλμός, ρυθμός βλεφαρίσματος. Οι οσμές επηρεάζουν τη διάθεση και η διάθεση επηρεάζει το πώς σκεφτόμαστε και πώς ενεργούμε (συμπεριφορά). Στο επίπεδο της σκέψης, η διάθεση επηρεάζει τη δημιουργικότητα και οι άνθρωποι με θετική διάθεση έχουν μεγαλύτερη δημιουργικότητα απ' ότι άτομα με κακή διάθεση. Σε διάφορα πειράματα, παρουσία ευχάριστων οσμών που δημιουργούν θετική διάθεση, οι συμμετέχοντες έβρισκαν δημιουργικές λύσεις σε διάφορα προβλήματα απ' ότι όταν έπρεπε να σκεφτούν παρουσία δυσάρεστων οσμών.
Επεκτείνοντας αυτά τα ευρήματα, σημαντικός είναι ο τρόπος με τον οποίο η διάθεση επηρεάζει τη σκέψη και μεταφράζεται σε συμπεριφορά. Πληθώρα ερευνών δείχνουν ότι η θετική διάθεση συνδέεται με αύξηση της παραγωγικότητας, της αποδοτικότητας και διάθεση να βοηθήσουμε άλλους, ενώ η αρνητική διάθεση μειώνει τις παραπάνω συμπεριφορές. Η κοινωνική συμπεριφορά και η παραγωγικότητα αυξάνονται σε περιβάλλον με ευχάριστο άρωμα. Μυρίζοντας φρεσκοψημένο κέικ και καφέ, οι άνθρωποι σε πειράματα ήταν διατεθημένοι να βοηθήσουν έναν άγνωστο σε σχέση με συμμετέχοντες που δεν είχαν εκτεθεί σε ανάλογες μυρωδιές. Όταν ο εργασιακός χώρος είναι αρωματισμένος ευχάριστα, οι εργαζόμενοι αναφέρουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, υψηλότερους στόχους και καλύτερες στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων. Αντίθετα, οι άσχημες οσμές στον εργασιακό χώρο επιφέρουν τα αντίθετα αποτελέσματα.
