Στο βιβλίο του Ίρβιν Γιάλομ “Η θεραπεία του Σοπενάουερ” αναφέρεται η φράση: “Το σεξ είναι ο τελικός στόχος σχεδόν κάθε ανθρώπινης προσπάθειας”. Αυτή η συνοπτική και ευθεία διατύπωση του Σοπενάουερ υπήρξε η αφορμή- έναυσμα για να γραφτεί αυτό το σημείωμα. Σε αυτή την διατύπωση συνοψίζονται απόψεις παλαιοτέρων και σύγχρονων, στοχαστών και κοινών ανθρώπων, που με τον ένα ή τον άλλον τρόπο τοποθετούν το σεξ στο κέντρο των προσδοκιών του ανθρώπου. Εξ’ άλλου, για την, καθόλου ξεπερασμένη ακόμη στις μέρες μας ψυχαναλυτική θεωρία, η βασική κινητήρια δύναμη του ανθρώπινου ψυχισμού είναι η γενετήσια ορμή (λίμπιντο).
Το θέμα είναι σπουδαίο. Δραματικότερα, για εκείνους που υποχρεώνονται ή για οποιοδήποτε λόγο επιλέγουν να μην έχουν σεξουαλική ζωή, όσο και για εκείνους που έχουν. Για τους τελευταίους, η άποψη του Σοπενάουερ λέει πως οι επαγγελματικές, επιστημονικές, καλλιτεχνικές, θρησκευτικές, οικογενειακές δραστηριότητες, τα σπορ, τα χόμπι κι οτιδήποτε άλλο, είναι δραστηριότητες “δήθεν”, χωρίς αυταξία, που αποβλέπουν κεκαλυμμένα τελικά στη σεξουαλική επιτυχία.
Αναφερόμενοι στο ανθρώπινο σεξ, προφανώς, οφείλουμε να εννοούμε όχι τόσο την αναπαραγωγική διαδικασία όσο κυρίως την σωματική επικοινωνία ανθρώπων με στόχο την ευχαρίστηση, σωματική και ψυχική, που προκύπτει από αυτήν. Οι άνθρωποι πλέον κάνουν ελάχιστα ή καθόλου παιδιά αλλά έρχονται σε σεξουαλικές σχέσεις χιλιάδες φορές στη διάρκεια της ζωής τους. Στη συνέχεια, θα προβληματιστούμε επί της άποψης του Σοπενάουερ, προσπαθώντας κατά το δυνατό να απόσχουμε από συγκινησιακές καθηλώσεις και “σκισίματα ιματίων”.
Υπό την επιρροή της κοινωνιοβιολογίας
Φυσικά, στο σημείωμα αυτό δεν θα μπλεχτούμε στη συζήτηση για το πόσο βάσιμη είναι η κοινωνιοβιολογική προσέγγιση. Απαιτείται να επισημάνουμε ωστόσο πως για ορισμένους κοινωνιοβιολόγους, πιθανώς όλος ο ανθρώπινος πολιτισμός οφείλει την ανάπτυξή του στη σεξουαλικότητα (δες π.χ. “Ο Σεξουαλικός Πίθηκος” του Ε. Καφετζόπουλου). Ανεξάρτητα του αν η άποψη αυτή αληθεύει, οφείλουμε να επισημάνουμε πως δεν είναι ταυτόσημη με την υπό διαπραγμάτευσιν, πως το σεξ δηλαδή αποτελεί το στόχο σχεδόν κάθε προσπάθειας του σημερινού ανθρώπου. Στην εξελικτική πορεία είναι δυνατό να έχουν συμβεί πολλά πράγματα που σε κάποια περίοδο υπήρξαν καθοριστικά χωρίς απαραίτητα να διατηρούν την ίδια ισχύ στην παρούσα φάση. Αν η όρθια στάση π.χ. υπήρξε καθοριστική για την ανάπτυξη του εγκεφάλου του ανθρώπου εξελικτικά, ένα σημερινό παιδί χρειάζεται ερεθίσματα κι όχι την όρθια στάση για να αναπτύξει τον εγκέφαλό του.
Οι κοινωνιοβιολόγοι επίσης, πριν ασχοληθούν με την εξέταση της άποψης για το σεξ ως τελικό στόχο των προσπαθειών, θα έθεταν το ερώτημα αν θεωρείται πως αφορά ομοίως τους άνδρες και τις γυναίκες. Διότι θα μας έλεγαν, είναι διαφορετική η σεξουαλικότητα των δύο φύλων. Για τους άνδρες, οι οποίοι έχουν βιολογικό όφελος από την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη διάδοση των γονιδίων τους θα μπορούσε εν πολλοίς να αληθεύει η άποψη του Σοπενάουρ, να προσπαθούν δηλαδή διαρκώς, ευθέως και πλαγίως για σεξ. Για τις γυναίκες, οι οποίες δεν έχουν βιολογικό όφελος από πολλαπλές σεξουαλικές συνευρέσεις, μια τέτοια θέση θα πρέπει να τεθεί εν αμφιβόλω. Γι’ αυτές μάλιστα, θα μπορούσε κάλλιστα να διατυπωθεί και η τελείως αντίθετη πρόταση, με υψηλές αξιώσεις ευρείας εφαρμογής, πως πίσω δηλαδή από τη φαινομένη σεξουαλικότητά τους βρίσκεται συχνά η προσπάθεια να πετύχουν άλλους, πέραν του σεξ, στόχους. Κι αυτό δεν αφορά μόνο- ούτε τόσο, τις πόρνες και την απόκτηση χρημάτων, όσο τις πλείστες των γυναικών που αποβλέπουν μάλλον στην επίτευξη μιας σταθερής σχέσης με άνδρα και στην κοινωνική εξασφάλισή τους παρά στην καθ’ αυτό σεξουαλική πράξη. Απ’ όσο ξέρω, η πρόταση του Σοπενάουερ, όπως κι οι επί του θέματος απόψεις του Φρόιντ, δεν διακρίνουν τον άνδρα από τη γυναίκα. Στη συζήτησή μας θα εναρμονιστούμε με αυτό και οι αναφορές μας θα αφορούν γενικά στον άνθρωπο, παρ’ ότι φαίνεται πως θα ήταν ορθότερο να γίνεται διάκριση μεταξύ της ανδρικής και της γυναικείας σεξουαλικότητας.
Ευνούχοι
Τι να συνέβαινε άραγε στους ευνούχους; Απ’ ότι λέγεται, αν δεν πέθαιναν από αιμορραγία και μολύνσεις δεν σταματούσε η ζωή τους ως συνέπεια του γεγονότος πως δεν μπορούσαν να έλθουν σε σεξουαλική επαφή. Ποιος να ήταν ο τελικός στόχος των δικών τους προσπαθειών; Μήπως στους ανθρώπους αυτούς λάμβανε χώρα κάποια τραγική αναδόμηση του ψυχισμού τους, έτσι ώστε τελικός στόχος των προσπαθειών τους να γίνει κάτι άλλο από το σεξ; Όμως, σήμερα δεν κόβονται τα γεννητικά όργανα σε κανένα για να γίνει ακίνδυνος φύλακας ενός χαρεμιού στην ανατολή, είτε για να διατηρηθούν οι υψηλές συχνότητες στη φωνή του, όπως λέγεται ότι κάνανε με τους καστράτο, στη δύση. Οι ευνούχοι των θρύλων δεν μπορούν να γίνουν υποκείμενα μελέτης προκειμένου να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Είναι όμως γεγονός πως δεν υπάρχουν ευνούχοι στις μέρες μας;
Τι να συνέβαινε άραγε στους ευνούχους; Απ’ ότι λέγεται, αν δεν πέθαιναν από αιμορραγία και μολύνσεις δεν σταματούσε η ζωή τους ως συνέπεια του γεγονότος πως δεν μπορούσαν να έλθουν σε σεξουαλική επαφή. Ποιος να ήταν ο τελικός στόχος των δικών τους προσπαθειών; Μήπως στους ανθρώπους αυτούς λάμβανε χώρα κάποια τραγική αναδόμηση του ψυχισμού τους, έτσι ώστε τελικός στόχος των προσπαθειών τους να γίνει κάτι άλλο από το σεξ; Όμως, σήμερα δεν κόβονται τα γεννητικά όργανα σε κανένα για να γίνει ακίνδυνος φύλακας ενός χαρεμιού στην ανατολή, είτε για να διατηρηθούν οι υψηλές συχνότητες στη φωνή του, όπως λέγεται ότι κάνανε με τους καστράτο, στη δύση. Οι ευνούχοι των θρύλων δεν μπορούν να γίνουν υποκείμενα μελέτης προκειμένου να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Είναι όμως γεγονός πως δεν υπάρχουν ευνούχοι στις μέρες μας;
Είναι γνωστό π.χ. ότι οι άνδρες που έχουν υποστεί εγχείρηση προστάτη η οποία θίγει το στυτικό νεύρο καθίστανται σεξουαλικά ανενεργοί. Περιπτώσεις καθολικής σεξουαλικής ανικανότητας μπορεί ακόμα να προέρχονται από τραυματισμούς στη σπονδυλική στήλη, αρτηριοσκληρύνσεις, νευρολογικά προβλήματα, ειδικές ασθένειες των γεννητικών οργάνων, γηρατειά κλπ. Εκτός όμως από αυτές τις περιπτώσεις όπου οι άνθρωποι έχουν υποχρεωθεί στη απώλεια της σεξουαλικότητας, υπάρχουν πάρα πολλοί άλλοι που για λόγους θρησκευτικούς, ιδεολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς έχουν απαρνηθεί ή δεν μπορούν να έχουν σεξουαλικές σχέσεις. Όπως ξέρουμε, οι περιπτώσεις αυτές αφορούν ανθρώπους που δεν χάνουν την επιθυμία ζωής, που ζουν, δρουν και ενίοτε πολύ έντονα. Ποιος είναι ο τελικός στόχος των δικών τους προσπαθειών, αφού δεν είναι το σεξ; Μήπως όμως το σεξ είναι ο τελικός στόχος σχεδόν κάθε προσπάθειας μόνο των ανθρώπων που έχουν “φυσιολογική” σεξουαλική ζωή;
Διαβάζοντας κανείς τις σχετικές στατιστικές ή και απλά ρωτώντας φίλους είναι μάλλον εύκολο να διαπιστώσει πως πολλοί άνθρωποι σήμερα κάνουν έρωτα αραιά και πού, κι αν ασκούν μάλιστα ένα απαιτητικό σε χρόνο και ενέργεια επάγγελμα, αν τελούν σε έντονο ανταγωνισμό, αν μεγαλώνουν παιδιά κι αν οι χρόνοι που μπορούν να συνυπάρξουν εν ηρεμία με τον σύντροφό τους είναι ελάχιστοι, τότε μπορεί να ξεχνούν σχεδόν την ερωτική πράξη. Κι αυτά για περιπτώσεις ανθρώπων που έχουν σεξουαλικό σύντροφο, γιατί υπάρχουν περιπτώσεις, ιδιαίτερα γυναικών, που μπορεί να διάγουν ένα πολύ μεγάλο μέρος της ζωής τους χωρίς καθόλου σεξουαλικές σχέσεις. Τι άραγε συμβαίνει με όλους αυτούς; Κάθε δραστηριότητα και προσπάθειά τους στη δουλειά, στην ανατροφή των παιδιών, στην επιστήμη, στην δημιουργία, στα σπορ, σε οτιδήποτε τέλος πάντων είναι αυτό που τους απορροφά το μέγιστο δυναμισμό και χρόνο τους έχει ως τελικό στόχο τις ελάχιστες ώρες σεξουαλικής συνεύρεσης; Καμιά “άγια περιέργεια” και αφοσίωση στην επιστημονική προσπάθεια ή το Θεό, καμιά πράξη καλοσύνης, δημιουργίας, τίποτε δεν μπορεί να διεκδικήσει αυταξία; Δεν ξέρω πόσο απλό θα ήταν να πούμε πως τόσοι μοναχοί, όλων των θρησκευτικών δογμάτων, που έχουν αφοσιωθεί στην υπηρεσία των συνανθρώπων τους υποκαταστούν την ανάγκη τους για σεξ μέσω της φιλανθρωπίας. Πως η ανταμοιβή που προσλαμβάνουν από την προσφορά στους συνανθρώπους τους, την ένωση με το Θείο, την ανθρώπινη αποδοχή και το κέρδος του Παραδείσου δεν είναι τόσο σημαντική όσο το σεξ.
Δεν ξέρω ακόμα γιατί θα πρέπει να υποθέσουμε πως η λατρεία του πλήθους που πετυχαίνουν οι αστέρες της τέχνης, οι πρωταθλητές, οι κάθε λογής διάσημοι, αποβλέπει στο σεξ και δεν είναι καθ’ αυτό εξαιρετική. Είναι μάλιστα γνωστό πως οι διασημότητες συχνά απαρνούνται το σεξ προκειμένου να πετύχουν τους υψηλούς στόχους τους. Ενίοτε μάλιστα, αφού κορεστούν από σχέσεις και συνευρέσεις, παραιτούνται παντελώς από το σεξ, ενώ δεν παραιτούνται ποτέ από την προσπάθεια να διακρίνονται και να είναι αντικείμενα θαυμασμού. Η κατανάλωση, η συγκέντρωση πλούτου, εξουσίας και κύρους φαίνεται πως μπορεί να αποτελούν στόχο πολλών προσπαθειών ανθρώπων, χωρίς απαραίτητα να αποκρύβουν σεξουαλικές επιδιώξεις. Στο συμπέρασμα αυτό μπορούμε να οδηγηθούμε αφενός από την παρατήρηση των ανθρώπων που ζουν χωρίς ή με ελάχιστο σεξ, όσο και από θεωρητική προσέγγιση την οποία θα επιχειρήσουμε παρακάτω. Πριν όμως, ας ρίξουμε μια πιο νευροφυσιολογική ματιά στο ζήτημα.
Σύστημα “ανταμοιβής”
Τα νευροφυσιολογικά δεδομένα έχουν δείξει πως κατά τη σεξουαλική πράξη ενεργοποιείται το ίδιο σύμπλεγμα δομών, που έχει κληθεί σύστημα “ανταμοιβής”[1]. Το σύστημα δηλαδή που ενεργοποιείται επίσης και σε κάθε πράξη εξαιρετικής σημασίας για την επιβίωση, όπως είναι η λήψη τροφής και νερού και ό,τι ευνοεί την ομοιόσταση. Η αίσθηση της ευχαρίστησης που δημιουργείται από την ενεργοποίηση του συστήματος “ανταμοιβής” είναι θα λέγαμε, σε φυσιολογικό επίπεδο, αυτό που μας οδηγεί στο να επιθυμούμε και να βρίσκουμε ευχαρίστηση στο να πραγματοποιούμε τις βασικές ζωτικές λειτουργίες που στόχο έχουν τη διατήρηση της ζωής και τον πολλαπλασιασμό. Φαίνεται μάλιστα πως αυτή η εγκεφαλική αίσθηση “ανταμοιβής” είναι τόσο σπουδαία ώστε τα ζώα που έχουν τη δυνατότητα πατώντας ένα μοχλό να διεγείρουν, μέσω ηλεκτροδίων που είναι εμφυτευμένα στον εγκέφαλό τους, συγκεκριμένες περιοχές τους συστήματος “ανταμοιβής”, φτάνουν να πατούν το μοχλό με τέτοια συχνότητα και επιμονή, που σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να φτάσει έως και την πλήρη αγνόηση της πείνας, της δίψας του σεξουαλικού συντρόφου και να τα οδηγήσει στο θάνατο.Θα μπορούσαμε να πούμε λοιπόν πως ανάμεσα στα άλλα, που θα εξετάσουμε παρακάτω, επιδιώκουμε το σεξ για να ενεργοποιηθεί το σύστημα “ανταμοιβής” του εγκεφάλου μας[2].
Αυτό το σύστημα όμως είπαμε πως ενεργοποιείται και κατά την εκπλήρωση όλων των άλλων φυσιολογικών αναγκών. Και δεν χρειάζεται κανείς τις πληροφορίες από τους νευροεπιστήμονες για να γνωρίζει πως δεν υπάρχει τίποτε πιο ηδονικό από ένα ποτήρι νερό στη στιγμή της μεγάλης αφυδάτωσης, τίποτε πιο ευχάριστο από το να μπορέσει τελικά να ουρήσει όταν η ουροδόχος κύστη είναι ασφυκτικά γεμάτη. Απ’ όσο γνωρίζω, κανείς ποτέ δεν ισχυρίστηκε πως πίσω από την αναζήτηση του νερού για τον αφυδατωμένο ή της δυνατότητας να ουρήσει για τον “σκασμένο” βρίσκεται η επιδίωξη για σεξ. Μπορούμε να υποθέσουμε πως η σεξουαλική πράξη και δη ο οργασμός ίσως είναι σε θέση να ενεργοποιήσουν το σύστημα “ανταμοιβής” πιο έντονα, δεν φαίνεται όμως πως η μεγάλη διαφορά στην αξιολόγηση του σεξ ως του πλέον σημαντικού κινήτρου της συμπεριφοράς μπορεί να εξηγηθεί από αυτό. Σύγχρονα απεικονιστικά ευρήματα δείχνουν πως η ενεργοποίηση του συστήματος ανταμοιβής κατά το σεξ, μπορεί να είναι παρεμφερής με εκείνη που προέρχεται από την κατανάλωση σοκολάτας. Πώς μπορούμε εξ’ άλλου να αγνοήσουμε ότι οποιαδήποτε ανάγκη απαιτεί την εκπλήρωσή της, π.χ. έλλειψη τροφής ή νερού, υποθερμία ή θερμοπληξία κλπ, μπορεί να αναστείλει την σεξουαλική επιθυμία, όπως φυσικά κι ο φόβος, η αγωνία, η καταθλιπτική διάθεση κλπ; Πιθανώς, ο άνθρωπος που έχει λυμένο το πρόβλημα της στέγης και που γνωρίζει πως θα βρει κι αύριο φαγητό και τροφή νιώθει πως αυτό που του λείπει είναι το σεξ. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως το σεξ είναι η υπέρτατη των αναγκών. Πώς μπορούμε να αγνοήσουμε ακόμη ότι ένα πλήθος ανθρώπων υποκύπτουν στην ανάγκη να διεγείρουν το σύστημα “ανταμοιβής” μέσω της λήψης τροφής, καθιστάμενοι παχύσαρκοι με αποτέλεσμα να καθιστούν προβληματική την “ανταμοιβή” που θα μπορούσαν να δεχθούν μέσω του σεξ;Το γιατί θεωρούμε το σεξ σημαντικότερη από τις άλλες πρώτιστες ανάγκες, δεν φαίνεται πως μπορεί να δειχθεί δια της νευροφυσιολογικής οδού.
Εξ’ άλλου, επειδή το σύστημα “ανταμοιβής” του εγκεφάλου των ανθρώπων φαίνεται πως είναι παρόμοιο με εκείνο των άλλων θηλαστικών, το γεγονός ότι τα περισσότερα ζώα μπορεί να ενδιαφερθούν για σεξουαλική συνεύρεση αραιά και μόνο κατά τις ειδικές περιόδους που βρίσκονται σε οργασμό, μας υποδεικνύει πως οι άλλες ζωτικές ανάγκες, όπως η εξεύρεση τροφής και νερού θα πρέπει να θεωρηθούν ως σημαντικότεροι διεγέρτες του συστήματος “ανταμοιβής”. Επειδή όμως δεν ισχυρίστηκε κανείς πως το σεξ μπορεί να είναι ο τελικός στόχος κάθε προσπάθειας των ζώων, προφανώς, αν κάτι τέτοιο ισχύει θα αφορά μόνο τον άνθρωπο. Σε κάθε περίπτωση, φαίνεται σώφρον να εγκαταλείψουμε τη νευροφυσιολογία και να αναζητήσουμε την απάντηση σε πιο ειδικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά.
Η ανάγκη που η εκπλήρωσή της απαιτεί τον Άλλον
Από τις ανάγκες που σημειώσαμε πριν, οι οποίες όταν εκπληρώνονται ενεργοποιούν το σύστημα “ανταμοιβής”, γι αυτές τις ομοιόστασης και διατήρησης της ζωής δεν απαιτείται ένα άλλο άτομο για την εκπλήρωσή τους. Δεν είναι απαραίτητο το άλλο άτομο για να φάει κανείς, να πιει, να ζεσταθεί, να δροσιστεί, να πάει στην τουαλέτα, να ξεκουραστεί, να κοιμηθεί κλπ. Η σεξουαλική πράξη ωστόσο απαιτεί άλλο άτομο[3]. Η απαίτηση του άλλου ατόμου για την πραγματοποίηση της σεξουαλικής πράξης αποτελεί μια σημαντική διαφορά του σεξ από τις άλλες ανάγκες του ανθρώπου. Στην ουσία, καθιστά το σεξ μια ανάγκη που μπορεί να πληρωθεί στην κοινωνία. Αυτό όμως αυτόματα σημαίνει πως του προσδίδει μια ιδιαίτερη πολυπλοκότητα, που είναι συνάρτηση του βαθμού που η δεδομένη κοινωνία μέσα από την οποία αναζητά ερωτικό σύντροφο το άτομο, πολυπλοκοποιεί τη σεξουαλικότητα. Πιθανώς, αν σε μια φανταστική κοινωνία (κάπως όπως τα ισραηλινά κιμπούτς, ας πούμε) υπήρχε ένας κανονισμός εκ περιτροπής συνεύρεσης όλων των παρεμφερούς ηλικίας ετερόφυλων ατόμων, χωρίς καμιά διάκριση ομορφιάς, εξυπνάδας, ικανοτήτων κλπ, ως επίσης και χωρίς καμιά εκ των υστέρων αξιολόγηση, πιθανώς το σεξ δεν θα διακρίνονταν ως εξέχουσα ανάγκη. Θα υπήρχαν οι εργασίες, οι συνεστιάσεις, η ξεκούραση, το σεξ κλπ και ίσως κανείς δεν θα ένιωθε την πίεση, την ένταση, την έξαψη που εμείς νιώθουμε για το σεξ, και μάλλον από κανενός το μυαλό δεν θα περνούσε να χαρακτηρίσει το σεξ ως την προεξάρχουσα ανάγκη, ως τον τελικό στόχο κάθε προσπάθειάς του. Πιθανώς, το να έχει στέγη να κοιμάται τα βράδια, ζέστη και δροσιά όταν απειλείται από τον καιρό, τροφή όταν πεινά και νερό όταν διψά, τη δυνατότητα να εξερευνά και να μαθαίνει, να δημιουργεί, να στοχάζεται και να επικοινωνεί ελεύθερα, δεν θα φαινόταν καθόλου μικρότερες ανάγκες από το σεξ.Όμως, δεν ζούμε σε τέτοιο φανταστικό κιμπούτς. Κι οι υποθέσεις για τον προεξέχοντα ρόλο του σεξ αφορούν κοινωνίες όπου η εξεύρεση ερωτικού συντρόφου υπήρξε συνήθως, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, και στον ένα ή τον άλλο βαθμό, μια περίπλοκη υπόθεση. Ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τι μπορεί να κάνει το σεξ τόσο ξεχωριστή ανάγκη.
Από τις ανάγκες που σημειώσαμε πριν, οι οποίες όταν εκπληρώνονται ενεργοποιούν το σύστημα “ανταμοιβής”, γι αυτές τις ομοιόστασης και διατήρησης της ζωής δεν απαιτείται ένα άλλο άτομο για την εκπλήρωσή τους. Δεν είναι απαραίτητο το άλλο άτομο για να φάει κανείς, να πιει, να ζεσταθεί, να δροσιστεί, να πάει στην τουαλέτα, να ξεκουραστεί, να κοιμηθεί κλπ. Η σεξουαλική πράξη ωστόσο απαιτεί άλλο άτομο[3]. Η απαίτηση του άλλου ατόμου για την πραγματοποίηση της σεξουαλικής πράξης αποτελεί μια σημαντική διαφορά του σεξ από τις άλλες ανάγκες του ανθρώπου. Στην ουσία, καθιστά το σεξ μια ανάγκη που μπορεί να πληρωθεί στην κοινωνία. Αυτό όμως αυτόματα σημαίνει πως του προσδίδει μια ιδιαίτερη πολυπλοκότητα, που είναι συνάρτηση του βαθμού που η δεδομένη κοινωνία μέσα από την οποία αναζητά ερωτικό σύντροφο το άτομο, πολυπλοκοποιεί τη σεξουαλικότητα. Πιθανώς, αν σε μια φανταστική κοινωνία (κάπως όπως τα ισραηλινά κιμπούτς, ας πούμε) υπήρχε ένας κανονισμός εκ περιτροπής συνεύρεσης όλων των παρεμφερούς ηλικίας ετερόφυλων ατόμων, χωρίς καμιά διάκριση ομορφιάς, εξυπνάδας, ικανοτήτων κλπ, ως επίσης και χωρίς καμιά εκ των υστέρων αξιολόγηση, πιθανώς το σεξ δεν θα διακρίνονταν ως εξέχουσα ανάγκη. Θα υπήρχαν οι εργασίες, οι συνεστιάσεις, η ξεκούραση, το σεξ κλπ και ίσως κανείς δεν θα ένιωθε την πίεση, την ένταση, την έξαψη που εμείς νιώθουμε για το σεξ, και μάλλον από κανενός το μυαλό δεν θα περνούσε να χαρακτηρίσει το σεξ ως την προεξάρχουσα ανάγκη, ως τον τελικό στόχο κάθε προσπάθειάς του. Πιθανώς, το να έχει στέγη να κοιμάται τα βράδια, ζέστη και δροσιά όταν απειλείται από τον καιρό, τροφή όταν πεινά και νερό όταν διψά, τη δυνατότητα να εξερευνά και να μαθαίνει, να δημιουργεί, να στοχάζεται και να επικοινωνεί ελεύθερα, δεν θα φαινόταν καθόλου μικρότερες ανάγκες από το σεξ.Όμως, δεν ζούμε σε τέτοιο φανταστικό κιμπούτς. Κι οι υποθέσεις για τον προεξέχοντα ρόλο του σεξ αφορούν κοινωνίες όπου η εξεύρεση ερωτικού συντρόφου υπήρξε συνήθως, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, και στον ένα ή τον άλλο βαθμό, μια περίπλοκη υπόθεση. Ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τι μπορεί να κάνει το σεξ τόσο ξεχωριστή ανάγκη.
Κοινωνική αποδοχή- αυτεπιβεβαίωση- αυτοϋπέρβαση[4]
Ο άνθρωπος συλλαμβάνεται και υπάρχει από τις πρώτες στιγμές του μέσα στο σώμα ενός αλλού ανθρώπου, της μητέρας. Το έμβρυο αλλά και το νήπιο στο ξεκίνημά του στη ζωή δεν φαίνεται πως έχει επίγνωση ατομικότητας[5] (Bertenthal & Fisher, 1978, Lewis & Gunn, 1979). Υπάρχει μαζί και μέσω του άλλου. Μετά τη γέννηση του και για μεγάλο χρονικό διάστημα (το μεγαλύτερο από όλα τα ζώα), ακόμα κι η απλή επιβίωσή του είναι δώρο των ανθρώπων που φροντίζουν για αυτό. Κάθε άνθρωπος που επέζησε τη βρεφική και νηπιακή ηλικία δεν μπορεί παρά με κάποιο τρόπο να έχει αναγνωρίσει την αξία των άλλων. Αξία που επιβεβαιώνεται και στη συνέχεια της ζωής, εφόσον η γλώσσα, το πώς να περπατήσει και πώς να κάνει ένα σωρό πράγματα, ο άνθρωπος τα μαθαίνει από τους γύρω του. Ο Άλλος, παραμένει πάντα και μετά την ενηλικίωσή του, η κύρια πηγή πληροφοριών, παροχής αγαθών και βοήθειας, όπως επίσης επίκρισης και τιμωρίας.Θα παραλείψουμε μια διεξοδική ανάλυση στοιχείων που μπορούν να δείξουν πως σχεδόν κάθε άνθρωπος, που δεν μεγάλωσε στο δάσος από ζώα και δεν συνέχισε να ζει χωρίς ανθρώπους σε σπηλιές, έχει στη βάση του συγκινησιακού του κόσμου την ανάγκη να γίνει αποδεκτός από την κοινότητα. Την ανάγκη να υπερβεί τα περιορισμένα πλαίσια του ατομικού του εγώ, να ξαναγίνει Ένα με τη μητέρα, το σύντροφο, το Θεό, να είναι μέλος και να ανήκει σε μια ομάδα συγγενών, φίλων, ομοθρήσκων, ομοϊδεατών, ομοεθνών, οπαδών της ίδιας ποδοσφαιρικής ομάδας κλπ. Επίσης, για να αισθανθεί ασφαλές ένα άτομο έχει την ανάγκη να επιβεβαιώνει τις προσωπικές του ικανότητες, την ελκυστικότητά του, την ισχύ την ανταγωνιστικότητά του.
Ο Έρωτας
Οι παραπάνω ανάγκες φαίνεται πως είναι δυνατό να πληρούνται με εξαιρετικό τρόπο στην περίπτωση του έρωτα. Ο ερωτευμένος μπορεί να νιώθει αυτεπιβεβαίωση: είμαι επιθυμητός, όμορφος, ικανός, αξιαγάπητος, κατέκτησα, νίκησα στον ανταγωνισμό άλλους διεκδικητές κλπ, όσο ότι υπερβαίνει τα στενά όρια του ατομικού του εγώ: γίνομαι πάλι Ένα με κάποιον άλλον άνθρωπο, δεν είμαι μόνος στην περιπέτεια της ζωής, συνυπάρχω. Αν στα παραπάνω συνυπολογιστεί και η σεξουαλική ηδονή, μπορούμε κατά κάποιο τρόπο να κατανοήσουμε[6] γιατί ο έρωτας αποτελεί μια τόσο ξεχωριστή κατάσταση. Δεν πρέπει όμως να μας διαφύγει πως αυτά αφορούν τον έρωτα κι όχι το σεξ. Γιατί είναι ηλίου φαεινότερο πως η σεξουαλική πράξη απογυμνωμένη από τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά που προαναφέραμε δεν κατέχει την ίδια αξία. Φυσικά, η σεξουαλική ηδονή είναι πολύ σημαντική για τον άνθρωπο και είναι δυνατό να την αναζητά στους οίκους ανοχής, στον αυνανισμό, ακόμα και στην κτηνοβασία. Ακριβώς όμως το γεγονός ότι μπορεί με αυτούς τους τρόπους να την πετύχει εύκολα, αποδεικνύει πως δεν είναι για αυτό το λόγο που λέγεται ότι το σεξ βρίσκεται πίσω από κάθε προσπάθεια του ανθρώπου. Οι πόρνες ξέρουν πολύ καλά πως πρέπει να παίζουν ένα παιχνίδι επιθυμίας, σχέσης, ενδιαφέροντος, κατάκτησης και να επιτρέπουν τη φαντασίωση πως πληρούνται πολύ περισσότερα από τη σεξουαλική διείσδυση για να είναι πετυχημένες στη δουλειά τους.
Περαιτέρω κοινωνική ενίσχυση
Στα δεδομένα, εκ της ψυχολογίας του ατόμου, που φανερώνουν γιατί το σεξ είναι σημαντικό, μπορούν να προστεθούν κι ορισμένες διαστάσεις που προσδίδονται σε αυτό, δευτερογενώς θα μπορούσαμε να πούμε, από την κοινωνία. Πρόκειται για τις πολιτισμικές και οικονομικές επιπτώσεις επί της σεξουαλικότητας, ζήτημα κυριολεκτικά αχανές, για το οποίο θα γίνει μόνο μια μικρή αναφορά. Αυτές οι πρόσθετες διαστάσεις που αποκτά το σεξ είναι δυνατό να παρουσιαστούν σε πολλές παραλλαγές, σε ευθεία αναλογία και συσχέτιση με τη μορφή της κοινωνίας, τα ήθη, τα έθιμα της, το βαθμό ανάπτυξης των νόμων της αγοράς σε αυτήν κλπ.
Στα δεδομένα, εκ της ψυχολογίας του ατόμου, που φανερώνουν γιατί το σεξ είναι σημαντικό, μπορούν να προστεθούν κι ορισμένες διαστάσεις που προσδίδονται σε αυτό, δευτερογενώς θα μπορούσαμε να πούμε, από την κοινωνία. Πρόκειται για τις πολιτισμικές και οικονομικές επιπτώσεις επί της σεξουαλικότητας, ζήτημα κυριολεκτικά αχανές, για το οποίο θα γίνει μόνο μια μικρή αναφορά. Αυτές οι πρόσθετες διαστάσεις που αποκτά το σεξ είναι δυνατό να παρουσιαστούν σε πολλές παραλλαγές, σε ευθεία αναλογία και συσχέτιση με τη μορφή της κοινωνίας, τα ήθη, τα έθιμα της, το βαθμό ανάπτυξης των νόμων της αγοράς σε αυτήν κλπ.
“Μερικοί άνθρωποι δεν θα ερωτεύονταν ποτέ αν δεν μάθαιναν πως υπάρχει ο έρωτας” έχει γράψει ο La Rochefoucald (1665). Αυτή η δήλωση που υποδεικνύει την τεράστια επιρροή της κοινωνικής επιρροής ίσως φαντάζει υπερβολική, όμως οι τεράστιες διαφορές που απαντώνται στους διάφορους ανά τον κόσμο πολιτισμούς[7], δείχνουν πως δεν είναι. Οι Τόντα της Ινδίας π.χ. δεν είχαν πρόβλημα όταν οι σύζυγοι είχαν εραστές ή ερωμένους στους κόλπους της κοινωνικής ομάδας τους (Oatley & Jenkins), πράγμα απαράδεκτο για τη δυτική αντίληψη κατοχής των συζύγων και απολύτως τρελό για τους μουσουλμάνους που μπορεί να φτάσουν έως το να κόψουν το χέρι στο χειρουργό που χειρούργησε τη γυναίκα τους, γιατί τόλμησε να την αγγίξει όταν του ήλθε ως επείγον περιστατικό. Οι αναφορές της τέχνης, τα ήθη, τα έθιμα, οι καθημερινές συνήθειες, το κουτσομπολιό κλπ προσδίδουν στο σεξ πρόσθετες ιδιότητες, χαρακτηριστικές της συγκεκριμένης κοινωνικής οργάνωσης.
Ιδιαίτερη όμως επιρροή ασκεί σε αυτό η αγορά. Το σεξ πουλώντας, καθίσταται μια μεγάλη αγορά η οποία για το δικό της όφελος το ενισχύει δευτερογενώς. Η διαφήμιση για σεξουαλικό προϊόν είτε με σεξουαλικό περιεχόμενο φέρνει το σεξ παντού. Η όλη υπόθεση καταλήγει σε μια απέραντη συνολικά ενασχόληση με το σεξ, το οποίο μπορεί να έχει πάψει να παίζει το ρόλο του ως πράξη αναπαραγωγής, μπορεί ακόμα να μην αποφέρει καν ηδονή σε ορισμένους ανθρώπους, ωστόσο καθίσταται και παραμένει μέτρο της ιδιοαξίας του ατόμου[8], δίπλα στο επάγγελμα, τον πλούτο, την εξουσία κλπ. Είναι πολύ γνωστές οι περιπτώσεις επιχειρηματιών που πληρώνουν όμορφες κοπέλες για να τους συνοδεύουν στα ταξίδια τους ως συμπλήρωμα της εικόνας τους. Το σεξ, υπό την έννοια του πόσο σεξουαλικά επιθυμητός είναι κανείς, πόσους ερωτικούς συντρόφους μπορεί να έχει- πληρώνοντας γι αυτό ή όχι, αλλά και πόσο ηδονή παίρνει από αυτό, πόσες φορές μπορεί να κάνει έρωτα και διάφορα άλλα τέτοια, καθίσταται μέτρο της αξίας του ατόμου. “Ήταν κάποτε δυο φίλοι σαν αρχάγγελοι κι οι δυο που απ’ των κοριτσιών τα χείλη εθερίζαν τον ανθό. Τέτοια λεβεντιά…” λέει ο ποιητής (Λειβαδίτης) υπενθυμίζοντάς μας πως η δια του σεξ αξιολόγηση δεν αφορά μόνο τις γυναίκες που προσπαθούν πάσει θυσία να είναι σεξουαλικά επιθυμητές, τους φαλλοκράτες των γηπέδων ή τον κόσμο της υποκουλτούρας, αλλά αγγίζει τους πάντες. Το σεξ αποκτά έτσι ακόμα μεγαλύτερες διαστάσεις από αυτές που ήδη είχε ως πράξη τεκνοποίησης, ηδονής και ένωσης με άλλο άτομο.
Η κοινωνία όμως προσδίδει στο σεξ μια ακόμη επί πλέον διάσταση την οποία δεν θα έπρεπε με κανένα τρόπο να παραλείψουμε. Πιθανώς, αρχής γενομένης εκ της επιταγής του να είναι σαφές ποιος είναι ο πατέρας ενός παιδιού, και στη συνέχεια εκ του φόβου των ασθενειών, η κοινωνία έχει επιβάλλει στο σεξ ένα πλήθος απαγορεύσεων και περιορισμών, από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Η διεξοδική αναφορά σε αυτούς τους περιορισμούς, από τις ζώνες αγνότητας και τη μπούργκα έως το λιθοβολισμό και την ανυποληψία δεν είναι καθόλου αναγκαία. Αυτό που εδώ μας ενδιαφέρει είναι πως αυτοί οι περιορισμοί προσδίδουν στο σεξ την αίγλη του απαγορευμένου καρπού. Όσο αυτό απαγορεύεται και διώκεται, τόσο παρεισφρύει στις φαντασιώσεις, τόσο πιο πολύ επιδιώκεται (δες Wegner Ironic processes of mental control)[9]. Αυτός είναι οπωσδήποτε ένας σημαντικός λόγος για να απωθείται το σεξ από τις φανερές επιδιώξεις ενός ατόμου και να αποτελεί κεκαλυμμένο στόχο πίσω από πολλές από τις προσπάθειές του.
Εν κατακλείδι
Είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε γιατί το σεξ είναι τόσο σημαντικό για τους ανθρώπους. Ωστόσο, η άποψη πως το σεξ είναι ο τελικός στόχος σχεδόν κάθε ανθρώπινης προσπάθειας δεν φαίνεται να δικαιώνεται. Αν η πρωταρχική αξία του σεξ έχει τις ρίζες της στην βιολογική ηδονή όλα τα δεδομένα δείχνουν πως ο άνθρωπος μπορεί να πετύχει την ενεργοποίηση του συστήματος “ανταμοιβής” με πολλούς άλλους τρόπους. Το ότι οι ανάγκες κοινωνικής αποδοχής, αυτοϋπέρβασης και αυτεπιβεβαίωσης που μπορεί να βρίσκουν υψηλή έκφραση στον έρωτα, αφενός δεν αφορούν το σεξ αλλά μια πολύ συνθετότερη κατάσταση, αφετέρου τα δεδομένα δείχνουν πως οι ανάγκες αυτές είναι δυνατό να πληρούνται με πολλούς άλλους τρόπους. Η διαφήμιση, ο καταναλωτισμός και η αίγλη του απαγορευμένου προφανώς δεν αφορούν μόνο το σεξ.Το σεξ δεν βρίσκεται κατ’ ανάγκη πίσω από κάθε ανθρώπινη προσπάθεια, όπως η πορνεία με στόχο τα χρήματα και το βαριεστημένο σεξ των συζύγων με στόχο την οικογενειακή γαλήνη δεν δηλώνουν ότι το σεξ είναι μόνο μέσον εξυπηρέτησης άλλων επιδιώξεων. Απ’ ότι φαίνεται, οι άνθρωποι μπορεί να έχουν ένα πλήθος στόχων στη ζωή τους πέραν του σεξ, και να βρίσκουν μέσα σε αυτούς νόημα για την ύπαρξή τους.
Είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε γιατί το σεξ είναι τόσο σημαντικό για τους ανθρώπους. Ωστόσο, η άποψη πως το σεξ είναι ο τελικός στόχος σχεδόν κάθε ανθρώπινης προσπάθειας δεν φαίνεται να δικαιώνεται. Αν η πρωταρχική αξία του σεξ έχει τις ρίζες της στην βιολογική ηδονή όλα τα δεδομένα δείχνουν πως ο άνθρωπος μπορεί να πετύχει την ενεργοποίηση του συστήματος “ανταμοιβής” με πολλούς άλλους τρόπους. Το ότι οι ανάγκες κοινωνικής αποδοχής, αυτοϋπέρβασης και αυτεπιβεβαίωσης που μπορεί να βρίσκουν υψηλή έκφραση στον έρωτα, αφενός δεν αφορούν το σεξ αλλά μια πολύ συνθετότερη κατάσταση, αφετέρου τα δεδομένα δείχνουν πως οι ανάγκες αυτές είναι δυνατό να πληρούνται με πολλούς άλλους τρόπους. Η διαφήμιση, ο καταναλωτισμός και η αίγλη του απαγορευμένου προφανώς δεν αφορούν μόνο το σεξ.Το σεξ δεν βρίσκεται κατ’ ανάγκη πίσω από κάθε ανθρώπινη προσπάθεια, όπως η πορνεία με στόχο τα χρήματα και το βαριεστημένο σεξ των συζύγων με στόχο την οικογενειακή γαλήνη δεν δηλώνουν ότι το σεξ είναι μόνο μέσον εξυπηρέτησης άλλων επιδιώξεων. Απ’ ότι φαίνεται, οι άνθρωποι μπορεί να έχουν ένα πλήθος στόχων στη ζωή τους πέραν του σεξ, και να βρίσκουν μέσα σε αυτούς νόημα για την ύπαρξή τους.
Βιβλιογραφία (μη πλήρης)
1. Abraham H. Maslow Ψυχολογία της ύπαρξης. Εκδόσεις Δίοδος, 19942. Αλαίν ντε Μποττόν Μικρή Φιλοσοφία του έρωτα. Εκδόσεις Πατάκη, 2003
3. Άρθουρ Καίσλερ Ένα φάντασμα στη μηχανή. Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1977
4. Bertenthal, B.I., & Fischer, K. W. (1978) Development of self-recognition in the infant. Developmental Psychology, 14, 44-50
5. Daniel M. Wegner The Illusion of Conscious Will. The MIT Press, 2002
6. Keith Oatley, Jennifer M. Jenkins Συγκίνηση. Εκδόσεις Παπαζήση, 2004
7. Lewis, M., & Brooks- Gunn, J. (1979). Social cognition and the acquisition of self.
New York: Plenum Press
New York: Plenum Press
8. Timothy D. Wilson Strangers to Ourselves. The Belknap Press of Harvard University Press, 20029. Ramachandran V.S. Φαντάσματα στον εγκέφαλο. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2000 10. William James Οι παραλλαγές της θρησκευτικής εμπειρίας. Εκδόσεις Printa, 1999
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Πρόκειται για δομές που αποτελούν μικρό τμήμα του μεταιχμιακού συστήματος. Θεωρώ κακή την απόδοση ως “σύστημα ανταμοιβής”, δεν θα είχε όμως νόημα να χρησιμοποιώ κάποιον άλλον, πέραν τούτου του καθιερωμένου, θα χρησιμοποιώ ωστόσο τον όρο “ανταμοιβή” εντός εισαγωγικών.[2] Εννοείται πως δεν έχουμε τη δυνατότητα να ενεργοποιήσουμε α-μέσως, χωρίς κάποια δράση που θα οδηγήσει σε αυτό δηλαδή, οικεία βουλήσει το σύστημα “ανταμοιβής”, όπως δεν μπορούμε να ελέγξουμε τις συγκινήσεις μας ή το πώς θα χωνέψει το στομάχι μας. Αυτά τα πρωτόγονα τμήματα του εγκεφάλου μας δεν είμαστε σε θέση να τα χειριστούμε δια της βούλησης. Μοιάζει να έχουν φτιαχτεί για να μας κατευθύνουν στην επιβίωση και την δημιουργία απογόνων με τρόπο άκαμπτο που δεν νοιάζεται για βελτιώσεις.[3] Φυσικά, υπάρχει κι ο αυνανισμός που δεν απαιτεί άλλο άτομο. Όμως, ούτε ο Σοπενάουερ, ούτε ο Φρόιντ εννοούσαν τον αυνανισμό ως τον τελικό στόχο κάθε ανθρώπινης προσπάθειας. Μπορούμε να είμαστε βέβαιοι γι αυτό, εφόσον ο αυνανισμός δεν χρειάζεται και πολύ προσπάθεια για να πραγματωθεί και η “πρόσβαση” σε αυτόν μπορεί εύκολα να επιτευχθεί.
[1] Πρόκειται για δομές που αποτελούν μικρό τμήμα του μεταιχμιακού συστήματος. Θεωρώ κακή την απόδοση ως “σύστημα ανταμοιβής”, δεν θα είχε όμως νόημα να χρησιμοποιώ κάποιον άλλον, πέραν τούτου του καθιερωμένου, θα χρησιμοποιώ ωστόσο τον όρο “ανταμοιβή” εντός εισαγωγικών.[2] Εννοείται πως δεν έχουμε τη δυνατότητα να ενεργοποιήσουμε α-μέσως, χωρίς κάποια δράση που θα οδηγήσει σε αυτό δηλαδή, οικεία βουλήσει το σύστημα “ανταμοιβής”, όπως δεν μπορούμε να ελέγξουμε τις συγκινήσεις μας ή το πώς θα χωνέψει το στομάχι μας. Αυτά τα πρωτόγονα τμήματα του εγκεφάλου μας δεν είμαστε σε θέση να τα χειριστούμε δια της βούλησης. Μοιάζει να έχουν φτιαχτεί για να μας κατευθύνουν στην επιβίωση και την δημιουργία απογόνων με τρόπο άκαμπτο που δεν νοιάζεται για βελτιώσεις.[3] Φυσικά, υπάρχει κι ο αυνανισμός που δεν απαιτεί άλλο άτομο. Όμως, ούτε ο Σοπενάουερ, ούτε ο Φρόιντ εννοούσαν τον αυνανισμό ως τον τελικό στόχο κάθε ανθρώπινης προσπάθειας. Μπορούμε να είμαστε βέβαιοι γι αυτό, εφόσον ο αυνανισμός δεν χρειάζεται και πολύ προσπάθεια για να πραγματωθεί και η “πρόσβαση” σε αυτόν μπορεί εύκολα να επιτευχθεί.
[4] Η ιδέα πως τείνουμε διαρκώς να ικανοποιούμε αυτεπιβεβαιωτικές και αυτοϋπερβατικές ανάγκες ανήκει στον Arthur Koestler.
[5] Οι ειδικοί τοποθετούν την ανάδυση της αυτογνωσίας στον ενάμιση περίπου χρόνο της ζωής του νηπίου.
[6] Κατά κάποιο τρόπο, γιατί στα ζητήματα του έρωτα υπάρχουν πράγματα που είναι ιδιαίτερα δύσκολο να γίνουν κατανοητά και χρήζουν ειδικής επεξεργασίας. Παραδείγματα αποτελούν η απόλυτη ωραιοποίηση του άλλου- η οποία μπορεί να επιφέρει αναδιάταξη της αντίληψης του ωραίου (ενώ μπορεί κανείς να βρίσκει αποκρουστικό να είναι αραιά τα μπροστινά δόντια σε κάποιον, στο υποκείμενο του έρωτά του μπορεί να του φαίνεται πολύ όμορφο), η αίσθηση πως όλη η ζωή είναι όμορφη ή αντιστρόφως πως δεν είναι αξιοβίωτη σε σχέση με το αν υπάρχει ανταπόκριση ή απόρριψη από το υποκείμενο του πόθου κλπ. (2. Αλαιν ντε Μποτόν).
[7] Ιδιαίτερα πριν η τηλεόραση καταστήσει το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη ένα παγκόσμιο χωριό.
[8] Όπως προαναφέραμε, αυτή η κοινωνική διάσταση δεν είναι ίδια σε όλες τις κοινωνίες. Έτσι για παράδειγμα, αν κι ο καλλωπισμός των γυναικών (διαφορετικός για κάθε κοινωνία) φαίνεται να είναι παγκόσμιο φαινόμενο (πιθανώς γιατί πρέπει να αρέσουν στον άνδρα προκειμένου να έχει στύση), η ψυχαναγκαστική προσπάθεια πολλών γυναικών του δυτικού κόσμου να μοιάζουν νέες και να είναι σεξουαλικά επιθυμητές (παρ’ ότι συχνά δεν έχουν ιδιαίτερη επιθυμία για τη σεξουαλική πράξη καθ’ αυτή), δεν είναι απαραίτητο να συναντιέται σε κάθε κοινωνική οργάνωση. Εδώ στη δύση, η σεξουαλικότητα και η σεξουαλική ελκυστικότητα καθίσταται καθοριστικό μέτρο της αξίας ενός ατόμου.
[9] Οι παιδαγωγοί έχουν αντιληφθεί πως γι αυτό το λόγο είναι καλό να μειωθούν οι αναφορές και απαγορεύσεις για το τσιγάρο ή τις σούζες στα μηχανάκια.
