Ένα νέο βλέμμα πάνω στον αρχαίο κόσμο
Δεν είμαστε ούτε υλιστές, ούτε ιδεαλιστές: Αυτός ο διαχωρισμός δεν έχει για μας καμιά έννοια. Ψάχνουμε απλά την αλήθεια, χωρίς να αφεθούμε στην κυριαρχία του καθοδηγούμενου ένστικτου του μοντέρνου ανθρώπου (που στα μάτια μας είναι απλά καθυστερημένος) που τον κάνει να γυρνάει την πλάτη του αμέσως μόλις αντιληφθεί ότι αυτή η πραγματικότητα ονειρεύεται κάτι το φανταστικό. Ξαναγίναμε βάρβαροι με σκοπό να κινήσουμε αυτό το αντανακλαστικό, όπως ακριβώς έπρεπε να κάνουν οι ζωγράφοι για να εξαφανίσουν τη συμβατική εικόνα που απλωνόταν ανάμεσα στα μάτια τους και τα πράγματα. Όπως κι αυτοί έτσι κι εμείς διαλέξαμε μεθόδους πρωτόγονες και παιδικές.
Τοποθετηθήκαμε μπροστά στα στοιχεία και τις μεθόδους της γνώσης, όπως ακριβώς ο Σεζάν μπροστά στο μήλο ή ο Βαν Γκονγκ μπροστά στο λιβάδι με τα στάχυα. Αρνιόμαστε να αποκλείσουμε γεγονότα και όψεις της πραγματικότητας με τη δικαιολογία ότι δεν είναι «κατάλληλα», ότι ξεπερνούν τα καθορισμένα όρια που έχουν βάλει οι τρέχουσες θεωρίες. Ο Γκογκέν δεν αρνιόταν να ζωγραφίσει ένα κόκκινο άλογο, ο Μονέ μια γυμνή γυναίκα ανάμεσα σε συνδαιτυμόνες στο έργο του «Γεύμα στη χλόη». Ο Μαξ Έρνστ ή ο Νταλί δεν αρνιούνταν να ζωγραφίσουν φυσιογνωμίες που λες και ξεπετάγονταν μέσα από όνειρα ή από τον κόσμο του ασυνείδητου. Ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε τα πράγματα ή ο τρόπος που ενεργούμε θα ξεσηκώσει θύελλα κατηγοριών και σαρκασμών. Αυτό που δέχτηκαν από τους ζωγράφους, τους ποιητές, τους διακοσμητές κλπ., δεν είναι ακόμα έτοιμοι να το δεχτούν για τη δικιά μας επιστήμη. Η ψυχολογία, η κοινωνιολογία είναι ακόμα ταμπού. Η ιδέα της ιερής αγελάδας ξανάρχεται στο προσκήνιο. Διάβολε! Η επιστήμη δεν είναι ιερή αγελάδα: μπορούμε να τη σπρώξουμε να μας αδειάσει το δρόμο!
Το σκεπτικό μας είναι το εξής: Θα μπορούσε αυτό που ονομάζουμε εμείς «εσωτερισμό» και αποτελεί την «ασπίδα» των μυστικών εταιρειών και των θρησκειών, να είναι το αντιστάθμισμα μιας πολύ παλιάς γνώσης «τεχνικής φύσης» που να εφαρμόζεται ταυτόχρονα και στην ύλη και στο πνεύμα. Αυτό θα αναπτύξουμε παρακάτω.
- Τα μυστικά αυτά δεν είναι μύθοι, ιστορίες ή παιχνίδια, αλλά ακριβείς τεχνικές γνώσεις, τα κλειδιά για να «ανοιχτούν» οι δυνάμεις που βρίσκονται μέσα στον άνθρωπο και μέσα στα πράγματα.
- Η επιστήμη δεν είναι η τεχνική. Αντίθετα απ' αυτό που νομίζουμε, η τεχνική σε πολλές περιπτώσεις δεν ακολουθεί την επιστήμη αλλά προηγείται. Η τεχνική γίνεται. Η επιστήμη «αποδεικνύει» τι είναι αδύνατο να γίνει... Στη συνέχεια τα εμπόδια του απραγματοποίητου πέφτουν. Δεν ισχυριζόμαστε, βέβαια, πως η επιστήμη είναι μάταιη. Θα δούμε πόση αξία δίνουμε στην επιστήμη και με πόσο άγρυπνα μάτια τη βλέπουμε να αλλάζει πρόσωπο. Σκεφτόμαστε απλά ότι προηγήθηκαν, στο μακρινό παρελθόν, κάποιες τεχνικές πριν κάνει την εμφάνιση της η επιστήμη.
- Θα μπορούσαμε να πούμε ότι παλιές τεχνικές έδωσαν στους ανθρώπους πολύ αμφισβητούμενες εξουσίες για να είναι μάλιστα και διαδεδομένες. Δύο λόγοι θα μπορούσαν να υπάρξουν για να κρατηθεί μυστική η εξέλιξη της επιστήμης.
α) η προνοητικότητα: Αυτός που ξέρει δε μιλάει.
β) το γεγονός ότι κατέχει και χειρίζεται τέτοιου είδους τεχνικές και γνώσεις που την αναγκάζουν να απαιτεί από κάποιους ανθρώπους να αλλάξουν δομή σκέψης, ευφυΐας και γλώσσας σε τέτοιο βαθμό που να μην μπορεί ο συνηθισμένος άνθρωπος να επικοινωνήσει μαζί τους. Το μυστικό δεν είναι αποτέλεσμα της θέλησης αυτού που το κατέχει, αλλά αποτέλεσμα της ίδιας του της φύσης.
- Θα εξετάσουμε ένα παρόμοιο φαινόμενο, που μπορεί να συγκριθεί με το σήμερα. Μια συνεχιζόμενη ανάπτυξη της τεχνικής αναγκάζει αυτούς που ξέρουν, να κρατήσουν την εξέλιξη της επιστήμης μυστική. Όσο η γνώση προοδεύει, τόση μεγαλύτερη ανάγκη υπάρχει να κρατηθεί μυστική. Ο πολύ μεγάλος κίνδυνος οδηγεί στην υπερβολική διακριτικότητα. Σχηματίζονται ομάδες σοφών και τεχνικών. Η γλώσσα της γνώσης και της δύναμης γίνεται ακατανόητη. Μπαίνει καθαρά το πρόβλημα των διαφορετικών νοητικών δομών μέσα από τη φυσικομαθηματική έρευνα. Αυτοί που έχουν τη δύναμη, έλεγε ο Αϊνστάιν, να αποφασίζουν για το τι είναι καλό και τι είναι κακό, έχουν και τις ικανότητες να δημιουργήσουν ένα αληθινά μυστικό κράτος. Το κοντινό μας μέλλον μοιάζει με τις παραδοσιακές περιγραφές.
Η δική μας απόγνωση για την περασμένη γνώση δεν έχει «πνευματική» μορφή. Η δική μας άποψη για το παρόν και το μέλλον εισάγει το μαγικό εκεί ακριβώς που οι άλλοι τοποθετούν την ορθολογιστική σκέψη. Μας αρκεί να βρεθούν κάποια στοιχεία που να ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Αυτά μας υπόσχονται τη συνέχιση της ανθρώπινης πορείας μέσα στο χρόνο. Οτιδήποτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν γέφυρα που μας συνδέει με τα περασμένα είναι καλό. Ο άνθρωπος χωρίς αμφιβολία, μπορεί να έχει επαφή με το σύνολο του σύμπαντος. Γνωρίζουμε το παράδοξο του ταξιδιώτη του Λανζεβέν. Η Ανδρομέδα βρίσκεται τρία εκατομμύρια έτη φωτός μακριά από τη Γη. Εάν ο ταξιδιώτης τρέχει με ταχύτητα που να πλησιάζει αυτή του φωτός δε θα γερνάει σχεδόν καθόλου. Σύμφωνα με την κοσμική θεωρία του Ζαν Σαρόν, δε θα είναι καθόλου παράδοξο αν πούμε πως η Γη, στη διάρκεια αυτού του ταξιδιού, δε θα γεράσει περισσότερο.
Ο άνθρωπος θα έχει επαφή με όλη την οικουμένη και το χωροχρόνο και θα παίζει εντελώς διαφορετικό παιχνίδι απ' αυτό που φαίνεται. Απ' την άλλη μεριά, η φυσικομαθηματική έρευνα στο σημείο που την άφησε ο Αϊνστάιν, είναι μια προσπάθεια της ανθρώπινης σκέψης να ανακαλύψει το νόμο που θα διέπει το σύνολο των δυνάμεων του σύμπαντος (βαρύτητα, ηλεκτρομαγνητισμός, φως, ατομική ενέργεια). Μια προσπάθεια για να έχουμε μια γενική θεώρηση του σύμπαντος, για να βρούμε ένα σημείο απ' όπου η συνέχεια θα είναι ορατή.
Και από πού θα πήγαζε αυτή η επιθυμία αν δεν είχαμε το προαίσθημα ότι αυτό το σημείο υπάρχει; «Δε θα με έψαχνες αν δε με είχες βρει». Γι' αυτό ταξιδέψαμε με μεγάλη ταχύτητα από τη μαγεία στην τεχνική, από τους Ροδόσταυρους στο Πρίνστον, από τους Μάγια στη μεταβολή του ανθρώπινου νου, από τους θησαυρούς του Σολομώντα στον περιοδικό πίνακα των στοιχείων, από τους χαμένους πολιτισμούς στους πολιτισμούς του μέλλοντος, από το Φουλκανέλι στον Οπενχάιμερ, από τη μάγισσα του μεσαίωνα στον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Υπάρχει το ταξίδι του ονείρου και το ταξίδι της πραγματικότητας. Διαλέξαμε το ταξίδι της πραγματικότητας. Κατασκευάσαμε μηχανές, δηλαδή αποδεικτικές επικοινωνίες, συγκριτικές αξίες, αναμφισβήτητες ισοδυναμίες. Και κάποια στιγμή νιώσαμε πως κατακτήσαμε το σημείο απ' όπου βλέπουμε ολόκληρο το σύμπαν. Οι πολιτισμοί, η γνώση και η ανθρώπινη οργάνωση είναι σαν τους βράχους που βρίσκονται καταμεσής του ωκεανού. Όταν βλέπουμε κάποιον πολιτισμό είναι σαν την ορμή του ωκεανού που ξεσπάει στα βράχια με τα αφρισμένα του κύματα. Αυτό που ψάχνουμε, είναι το μέρος που θα μπορέσουμε να σταθούμε για ν' αγναντέψουμε την απεραντοσύνη του Ωκεανού.
Επανερχόμαστε, τώρα, στις σκέψεις μας πάνω στην τεχνική, την επιστήμη, τη μαγεία. Θα εκθέσουμε την ακριβή μας θέση πάνω στην ιδέα της μυστικής εταιρείας (συνωμοσίας μέρα μεσημέρι) και τη μελέτη πάνω στην αλχημεία και τους χαμένους πολιτισμούς. Από τη στιγμή που ένας νέος μηχανικός θα μπει μέσα σ' ένα εργοστάσιο θα διακρίνει αμέσως δύο διαφορετικά πεδία δράσης. Το ένα είναι το εργαστήριο με τους πειραματικούς του νόμους που δίνει μια σαφή και συγκεκριμένη εικόνα του κόσμου. Το άλλο είναι το πεδίο της πραγματικότητας όπου οι νόμοι του δεν εφαρμόζονται πάντα, τα γεγονότα είναι καμιά φορά απρόβλεπτα και που το αδύνατο γίνεται πολλές φορές πραγματικό. Αν ο μηχανικός έχει δυνατό χαρακτήρα θα αντιδράσει με θυμό, πόθο και επιθυμία «να βιάσει αυτή την ύλη». Αυτοί που υιοθετούν αυτή τη στάση ζουν μια ζωή τραγική. Δείτε τον Έντισον, τον Τέσλα, τον Άρμστρονγκ. Τους ακολουθεί ένας δαίμονας. Ο Βέρνερ φον Μπράουν δοκίμασε τους πυραύλους του πάνω στους Λονδρέζους, σκοτώνοντας χιλιάδες ανθρώπους. Τον σταμάτησε τελικά η Γκεστάπο γιατί δήλωνε κατηγορηματικά πως «σε τελευταία ανάλυση, αδιαφορώ πλήρως για τη νίκη της Γερμανίας. Εκείνο που μ' ενδιαφέρει είναι η κατάκτηση της Σελήνης».
Λέγεται πως η σύγχρονη τραγωδία είναι η πολιτική. Στην πραγματικότητα η σύγχρονη τραγωδία είναι το πειραματικό εργαστήριο. Σ' αυτούς τους «μάγους» οφείλουμε την πρόοδο της τεχνολογίας. Η τεχνική για μας δεν είναι η πρακτική εφαρμογή της επιστήμης. Είναι το τελείως αντίθετο.Προχωράει ενάντια στην επιστήμη.
Παραδείγματα:
Ο Σιμόν Νιούκομπ, λαμπρός μαθηματικός κι αστρονόμος, αποδεικνύει ότι αυτό που είναι βαρύτερο από τον αέρα δεν μπορεί να πετάξει. Δύο επισκευαστές ποδηλάτων (οι αδελφοί Ράιτ) αποδεικνύουν ότι δεν έχει δίκιο!
Ο Ράδερφορντ κι ο Μίλικαν ισχυρίζονται ότι δε θα εκραγούν ποτέ τα αποθέματα ενέργειας του ατομικού πυρήνα. Η βόμβα στη Χιροσίμα σκάει!
Η επιστήμη μας πληροφορεί ότι μια μάζα ομογενούς αέρα δεν μπορεί να χωριστεί σε ζεστό και κρύο. Ο Χιλς λέει πως μπορεί να κυκλοφορήσει αυτός ο αέρας μέσα σ' έναν προσαρμοσμένο αγωγό. Η επιστήμη βάζει εμπόδια. Ο μηχανικός, όπως κάνει ο μάγος κάτω απ' τη μύτη των καρτεσιανών εξερευνητών, ξεπερνάει τα εμπόδια χρησιμοποιώντας κάτι ανάλογο μ' αυτό που ονομάζουν οι φυσικοί «φαινόμενο τούνελ». Μια μαγική έμπνευση τον συνεπαίρνει, θέλει να δει τι υπάρχει πίσω απ' τον τοίχο, να φτάσει στον Άρη, να αιχμαλωτίσει τον κεραυνό, να φτιάξει χρυσάφι.Δεν τον ενδιαφέρει ούτε το χρήμα ούτε η δόξα. Προσπαθεί να κατακτήσει το σύμπαν με το «αυτόφωρο» έγκλημα της μυστικότητας. Κατά το Γιούνγκ είναι ένα αρχέτυπο. Μέσα από τα θαύματα που προσπαθεί να πραγματοποιήσει, κάτω από το βάρος μιας πανάρχαιας μοίρας και το τραγικό τέλος που τον περιμένει τις περισσότερες φορές, δημιουργεί ένα πρόσωπο που λες κι έχει ξεπηδήσει μέσα από την αρχαία ελληνική τραγωδία, ή από τους ήρωες των Σόγκας. Όπως ο μάγος, κρατάει κι αυτός γερά το μυστικό και υπακούει σ' αυτό το νόμο της ομοιογένειας που μας αναφέρει ο Φρέιζερ μέσα στο έργο του για τη Μαγεία. Στην αρχή η εφεύρεση μιμείται τα φυσικά φαινόμενα! Η ιπτάμενη μηχανή μοιάζει στο πουλί, το αυτόματο μοιάζει στον άνθρωπο. Όπως ο μάγος έτσι κι ο ερευνητής αντλεί από την ομοιογένεια μια δύναμη που τον σπρώχνει να προχωρήσει.
Ας διηγηθούμε λοιπόν τώρα την πορεία που ακολούθησε ο άνθρωπος ξεκινώντας από τη μαγική μίμηση της φύσης για να καταλήξει στην επιστήμη της τεχνολογίας.
Παράδειγμα: Αρχικά για να σκληρύνουν τη λάμα ενός χαλύβδινου σπαθιού στην Εγγύς Ανατολή, τραυμάτιζαν κάποιον φυλακισμένο και το βουτούσαν στο αίμα του. Αυτή είναι μια τυπική πράξη μαγείας. Με αυτή την πράξη ήθελαν να μεταβιβάσουν στο σπαθί τα πολεμικά χαρίσματα του αντιπάλου. Η πρακτική αυτή έγινε γνωστή στη Δύση από τους Σταυροφόρους, που είχαν δει ότι ο χαλκός της Δαμασκού ήταν πολύ πιο σκληρός από το χαλκό της Ευρώπης. Έκαναν λοιπόν πειράματα: βρέχανε το χαλκό μέσα σε νερό στο οποίο επιπλέανε κομμάτια από δέρματα ζώων. Είχαν ακριβώς το ίδιο αποτέλεσμα με αυτό που γινόταν όταν το βουτούσαν στο αίμα. Στο 19ο αιώνα κατάλαβαν ότι τα αποτελέσματα αυτά οφείλονταν στην παρουσία του οργανικού αζώτου. Στον 20ό αιώνα, αφού είχε γίνει πια γνωστή η πήξη των αερίων, τελειοποίησαν τη μέθοδο βουτώντας το χαλκό μέσα σε υγρό άζωτο σε χαμηλή θερμοκρασία. Κάτω από αυτό το σχήμα εμφανίστηκε η «νίτρωση» στη σύγχρονη τεχνολογία. Τέλος υπάρχει ένας πιο ισχυρός δεσμός ανάμεσα στη μαγεία και την τεχνική: η ταυτόχρονη εμφάνιση των εφευρέσεων τους. Οι περισσότερες χώρες καταγράφουν τη μέρα και την ώρα που κατατίθενται τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας. Παρ' όλο που οι εφευρέτες δούλευαν μίλια μακριά ο ένας από τον άλλο και δε γνωρίζονταν μεταξύ τους, κατέθεσαν το ίδιο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας την ίδια ώρα.
Αυτό το γεγονός δείχνει πόσο αβάσιμη είναι η άποψη ότι «οι εφευρέσεις είναι στον αέρα» ή ότι «η εφεύρεση γίνεται μόνο όταν την έχουμε ανάγκη». Μπορεί όμως να υπάρχει μια επικοινωνία έξω από τις αισθήσεις ανάμεσα στους εφευρέτες, γι' αυτό θα έπρεπε ίσως να μελετήσουμε στατιστικά αυτό το γεγονός. Αυτή η μελέτη θα μας βοηθούσε να καταλάβουμε καλύτερα και κάτι άλλο: ότι ξαναβρίσκουμε τις μαγικές τεχνικές με την ίδια ταχύτητα στους περισσότερους αρχαίους πολιτισμούς, διασχίζοντας βουνά και θάλασσες...
Νομίζουμε πως η τεχνική εφεύρεση είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο. Δεν υπάρχει ούτε μια υπηρεσία επιστημονικής έρευνας που να έχει ασχοληθεί με το παρελθόν! Είναι γιατί δε συμβουλευόμαστε συχνά τα παλιά κείμενα. Μέσα από τα παλιά κείμενα παίρνουμε κάποιες φιλολογικές ή ιστορικές πληροφορίες. Αδιαφορούμε για το παρελθόν γιατί μας έχει απορροφήσει η προετοιμασία για το μέλλον; Δεν είναι απόλυτα σίγουρο. Η Ευρωπαϊκή διανόηση καθυστέρησε να αναπτυχθεί εξαιτίας των επιρροών που είχαν τα διατάγματα του 19ου αιώνα. Οι πρωτοπόροι συγγραφείς δεν ενδιαφέρονταν για την επιστήμη και τα επιτεύγματα της τους άφηναν ακόμα πιο πολύ αδιάφορους. Μένανε «άφωνοι» μπροστά σε μια κοινωνιολογία που σημαδευόταν από την εμφάνιση της ατμομηχανής ή μπροστά σ' έναν επαναστατικό ανθρωπισμό που γεννήθηκε μαζί με τα όπλα.
Δεν μπορούμε να φανταστούμε σε τι κατάσταση βρισκόταν η Γαλλία στα 1880. Μήπως η βιομηχανία ήταν καλύτερα προετοιμασμένη για τον κίνδυνο;
Στα 1955 έγινε στη Γενεύη η πρώτη παγκόσμια διάλεξη πάνω στην ατομική επιστήμη. Ο Ρενέ Αλό επιφορτίστηκε με το τεράστιο πρόβλημα που υπήρχε, το κατά πόσο μπορούσε να εφαρμοστεί η πυρηνική ενέργεια για ειρηνικούς σκοπούς. Οι έξι τόμοι που περιείχαν τα αποτελέσματα από τα πειράματα των σοφών όλου του κόσμου αποτέλεσαν την πιο ση μαντική δημοσίευση που έγινε ποτέ στην ιστορία της επιστήμης και της τεχνολογίας. Πέντε χιλιάδες βιομηχανίες που ενδιαφέρονταν λίγο ή πολύ να χρησιμοποιήσουν την πυρηνική ενέργεια πήραν στα χέρια τους αυτό το δημοσίευμα. Απάντησαν μόνο οι είκοσι πέντε. Χωρίς αμφιβολία θα έπρεπε να περιμένουν τον ερχομό των επόμενων γενεών για να ξαναβρεί η Ευρώπη τον εαυτό της. Γι' αυτές ακριβώς τις γενιές γράφουμε. Αν τους ενδιαφέρει πραγματικά το μέλλον θα πρέπει να κοιτάξουν το παρελθόν.
Δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα για το παρελθόν. Οι θησαυροί του κοιμούνται στις βιβλιοθήκες. Η ιδέα ότι ανακαλύψαμε ξαφνικά πως υπάρχει ένας «αιώνας φωτός», ιδέα που ασπαστήκαμε με απλοϊκότητα, έριξε στο σκοτάδι όλους τους προηγούμενους. Αν κοιτούσαμε λίγο τα παλιά κείμενα θα ξαφνιαζόμασταν από τα πλούτη που περιέχουν και θα ξαναθυμόμαστε αυτό που είπε ο Ατέρμπουρι, σύγχρονος του Νεύτωνα! «Είναι πολύ λιγότερα τα έργα που διασώθηκαν από αυτά που έχουν χαθεί». Πρέπει να μελετάμε τα αρχαία κείμενα με καινούριο βλέμμα. Αυτό ακριβώς το καινούριο βλέμμα θέλησε να ρίξει ο Ρενέ Αλό, τεχνικός και ιστορικός ταυτόχρονα. Σκιαγράφησε μια μέθοδο και πήρε κάποια αποτελέσματα. Μέχρι τη μέρα εκείνη δεν είχε βρει το κουράγιο να κάνει αυτή τη δουλειά που ξεπερνάει τις δυνατότητες ενός μόνο ανθρώπου. Το Δεκέμβρη του 1955 απάντησε τα εξής:
«Τι απόμεινε από τα χιλιάδες χειρόγραφα της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας που ιδρύθηκε από τον Πτολεμαίο και τα οποία αναφέρονταν στην επιστήμη της αρχαιότητας; Πού είναι οι στάχτες από τα διακόσιες χιλιάδες έργα της βιβλιοθήκης της Περγάμου; Τι έγιναν οι συλλογές του Πεισίστρατου στην Αθήνα και η βιβλιοθήκη του ναού της Ιερουσαλήμ; Τι θησαυρούς περιείχαν οι χιλιάδες των βιβλίων στη Μέμφιδα που κάηκαν στα 213 π.Χ. με διαταγή του αυτοκράτορα Τσου Χόανγκ Τι από πολιτική σκοπιμότητα; Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις είναι σαν να βρισκόμαστε μπροστά στα ερείπια ενός τεράστιου ναού που έχουν απομείνει μονάχα οι κολόνες του. Παρ' όλα αυτά και μέσα από τ' απομεινάρια μπορούμε να γνωρίσουμε αλήθειες των αρχαίων πολύ βαθιές και σημαντικές.»
Αντίθετα απ' ότι πιστεύουμε οι μέθοδοι του ορθολογισμού δεν επινοήθηκαν από τον Καρτέσιο. Ας συμβουλευτούμε τα κείμενα: "Αυτός που ψάχνει την αλήθεια", γράφει ο Καρτέσιος, "πρέπει όσο του είναι δυνατόν να αμφιβάλλει για τα πάντα". Αυτή είναι μια φράση πολύ γνωστή που μας φαίνεται καινούρια. Αλλά αν διαβάσουμε το δεύτερο βιβλίο της μεταφυσικής του Αριστοτέλη, θα δούμε:"Αυτός που θέλει να μορφωθεί πρέπει πρώτα να αμφισβητήσει τα πάντα. Γιατί η αμφισβήτηση του πνεύματος οδηγεί στην αποκάλυψη της αλήθειας". Μπορούμε επομένως να πούμε ότι ο Καρτέσιος δανείστηκε από τον Αριστοτέλη όχι μόνο την κεντρική ιδέα του έργου του αλλά και τους περισσότερους από τους περίφημους κανόνες του για την πορεία του πνεύματος που ήταν και πειραματικά εμπεριστατωμένοι. Αυτό αποδεικνύει ότι ο Καρτέσιος είχε διαβάσει τον Αριστοτέλη, πράγμα που παραδέχονται και οι σύγχρονοι Καρτεσιανοί. Αυτοί επίσης μπορούν να μας βεβαιώσουν και για κάτι ακόμα: "Αφού αμφιβάλλω, συμπεραίνω πως υπάρχω, γιατί αυτός που δεν υπάρχει δεν μπορεί να αμφιβάλλει. Επομένως από το γεγονός και μόνο ότι μπορώ να αμφιβάλλω, αποδεικνύεται πως υπάρχω». Δυστυχώς και αυτό δεν το είπε για πρώτη φορά ο Καρτέσιος αλλά ο Άγιος Αυγουστίνος.
Όσον αφορά το σκεπτικισμό ο οποίος είναι απαραίτητος στον μεγάλο μελετητή δεν μπορούμε να τον τοποθετήσουμε χρονολογικά πριν από το Δημόκριτο. Ο Δημόκριτος πίστευε πως μόνο το πείραμα και τα αποτελέσματα του έχουν αξία. Ο ίδιος παραβρισκόταν πάντα προσωπικά στα πειράματα και επαλήθευε τα αποτελέσματα τους, σφραγίζοντας τα με το δαχτυλίδι του. Από αυτά τα παραδείγματα συμπεραίνω πως η σκέψη των αρχαίων ήταν προχωρημένη και καθόλου απλοϊκή. Σίγουρα θα μου πείτε πως οι αρχαίοι ήταν προικισμένοι με ανώτερο πνεύμα στον τομέα της γνώσης. Αλλά επιτέλους ποιες γνώσεις είχαν πραγματικά στον τομέα της επιστήμης; Αντίθετα απ' ότι διαβάζουμε στα σύγχρονα εκλαϊκευμένα κείμενα, η θεωρία του ατόμου δεν ανακαλύφθηκε ούτε μορφοποιήθηκε πρώτα από το Δημόκριτο, το Λεύκιππο ή τον Επίκουρο. Στην πραγματικότητα ο Σέξτος Εμπειρίκος μας πληροφορεί ότι ο ίδιος ο Δημόκριτος τις είχε μάθει από το Μόσχο το Φενίκιο ο οποίος ισχυριζόταν πως το άτομο διασπάται. Αξίζει να σημειώσουμε πως η πιο παλιά θεωρία είναι και η πιο ακριβής από αυτή του Δημόκριτου και των Ελλήνων ατομιστών ως προς το αδιαίρετο του ατόμου.
Επίσης στο επίπεδο της κοσμολογίας είναι εξίσου εντυπωσιακές οι ανακαλύψεις που είχαν επιτευχθεί. Δεν είναι εντυπωσιακό ότι όσο πιο παλιά είναι τα αστρονομικά δεδομένα τόσο είναι και πιο σωστά; Στην περίπτωση αυτή δεν είναι ξεκάθαρες και οι αρχαϊκές γνώσεις που είναι περισσότερο συγκεχυμένες, μπορούμε να πούμε, παρά πρωτότυπες ανακαλύψεις. Παραδείγματος χάρη, όσον αφορά το γαλαξία, ήταν φτιαγμένος, σύμφωνα με το Θαλή και τον Αναξιμένη, από αστέρια που το καθένα είχε το δικό του ήλιο και πλανήτες. Αυτός ο αστρικός κόσμος είχε τοποθετηθεί μέσα στο απέραντο διάστημα. Μπορούμε επίσης να δούμε, σύμφωνα με το Λουκρίτιο, και τη σύλληψη ενός ατέλειωτου διαστήματος με άπειρους κόσμους.
Ο Πυθαγόρας πριν από το Νεύτωνα είχε επισημάνει το νόμο του αντίστροφου τετραγώνου της απόστασης. Ο Πλούταρχος όταν επιχείρησε να εξηγήσει το νόμο της βαρύτητας, πίστευε ότι οφειλόταν σε μια αμοιβαία έλξη των σωμάτων, πράγμα που αποδεικνύει τη ροπή προς το κέντρο της Γης ακριβώς, όπως ο Ήλιος και η Σελήνη έλκουν προς το κέντρο τους όλα τα μέρη που τους ανήκουν και με μια ελκτική δύναμη τα κρατούν στη δική τους σφαίρα επιρροής. Ο Γαλιλαίος και ο Νεύτωνας με τα μεγαλειώδη επιτεύγματα τους έδωσαν μεγάλη αξία στην αρχαία επιστήμη. Επίσης ο Κοπέρνικος έγραφε στον πρόλογο των έργων του που έστειλε στον πάπα Παύλο τον Γ' ότι βρήκε την ιδέα της κίνησης της Γης, διαβάζοντας τους αρχαίους. Η ομολογία αυτών των δανεισμών δεν αφαιρεί τίποτα από τη δόξα του Κοπέρνικου, του Νεύτωνα και του Γαλιλαίου, οι οποίοι ανήκαν σ' αυτή την κατηγορία των ανθρώπων με ανώτερη σκέψη και εσωτερικό κόσμο και η αφιλοκέρδεια και η γενναιοδωρία τους δεν είχαν καμιά σχέση με την προσωπική προβολή του δημιουργού ή την πρωτοπορία του έργου που είναι σύγχρονες προκαταλήψεις.
Πιο ταπεινή και πιο αληθινή μοιάζει να είναι η στάση της μοδίστρας της Μαρίας Αντουανέτας, της δίδας Μπερτέν. Όταν κατάφερε με τα επιτήδεια χέρια της να ξανακάνει ένα παλιό καπέλο καινούριο, φώναξε: "Δεν υπάρχει τίποτα καινούριο, παρά μόνο αυτό που έχει ξεχαστεί". Αρκεί η ιστορία των επιστημονικών εφευρέσεων για να αποδείξει πόσο αληθινό είναι αυτό το αστείο.
"Οι περισσότερες από τις ανακαλύψεις", έγραφε ο Φουρνιέ, "είναι σαν την πρόσκαιρη ευκαιρία που οι αρχαίοι την έκαναν αεικίνητη θεά, για να μπορεί ο καθένας για πρώτη φορά να την αφήνει να του ξεφεύγει. Αν σε μια πρώτη προσέγγιση δεν έχουμε αρπάξει στον αέρα την ιδέα που αρχίζει να υλοποιείται, τη λέξη που μπορεί να οδηγήσει στη λύση του προβλήματος, το σημαίνον γεγονός, τότε έχουμε χάσει μια ανακάλυψη για πολλές γενιές. Για να ξαναγυρίσει θριαμβευτικά, μας χρειάζεται το τυχαίο γεγονός που θα γεννήσει την καινούρια σκέψη και θα επαναφέρει τη χαμένη ή κάποιος εφευρέτης που θα την έχει κλέψει από κάπου αλλού". Τελικά, είναι δυνατόν να αντικαταστήσεις το τυχαίο από το ντετερμινισμό και τους κινδύνους από τους αυθόρμητους μηχανισμούς της εφεύρεσης με τις εγγυήσεις ενός ιστορικού ντοκουμέντου που έχει ελεγχθεί πειραματικά.
Προτείνουμε να ιδρυθεί μια ειδική υπηρεσία, όχι για να ερευνήσει τα προηγούμενα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, τα οποία έτσι κι αλλιώς σταματούν στο 18ο αιώνα, αλλά μια τεχνολογική υπηρεσία που απλά θα μελετούσε τις παλιές μεθόδους και που θα προσπαθούσε να τις εφαρμόσει στη σύγχρονη τεχνολογία.
Αν αυτή η υπηρεσία είχε συσταθεί κάποια άλλη εποχή θα είχε προσέξει ας πούμε το μικρό βιβλίο που εκδόθηκε στα 1618 και είχε τον τίτλο «Η φυσική ιστορία της καιγόμενης πηγής κοντά στην Γκρενόμπλ». Ο συγγραφέας του ήταν ένας γιατρός στην Τουρνόν που λεγόταν Ζαν Ταρντέν. Αν είχε διαβαστεί αυτό το βιβλίο, το φωτιστικό αέριο θα είχε χρησιμοποιηθεί από τις αρχές του 16ου αιώνα. Ο Ζαν Ταρντέν όχι μόνο είχε μελετήσει το φυσικό αέριο της πηγής αλλά παρήγαγε κιόλας μέσα στο εργαστήριο του τα φαινόμενα που παρατηρούσε. Έβαλε ένα κομμάτι γαιάνθρακα μέσα σ' ένα κλειστό δοχείο με ψηλή θερμοκρασία και παρήγαγε φλόγες που ζητούσε να βρει την καταγωγή τους. Εξηγούσε καθαρά πως η ύλη αυτή της φωτιάς είναι η άσφαλτος και ότι αρκεί να τη μετατρέψει σε αέρια για να του δώσει μια «πύρινη εξάτμιση». Ο Γάλλος Λεμπόν, πριν από τον Άγγλο Ουίλσον, πήρε το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για τη «θερμολάμπα» του. Έτσι μια ανακάλυψη που έγινε πριν δύο αιώνες (εδώ είναι το λάθος να μη διαβάζουμε τα παλιά κείμενα) ξεχάστηκε τελείως, ενώ θα μπορούσε να έχει χρησιμοποιηθεί με ευεργετικά αποτελέσματα στη βιομηχανία και το εμπόριο.
Επίσης πριν εκατό χρόνια, τα πρώτα οπτικά σημεία του Κλωντ Σαπ στα 1793, ένα γράμμα του Φενελόν με ημερομηνία 26 Νοεμβρίου 1695 στάλθηκε στον Ζαν Σομπιένσκι, γραμματέα του βασιλιά της Πολωνίας. Αυτό το γράμμα κάνει λόγο για πειράματα που έχουν γίνει όχι μόνο στην οπτική τηλεγραφία αλλά και στην τηλεφωνία.
Στα 1636, ένας άγνωστος συγγραφέας, ο Σβέντερ, εξετάζει ήδη την αρχή του ηλεκτρικού τηλέγραφου και πώς μπορούν δύο άτομα να επικοινωνήσουν μεταξύ τους με τη βοήθεια της «μαγνητικής βελόνης». Τα πειράματα του Έρστεντ, πάνω στις αποκλείσεις της μαγνητικής βελόνης χρονολογούνται από το 1719 και παρέμειναν ξεχασμένα για δύο αιώνες.
Θα αναφέρω σύντομα κάποιες άγνωστες εφευρέσεις.
Το υπόγειο κουδούνι (κουδούνι δύτης) βρίσκεται σε ένα χειρόγραφο με τίτλο «Το μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου» στο βασιλικό δωμάτιο χειρογράφων του Βερολίνου που έχει χρονολογία 1320.
Ένα γερμανικό χειρόγραφο ποιημάτων, γραμμένο στα 1190 (βιβλιοθήκη της Στουτγάρδης) έδειχνε το σχέδιο ενός υποβρυχίου. Ήταν φτιαγμένο από κατεργασμένο δέρμα κι ήταν ικανό να αντιστέκεται στις θύελλες. Μια μέρα ο εφευρέτης βρέθηκε περικυκλωμένος από γαλέρες εχθρικές που ήθελαν να τον πιάσουν αιχμάλωτο. Κατάφερε να τους ξεφύγει με το σκάφος κι έζησε δεκατέσσερις μέρες στο βυθό αναπνέοντας με τη βοήθεια ενός σωλήνα που επέπλεε.
Σ' ένα έργο που γράφτηκε στα 1510 από τον ιππότη Λούντβιχ φον Χάρντενσταϊν μπορούμε να δούμε το σχέδιο μιας στολής σκάφανδρου. Στο ύψος των ματιών υπήρχαν δύο ανοίγματα και φορούσε γυαλιά. Στην κορυφή ένας μακρύς σωλήνας τέλειωνε σ' έναν κρουνό που επέτρεπε στον εξωτερικό αέρα να μπαίνει μέσα. Δεξιά κι αριστερά στο σχέδιο υπήρχαν τα απαραίτητα σύνεργα κατάδυσης κι ανάδυσης, βολίδες κι ένα καμάκι με βαθμίδες.
Ακόμα ένα παράδειγμα για τις άγνωστες εφευρέσεις:
Ένας άγνωστος συγγραφέας που γεννήθηκε το 1729 στο Μόντεμπουργκ κυκλοφόρησε ένα βιβλίο με τίτλο «Σιφαντί» (αναγραμματισμός του πρώτου μέρους του ονόματος του συγγραφέα που ήταν Τιφέν ντε λα Ρος). Μπορούμε να περιγράψουμε όχι μόνο τις εικόνες φωτογραφικά αλλά και τα χρώματα τους: «Η εκτύπωση των εικόνων», γράφει ο συγγραφέας, «είναι το πώς θα τις δεχτεί το ύφασμα την πρώτη στιγμή. Τις βγάζουμε αμέσως και τις τοποθετούμε σε σκοτεινό θάλαμο. Μετά από μια ώρα το επίχρισμα έχει στεγνώσει κι έχουμε έναν πίνακα πολύ πιο ωραίο από κάθε ζωγραφικό έργο». Και ο συγγραφέας συνεχίζει: «Πρέπει πρώτα να εξετάσουμε τη φύση του ιξώδους σώματος που παρεμποδίζει και κρατάει τις ακτίνες, δεύτερο να εξετάσουμε τις δυσκολίες της προετοιμασίας και χρήσης και τρίτο το παιχνίδι του φωτός και αυτού του σώματος που έχει αποξηραθεί». Έτσι γνωρίζουμε ότι η ανακάλυψη του Ντάγκερ ανακοινώθηκε στην Ακαδημία των Επιστημών από τον Αραγκό έναν αιώνα αργότερα, στις 7 Ιανουαρίου του 1839. Αλλά πρέπει να σημειωθεί ότι ορισμένες ιδιότητες των μεταλλικών σωμάτων που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στη φωτογραφία για να σταθεροποιούν τις εικόνες αναφέρθηκαν για πρώτη φορά το 1566 σ' ένα κείμενο του Φαμπρίκιους.
Άλλο ένα παράδειγμα: Ο εμβολιασμός.
Αναφέρεται από έναν από τους Ινδούς Βέντα χωρίς να ξέρουμε την ακριβή ημερομηνία. Λεγόταν Σακτάγια Γκραντχάμ. Αυτό το κείμενο μνημονεύθηκε στο έργο του Μορό ντε Ζουέ «Αναφορές στην ευλογιά» και διαβάστηκε στις 16 Οκτωβρίου 1826 στην Ακαδημία Επιστημών. «Περισυλλέξτε το υγρό από τις φλύκταινες στην άκρη ενός νυστεριού. Με μια σύριγγα κάντε ένεση στο χέρι αφού πρώτα ανακατέψετε το υγρό με το αίμα. Ο άρρωστος θα κάνει πυρετό. Η ασθένεια όμως θα εκδηλωθεί σε ελαφριά μορφή και δε θα εγκυμονεί κανέναν κίνδυνο». Ύστερα βρίσκουμε μια ακριβή περιγραφή όλων των συμπτωμάτων. Επρόκειτο για αναισθητικό; Θα μπορούσαμε να πάρουμε μια απάντηση σ' αυτό το ερώτημα μέσα από ένα κείμενο του Ντενίς Παπέν γραμμένο το 1681 με τίτλο: «Πραγματεία πάνω στις εγχειρήσεις χωρίς πόνο». Επίσης μελετώντας τις παλιές εμπειρίες των Κινέζων για την ινδική κάνναβη. Σ' αυτή την περίπτωση μπορούμε να μιλήσουμε για μια εμπειρική γνώση του Μεσαίωνα πάνω στις θεραπευτικές ιδιότητες του τυριού ροκφόρ στις πληγές. Επίσης να αναφέρουμε μια μελέτη του Ερνέστ Ντουσέν, μαθητή της στρατιωτικής σχολής της Λυών, που την παρουσίασε στις 17 Δεκεμβρίου 1897 με τον τίτλο: «Συνεισφορά στη μελέτη του ζωτικού ανταγωνισμού ανάμεσα στους μικροοργανισμούς, τα μικρόβια και τη μούχλα». Αυτή η διατριβή πέρασε απαρατήρητη. Επιμένω γι' αυτό το ξεχασμένο παράδειγμα μιας εποχής που βρισκόταν πολύ κοντά στη δική μας, στην οποία θριαμβεύει η βακτηριολογία.
Θέλουμε κι άλλα παραδείγματα; Είναι αναρίθμητα!
Θα αναφέρω ενδεικτικά μια μελέτη για το οξυγόνο, του οποίου τα αποτελέσματα μελετήθηκαν το 14ο αιώνα από έναν αλχημιστή, τον Εκ ντε Σουλπάκ όπως σημειώνει ο Σεβρέλ στην «Εφημερίδα των σοφών» τον Οκτώβριο του 1849. Εξάλλου ο Θεόφραστος έλεγε πως η φλόγα συντηρείται από ένα σώμα σε αέρια μορφή και την ίδια άποψη είχε και ο Άγιος Κλήμης της Αλεξανδρείας.
Δε θα αναφέρω καμιά από τις θαυμάσιες εμπειρίες του Μπέικον, του Σιρανό ντε Μπερζεράκ και άλλων, γιατί μπορεί να τις κατηγορήσουν για φανταστικές. Καλύτερα να πατάμε στο στέρεο έδαφος των πραγματικών γεγονότων που να μπορεί κανείς να τα ελέγξει.
Όσον αφορά το αυτοκίνητο, στο 16ο αιώνα κάποιος στη Νυρεμβέργη, ονόματι Ζαν Χοτς, κατασκεύασε μια «τετράτροχη άμαξα με ελατήριο». Στα 1645 προσπάθησαν να κατασκευάσουν ένα παρόμοιο όχημα στον περίβολο ενός ναού αλλά δεν τα κατάφεραν. Ίδρυσαν μάλιστα κι έναν εμπορικό συνεταιρισμό που όμως δε λειτούργησε ποτέ.
Ακόμα και για πιο σπουδαίες ανακαλύψεις απ' αυτές που αναφέραμε θα πρέπει να ανατρέξουμε στις εμπειρίες των παλαιότερων. Ο Χριστόφορος Κολόμβος ομολόγησε ειλικρινά ότι όφειλε πολλές γνώσεις του που τον βοήθησαν στις ανακαλύψεις του, στους σοφούς, τους φιλόσοφους και τους αρχαίους ποιητές. Αγνοούμε πως ο Κολόμβος αντέγραψε δύο φορές το χορό της δεύτερης πράξης της «Μήδειας», μιας τραγωδίας του Σενέκα, όπου ο ηθοποιός μιλούσε για την ανακάλυψη ενός κόσμου που θα γινόταν στους επόμενους αιώνες. Αυτό το χειρόγραφο υπάρχει στη βιβλιοθήκη τηςΣεβίλλης. Λέγεται χειρόγραφο ντε λας Κονφένθιας. Ο Κολόμβος θυμόταν επίσης αυτά που έγραφε ο Αριστοτέλης στο έργο του για τη σφαιρικότητα της Γης. Δίκαια λοιπόν δεν παρατήρησε ο Ζουμπέρ ότι η «άγνοια της ιστορίας των περασμένων χρόνων και η απέχθεια προς τα αρχαία κείμενα κάνει τη σκέψη ανόητη, στείρα και μάταιη»; Πόσο όμορφα το έγραφε ο Ριβαρόλ: «Όλη η πνευματική κατάσταση του ανθρώπου είναι ένα μυστηριώδες πλοίο που έχει ρίξει άγκυρα στον ουρανό». Εμείς μπορούμε να αλλάξουμε λίγο τη θαυμάσια αυτή παρομοίωση και να πούμε πως αυτό το πλοίο του μέλλοντος έχει ρίξει άγκυρα στον ουρανό του παρελθόντος και μόνο η λήθη μας απειλεί με φοβερά ναυάγια.
Θα έμοιαζε απίστευτη η ιστορία των ορυχείων χρυσού της Καλιφόρνιας αν δεν ήταν αληθινή. Τον Ιούνιο του 1848 ο Μάρσαλ ανακάλυψε για πρώτη φορά ψήγματα χρυσού στις όχθες ενός ποταμού που δίπλα του έφτιαχναν ένα μύλο. Ο Φερνάντο Κορτές είχε ήδη περάσει από εκεί, ψάχνοντας στην Καλιφόρνια Μεξικάνους που έλεγαν πως κουβαλούσαν αμύθητους θησαυρούς. Ο Κορτές έφερε βόλτα ολόκληρη τη χώρα, έψαξε και την πιο μικρή καλύβα χωρίς καν να σκεφτεί να μαζέψει λίγη άμμο. Στη διάρκεια τριών αιώνων οι ισπανικές συμμορίες και «αποστολές του Χριστού» κοσκίνιζαν τη χρυσοφόρο άμμο ψάχνοντας κάθε φορά και πιο μακριά προς το Ελντοράντο. Παρ' όλα αυτά το 1737, περισσότερο από εκατό χρόνια πριν από την ανακάλυψη του Μάρσαλ, οι αναγνώστες της «Γκαζέτ της Ολλανδίας» μπορούσαν να διαβάσουν ότι τα ορυχεία χρυσού και ασημιού στη Σονόρα μπορούσαν να εξερευνηθούν γιατί η εφημερίδα τους έλεγε ακριβώς το μέρος που υπήρχαν αυτά! Επίσης στα 1767 κυκλοφορούσε ένα βιβλίο στο Παρίσι με τίτλο «Η φυσική και πολιτιστική ιστορία της Καλιφόρνιας» και ο συγγραφέας περιέγραφε σ' αυτό τα ορυχεία χρυσού και ανέφερε μαρτυρίες ταξιδιωτών που μιλούσαν για ψήγματα χρυσού. Κανείς δεν πρόσεξε ούτε το άρθρο, ούτε το έργο,ούτε τα γεγονότα που έναν αιώνα αργότερα θα σημάδευαν την εποχή του «χρυσού πυρετού» που είχε καταλάβει τότε τους ανθρώπους. Μήπως θα πρέπει να διαβάσουμε ακόμα κάποια κείμενα Αράβων ταξιδευτών; Θα βρίσκαμε πολύ ενδιαφέροντα πράγματα γύρω από τα ορυχεία. «Η λήθη στην πραγματικότητα δε μας απαλλάσσει από τίποτα».
Μετά από πολύχρονες έρευνες διαπιστώσαμε πως η Ευρώπη διαθέτει ανεκτίμητους θησαυρούς που δεν τους ερεύνησαν ποτέ. Και ποιοι είναι αυτοί οι θησαυροί; Η μελέτη των παλιών κειμένων που βρίσκονται σε όλες τις μεγάλες βιβλιοθήκες. Η βιομηχανική τεχνολογία έχει τρεις διαστάσεις: το πείραμα, την επιστήμη, την ιστορία. Με το να αποκλείουμε το πρώτο ή να αδιαφορούμε για την ιστορία είναι σαν να δείχνουμε σε όλο του το μεγαλείο τον εγωισμό και την απλοϊκότητα του ανθρώπινου χαρακτήρα. Είναι ολοφάνερο ότι δεν αρκεί μόνο η μελέτη των παλιών κειμένων για να προχωρήσει η τεχνολογία. Είναι προτιμότερο να διατρέξεις κάποιον κίνδυνο για να βρεις αυτό που δεν υπάρχει ακόμα, από το να θέλεις λογικά να κατακτήσεις αυτό που υπάρχει και αυτό που επιθυμείς να πάρεις εσύ από όλη αυτή την ιστορία. Στην πραγματικότητα οι τέχνες είναι παλιότερες κατά πολύ από τις επιστήμες. Πρέπει λοιπόν να είναι καλά πληροφορημένες για τους «προγόνους τους».
Οι πρόγονοι μας με απλά μέσα και πρωτόγονα κατάφεραν να παράγουν πολλά πράγματα στον τομέα της τεχνικής. Αλλά ενώ για μας σήμερα είναι παιχνίδι η αναπαραγωγή αυτών των πραγμάτων, πολλές φορές δυσκολευόμαστε να εξηγήσουμε τους τρόπους που χρησιμοποιούσαν οι παλιοί, παρ' όλη τη θεωρητική τους κατάρτιση. Αυτό ήταν και το μεγαλείο της αρχαίας επιστήμης. Με απλά και ατελή μέσα να κάνουν μεγάλες ανακαλύψεις. Θα μου πείτε καλά όλα αυτά, αλλά εμείς φτάσαμε στην πυρηνική ενέργεια. Σ' αυτή την «ένσταση» θα σας απαντήσω μ' ένα κείμενο που θα μας κάνει λιγάκι να σκεφτούμε.
Σ' ένα πολύ σπάνιο και άγνωστο βιβλίο ακόμα και για ειδικούς που γράφτηκε εδώ και 80 χρόνια με τον τίτλο «Οι Άτλαντες» ο συγγραφέας, που πολύ σοφά κρυβόταν πίσω από το ψευδώνυμο Ρουζέλ, εξέθεσε τα αποτελέσματα της δουλειάς του, πενήντα έξι χρόνια έρευνας και δουλειάς πάνω στην αρχαία επιστήμη. Έγραφε λοιπόν ο Ρουζέλ, εκθέτοντας τις επιστημονικές του γνώσεις: «Η συνέπεια αυτής της αδιάκοπης δράσης είναι στην πραγματικότητα η εμφάνιση της ύλης. Αυτής της άλλης ισορροπίας της οποίας η διάσπαση θα καθόριζε εξίσου ισχυρά κοσμικά φαινόμενα. Εάν από μια άγνωστη αιτία το ηλιακό μας σύστημα διαλυόταν στα μόρια του και τα συστατικά του άτομα ενεργοποιούνταν αμέσως από τη μη εξάρτηση τους από το σύστημα, τότε θα έλαμπαν στο διάστημα μ' ένα άπλετο φως που θα ανάγγελλε από μακριά μια μεγάλη καταστροφή και την ελπίδα για έναν καινούριο κόσμο». Μου φαίνεται πως το τελευταίο αυτό παράδειγμα φτάνει για να μας δώσει να καταλάβουμε το βάθος της φράσης που είπε η δις Μπερτέν: «Δεν υπάρχει καινούριο, παρά μόνο αυτό που έχει ξεχαστεί».
Να δούμε τώρα τι πρακτικό συμφέρον παρουσιάζει για τη βιομηχανία η συστηματική βολιδοσκόπηση του παρελθόντος. Όταν ισχυριζόμαστε ότι πρέπει να σκύψουμε με πολλή αγάπη πάνω στα παλιά κείμενα δεν εννοούμε να μελετήσουμε αυτά τα κείμενα σε τέτοιο βάθος και πλάτος για να γίνουμε πολυμαθείς. Θα πρέπει να ανατρέχουμε σ' αυτά μόνο στα παλιά επιστημονικά και τεχνικά κείμενα αν υπάρχουν ή σε κάποια γεγονότα σημαντικά, που είναι παραμελημένα αλλά που αξίζουν την προσοχή μας για να οδηγηθούμε σωστά στο πρόβλημα.
Οι πλαστικές ύλες που νομίζουμε ότι είναι πρόσφατη ανακάλυψη θα είχαν φτιαχτεί πολύ πιο νωρίς αν γνωρίζαμε κάποια πειράματα του χημικού Μπερζέλιους. Σε ότι αφορά τη μεταλλουργία θα περιγράψουμε ένα πολύ σημαντικό γεγονός. Όταν αρχίσαμε να μελετάμε κάποιες χημικές μεθόδους των αρχαίων, μας έκανε μεγάλη εντύπωση γιατί δεν μπορούσαν να αναπαράγουν στο εργαστήριο πειράματα πάνω στη μεταλλουργία που τα είχαν τόσο σωστά περιγράψει μέσα στα βιβλία. Κάποια στιγμή καταλάβαμε τους λόγους αυτής της αποτυχίας γιατί παρατηρήσαμε πολύ προσεχτικά τις ενδείξεις και τις δεδομένες αναλογίες. Όταν το ξανασκεφτήκαμε είδαμε πως είχαμε κάνει ένα λάθος. Είχαμε χρησιμοποιήσει χημικά διαλυτικά καθαρά ενώ οι αρχαίοι δε χρησιμοποιούσαν τέτοια διαλυτικά, δηλαδή που να παράγουν φυσικά άλατα και να είναι ικανά να προκαλούν καταλυτικές ενώσεις. Στην πραγματικότητα το πείραμα επιβεβαίωνε αυτή την άποψη.
Οι ειδικοί θα καταλάβουν πόσο σημαντικές προοπτικές ανοίγονται μ' αυτές τις παρατηρήσεις. Μπορεί να γίνει οικονομία ενέργειας από την εφαρμογή στη μεταλλουργία κάποιων παλιών μεθόδων που όλες σχεδόν βασίζονται στη δράση των καταλυτών. Σ' αυτό το σημείο οι εμπειρίες μας επιβεβαιώθηκαν και από τις εργασίες του Μενετριέ πάνω στην καταλυτική δράση των ελάχιστων στοιχείων όπως επίσης και από τις έρευνες του Γερμανού Μίτας πάνω στην κατάλυση στη χημεία των αρχαίων. Από διαφορετικούς δρόμους είχαμε τα ίδια συντονισμένα αποτελέσματα. Αυτός ο συντονισμός αποδεικνύει ότι έχει έρθει ο καιρός στην τεχνολογία να υπολογίσουμε τη βασική σημασία, την έννοια της ποιότητας και το ρόλο των ποσοτικών φαινομένων στην παραγωγή.
Οι αρχαίοι γνώριζαν μεθόδους στη μεταλλουργία που μοιάζουν να έχουν ξεχαστεί, όπως π.χ. η στόμωση χαλκού που τη χρησιμοποιούσαν σε μερικά οργανικά βουτήματα. Πετύχαιναν έτσι να κατασκευάσουν εργαλεία ιδιαίτερα σκληρά και μυτερά. Τα κατάφεραν επίσης να χύνουν σε καλούπι αυτό το μέταλλο ακόμα και αν ήταν σε κατάσταση οξείδωσης. Ακόμα οι παλιοί είχαν μελετήσει τη σύμμειξη των μετάλλων που είναι πολύ βασική διεργασία για τη σύγχρονη βιομηχανία. Όχι μόνο γνώριζαν τους τρόπους να παράγουν απευθείας μίγμα μετάλλων με μοναδικές ιδιότητες (η Ρωσική βιομηχανία δείχνει σήμερα μεγάλο ενδιαφέρον γι' αυτές τις ιδιότητες των μετάλλων), αλλά χρησιμοποιούσαν και μίγματα μετάλλων πολύ ειδικά όπως το ήλεκτρο, το οποίο δεν ενδιαφερθήκαμε ποτέ να το μελετήσουμε σοβαρά, παρ' όλο που γνωρίζαμε πώς να το κατασκευάσουμε.
Θα επιμείνουμε λίγο στις προοπτικές που μπορούν να ανοιχτούν με τη μελέτη στο φαρμακευτικό και ιατρικό τομέα, που είναι σχεδόν ανεξερεύνητος και ανοιχτός σε τόσες έρευνες. Θα σημειώσουμε τη σπουδαιότητα της αντιμετώπισης των εγκαυμάτων, ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε καθημερινά με τα αυτοκινητιστικά και αεροπορικά δυστυχήματα.
Καμιά άλλη εποχή περισσότερο από το Μεσαίωνα (σχεδόν ολόκληρος καταστρεμμένος από τις πυρκαγιές) δεν ανακάλυψε καλύτερα φάρμακα για τα εγκαύματα, τα οποία όμως ξεχάστηκαν εντελώς. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι ορισμένα παρασκευάσματα της παλιάς φαρμακολογίας όχι μόνο καλμάρανε τον άρρωστο από τους πόνους του αλλά τον βοηθούσαν στην επούλωση των ουλών και είχαν τη δυνατότητα να αναπαράγουν τα καταστρεμμένα κύτταρα.
Θα ήταν περιττό να ξαναθυμίσουμε την υψηλή ποιότητα των επεξεργασμένων υλών σύμφωνα με τις μεθόδους των αρχαίων όσον αφορά τις χρωστικές ουσίες και τα βερνίκια. Τα υπέροχα χρώματα που χρησιμοποιήθηκαν από τους ζωγράφους του Μεσαίωνα ευτυχώς δε χάθηκαν όπως γενικά πιστεύεται. Στη Γαλλία υπάρχει τουλάχιστον ένα χειρόγραφο που περιγράφει αναλυτικά τη σύνθεση τους. Ποτέ κανείς δεν υιοθέτησε αυτές τις μεθόδους για να δημιουργήσει χρώματα. Αν οι σύγχρονοι ζωγράφοι είχαν τη δυνατότητα να ζήσουν έναν αιώνα δε θα αναγνώριζαν τα έργα τους γιατί τα χρώματα που συνήθως χρησιμοποιούν διαρκούν πολύ λίγο χρονικό διάστημα. Εξάλλου τα κίτρινα του Βαν Γκογκ βλέπουμε πως ήδη έχουν χάσει τη σπάνια λάμψη τους που τα χαρακτήριζε. Πρόκειται για μεταλλεία;
Σ' αυτό το θέμα θα αναφέρουμε τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην ιατρική έρευνα και στην εκμετάλλευση των μεταλλείων. Η θεραπευτική εφαρμογή των φυτών (αυτό που ονόμαζαν φυτοθεραπεία και ήταν πολύ διαδεδομένη στους αρχαίους) συνδέεται τελικά με μια καινούρια επιστήμη τη βιογαιοχημεία. Αυτή η μέθοδος προτείνεται για να αποκαλύψει τις θετικές δυσμορφίες που αφορούν τα ίχνη των μετάλλων μέσα στα φυτά και δείχνουν τη συγγένεια με τα μεταλλοφόρα στρώματα των ορυχείων. Μ' αυτό τον τρόπο μπορούμε να προσδιορίσουμε την ειδική σχέση ορισμένων φυτών με ορισμένα μέταλλα. Απ' αυτό βγάζουμε το συμπέρασμα ότι αυτά τα δεδομένα μπορούν να χρησιμοποιηθούν και στη θεραπευτική ιατρική και στην επεξεργασία των μεταλλευμάτων. Είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε στη σύγχρονη ιστορία της τεχνικής τη σύγκλιση των διαφορετικών επιστημονικών μεθόδων.
Άλλος ένας τομέας που δεν έχει καθόλου αξιοποιηθεί είναι η παλιά τέχνη της υαλουργίας. Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν γυάλινα δάπεδα. Εξάλλου η μελέτη των μεθόδων των παλιών υαλουργών μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στη λύση πολλών υπερσύγχρονων προβλημάτων όπως π.χ. στη διασπορά σπάνιων κομματιών του παλλαδίου μέσα στο γυαλί, πράγμα που θα επέτρεπε να έχουμε φθοριούχες ακτίνες στο σκοτάδι.
Όσον αφορά τη βιομηχανία υφασμάτων, θα έπρεπε να προσανατολιστεί προς την παραγωγή πολυτελών υφασμάτων, υψηλής ποιότητας που θα ήταν επεξεργασμένα με τις παλιές προδιαγραφές ή ακόμα καλύτερα θα έπρεπε να επιχειρήσει να κατασκευάσει αυτό το μοναδικό ύφασμα που ήταν γνωστό με το όνομα Πιλεμά. Ήταν ύφασμα από λινό ή μαλλί πολύ ανθεκτικό που δε σχιζόταν ούτε καιγόταν πολύ εύκολα. Η μέθοδος εφευρέθηκε από τους Γαλάτες και τη χρησιμοποιούσαν για να κατασκευάζουν πανοπλίες.
Και η βιομηχανία επίπλων θα μπορούσε να βρει συμφέρουσες λύσεις αν υιοθετούσε παλιές μεθόδους που αυξάνουν την ανθεκτικότητα του ξύλου στις διάφορες φυσικές και χημικές αντιδράσεις. Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον θα είχε αν μελετούσαμε την κατασκευή του τσιμέντου που ήταν γνωστή από το 14ο και 15ο αιώνα και παρουσίαζε ιδιότητες πολύ ανώτερες από αυτές του σύγχρονου τσιμέντου, χωρίς τις καταστροφικές του επιπτώσεις στην Οικολογία! Η σοβιετική βιομηχανία χρησιμοποίησε παλιές μεθόδους στην κατασκευή κεραμιδιών που ήταν πιο σκληρά από μέταλλα.
Θα προσανατολιστούμε τώρα στις φυσικές έρευνες που μπορεί να μας δώσουν ουσιαστικά αποτελέσματα. Αναφερόμαστε σε εργασίες που έχουν σχέση με τη γήινη μαγνητική ενέργεια.Υπάρχουν σ' αυτό τον τομέα σπουδαίες παρατηρήσεις που δε μελετήθηκαν ποτέ. Είτε υπάρχουν τελικά εμπειρίες του παρελθόντος ή δυνατότητες για το μέλλον, η πραγματικότητα μας ξαναφέρνει στο παρόν. Αυτό μπορεί να μας φαίνεται παράδοξο αλλά θα το καταλάβουμε αν σκεφτούμε ότι το παρόν είναι σημείο αναφοράς του παρελθόντος και του μέλλοντος. Πρέπει να κοιτάξουμε πιο μακριά και όχι μόνο τα πράγματα που βρίσκονται κάτω από τη μύτη μας ή αυτά που έχουμε μάθει από παλιά. Δεν πρέπει να υπολογίζουμε μόνο το μικρό διάστημα ανισορροπίας κατά το οποίο διασχίζουμε το χωρόχρονο. Η εξέλιξη μας το αποδεικνύει και πρέπει η καθαρότητα του βλέμματος μας να κρατήσει σταθερή τη ζυγαριά ανάμεσα σ' αυτό που υπήρξε και σ' αυτό που θα υπάρξει.
Έχουμε ξαναγυρίσει στην εποχή των μυστικών εταιρειών. Όταν θα προχωρήσουμε σε πιο σημαντικά γεγονότα θα δούμε ότι ξαναγυρνάμε στην εποχή των Μυστών. Οι Μύστες είχαν δημιουργήσει ένα σύνολο οργανωμένων εταιρειών για να κρατούν τη γνώση μυστική και μακριά από την εξέλιξη της τεχνολογίας. Δεν είναι πολύ δύσκολο να φανταστούμε έναν κόσμο που θα μοιάζει σ' αυτό το κοινωνικό μοντέλο. Με την προϋπόθεση ότι η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται ή τουλάχιστον όταν περνάει από το ίδιο σημείο βρίσκεται σε μια άλλη βαθμίδα εξέλιξης. Ιστορικά η διατήρηση των τεχνικών μεθόδων ήταν από τα βασικότερα καθήκοντα των μυστικών εταιρειών.
Οι Αιγύπτιοι ιερείς φύλαγαν «ως κόρη οφθαλμού» τους νόμους της γεωμετρίας.
Στη Βαγδάτη η μυστική εταιρεία των σοφών της κρατούσε μυστική την ηλεκτρική μπαταρία και το μονοπώλιο της γαλβανοπλαστικής εδώ και 2.000 χρόνια.
Στο Μεσαίωνα στη Γαλλία, τη Γερμανία, και την Ισπανία είχαν δημιουργηθεί «σύλλογοι» τεχνικών.
Ρίχτε μια ματιά στην ιστορία της αλχημείας. Μπορείτε να δείτε τον τρόπο που έφτιαχναν το κόκκινο χρώμα του γυαλιού βάζοντας χρυσό τη στιγμή της τήξης. Μπορείτε να δείτε το υγρό πυρ των Ελλήνων που ήταν φτιαγμένο από πηχτό λάδι λινού και ήταν ο πρόγονος της βόμβας ναπάλμ. Μπορούμε επίσης να δούμε τις διάφορες ομάδες που είχαν σχηματίσει τεχνικοί και κρατούσαν μυστικούς τους τρόπους κατασκευής μουσικών οργάνων ή συνθετικού αρώματος από απόσταγμα. Δε βρέθηκαν όλα τα μυστικά του Μεσαίωνα: όπως αυτό του ορυκτού ελαστικού γυαλιού ή η μέθοδος της παραγωγής ψυχρού φωτός και πολλά άλλα...
