Με δυό λόγια για τις σκέψεις του όσον αφορά τη συντομία του ανθρώπινου βίου
Γράφει λοιπόν ο Σενέκας: «Το θέμα δεν είναι ότι έχουμε λίγο χρόνο ζωής, αλλ’ ότι σπαταλάμε μεγάλο μέρος του». Το πρόβλημα με τη ζωή δεν είναι η βραχύτητά της αλλά το γεγονός ότι τη χαραμίζουμε σαν να μην πρόκειται ποτέ να τελειώσει, σαν να έχουμε απεριόριστη ζωή στη διάθεσή μας.
Ζούμε με μια κίβδηλη αίσθηση αθανασίας, αφήνουμε να μας παραπλανά ο ευσεβής μας πόθος ότι δε θα πεθάνουμε ποτέ και έτσι συγκαλύπτουμε το φόβο του θανάτου που λανθάνει πίσω από την επιθυμία αυτή. Σύμφωνα με τα λόγια του Σενέκα: «Έχετε όλους τους φόβους των θνητών και όλες τις επιθυμίες των αθανάτων». Η ορθή φιλοσοφική στάση είναι η ακριβώς αντίστροφη.
Κατά τη γνώμη του, φιλόσοφος είναι εκείνος που νιώθει άνετα δίπλα σε οποιονδήποτε και που δεν του λείπει ποτέ ο χρόνος. Όπως παρατηρεί και ο Βιτγκενστάιν στο Πολιτισμός και Αξίες, «Να πώς θάπρεπε να χαιρετιούνται οι φιλόσοφοι αναμεταξύ τους: “Μη φείδου χρόνου”». Ο φιλόσοφος σου δείχνει πώς να πηγαίνεις με το πάσο σου και σε διδάσκει πώς να πεθάνεις. Για το Σενέκα, το άγχος προκαλείται από το φόβο για το μέλλον· και στο φόβο αυτό οφείλεται η κλάψα για τη βραχύτητα του βίου. Αναφέρει ως παράδειγμα το βασιλιά των Περσών Ξέρξη, που αν και ο στρατός του καταλάμβανε πεδιάδες απέραντες όταν αναπτυσσόταν, ο ίδιος τον έβλεπε και θρηνούσε, επειδή σ’ εκατό χρόνια ούτ’ ένας από τους άντρες του δε θα ήταν ζωντανός. Όλοι μας, ή έστω οι περισσότεροι, έχουμε φανταστεί τον κόσμο χωρίς εμάς ή χωρίς εκείνους που αγαπάμε. Αλλά όταν αυτό γίνεται αγωνία για το μέλλον, τότε μας παραλύει και μας κάνει να νιώθουμε τη ζωή πολύ μικρή.
Ο φιλόσοφος, για το Σενέκα, μακροημερεύει επειδή δε νοιάζεται για τη συντομία του βίου. Ο φιλόσοφος ζει στο παρόν και η μόνη αθανασία, κατά τη γνώμη μου, την οποία μπορεί να μας υποσχεθεί η φιλοσοφία είναι ότι θα μας επιτρέψει να βιώσουμε το παρόν χωρίς να νοιαζόμαστε για το μέλλον. Όλες οι τιμές, τα αξιώματα, τα μνημεία και τα δημόσια κτίρια, όλα καταστρέφονται, όλα ξεχνιούνται σύντομα. Όμως ο φιλόσοφος διαφέρει, λέει ο Σενέκας:
Είναι ευνόητο λοιπόν ότι η ζωή του φιλοσόφου έχει μπροστά της ευρύτατο χρονικό πεδίο, χωρίς να περιορίζεται από τα στενά περιθώρια που δεσμεύουν όλους τους άλλους ανθρώπους. Μόνο αυτός είναι ελεύθερος από τους περιορισμούς της ανθρώπινης φύσης, όλοι [sic] οι αιώνες τον υπηρετούν σαν να ήταν θεός. Έχει περάσει κάποιος χρόνος; Τον συλλαμβάνει με την ανάμνηση. Είναι ο χρόνος μπροστά του; Τον χρησιμοποιεί. Είναι μελλοντικός; Τον προλαμβάνει. Επιμηκύνει, έτσι, τη ζωή του συνδέοντας όλους τους αιώνες.
Αυτό που αναζητεί και προσπαθεί να διδάξει ο φιλόσοφος είναι «κάτι το μεγάλο, το εξαίσιο και το πλησιέστατο προς το θείο» - μια ακλόνητη στιβαρότητα του πνεύματος, μια αταραξία, στην οποία ο νους προσπαθεί να μην ξεστρατίσει, να παραμείνει σε κατάσταση ισορροπίας. Αλλά δεν πρόκειται για τη γαλήνη του Λουκρήτιου και του Επίκουρου, που ως υλιστές πίστευαν ότι η ψυχή είναι θνητή. Για τους Στωικούς σαν το Σενέκα, τον Επίκτητο και το Μάρκο Αυρήλιο, ο άνθρωπος είναι κράμα σώματος και ψυχής, και θάνατος είναι ο διαχωρισμός αυτών των δύο. Όμως παρά την επιρροή του Στωικισμού στο χριστιανισμό, η συγκεκριμένη αντίληψη περί ψυχής δεν είναι η χριστιανική. Η ψυχή για τους Στωικούς είναι «θεία πνοή», της οποίας δείγμα είναι και η λογική μας, το επονομαζόμενο ηγεμονικόν. Η λογική αυτή ψυχή αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της παγκόσμιας ψυχής, που είναι θεϊκή. Έτσι, με την εικόνα που αξιοποιούσαν συχνά οι Στωικοί και που είδαμε νωρίτερα στο Χρύσιππο, η ατομική ψυχή είναι ο μικρόκοσμος του ζωοποιού θεϊκού μακρόκοσμου. Σε αυτό το μακρόκοσμο επιστρέφουμε τη στιγμή του θανάτου, στην οικουμενική και υπέρτατα θεϊκή ουσία.
«Ζει άσχημα όποιος δεν ξέρει πώς να πεθαίνει ωραία» έγραψε ο Σενέκας. Το σημαντικό είναι να είμαστε έτοιμοι για το θάνατο, θαρραλέοι. Ο θάνατος μπορεί να μας χτυπήσει την πόρτα ανά πάσα στιγμή. Και όπως είδαμε ήδη, με εργοδότη του τον αυτοκράτορα Νέρωνα, ήξερε τι έλεγε. Η διατριβή Περί της Πνευματικής Γαλήνης κλείνει με ιστορίες φιλοσόφων που παρέμεναν ατάραχοι, ό,τι και αν τους λάχαινε. Όταν ο Ζήνων ο Κιτιεύς έχασε όλη του την περιουσία στο ναυάγιο, είπε: «Η τύχη μού παραγγέλλει να ακολουθήσω τώρα ανετότερα τη φιλοσοφία», σχόλιο που θα επαναλάβει αργότερα και ο Σπινόζα. Ακόμη κι αυτοκράτορας, νυν ή επίδοξος, να απειλεί τους φιλόσοφους, εκείνο που δεν πρέπει ούτε στιγμή να χάνουν είναι η γαλήνη.
Όταν ο Ιούλιος Κάνος καταδικάστηκε σε θάνατο από τον Καίσαρα, το πιο αξιοσημείωτο ήταν πόσο ήρεμος περίμενε την εκτέλεσή του. Η εντολή να τον σκοτώσουν έφτασε την ώρα που εκείνος έπαιζε πεσσούς. Μέτρησε τα κομμάτια του και είπε στον αντίπαλό του: «Πρόσεξε μην πεις ψέματα μετά το θάνατό μου ότι με κέρδισες». Βλέποντας τη θλίψη των φίλων του, τους είπε: «Γιατί είσαστε θλιμμένοι; Σεις αναρρωτιέστε αν οι ψυχές είναι αθάνατες· εγώ όμως σύντομα θα το ξέρω». Και καταλήγει ο Σενέκας: «Κανείς ποτέ δεν έφτασε σε απώτερο σημείο τη φιλοσοφία του».
Και αυτό μας φέρνει -έμμεσα, ομολογουμένως-, στα ευεργετικά αποτελέσματα του αλκοόλ. Ο Σενέκας παραθέτει μερικά γοητευτικά επιχειρήματα υπέρ της οινοποσίας και υπερασπίζεται τη μέθη ως μέσο για τη διατήρηση της ψυχραιμίας. Γράφει:
Θα πρέπει κάποτε να φτάνουμε ακόμη και στην ελαφρά μέθη και να πίνουμε αρκετά, χωρίς όμως να μεθούμε εντελώς.
Αν λοιπόν βρεθείτε να βουλιάζετε -για να μην πω «να πνίγεστε»- στο ποτό, θυμηθείτε το Σενέκα και προσπαθήστε να παραμείνετε ψύχραιμοι.
~~~~~
Από βιβλίο «Το βιβλίο των νεκρών φιλοσόφων» - Simon Critchley
