Μπορεί να υπάρξει ανήθικη ευτυχία, ευτυχία που να συνυπάρχει με το κακό και την έλλειψη αρετής;
Η φιλοσοφία ασχολείται και με το θάνατο και με τον Θεό! Εφόσον ξέρουμε ότι θα πεθάνουμε, δεν μπορούμε να μη σκεφτόμαστε το θάνατο. Διαφορετικά θα έπρεπε να αποκηρύξουμε το στοχασμό, δηλαδή να αποκηρύξουμε τη φιλοσοφία...
Με την ίδια λογική, αφού διαπιστώνουμε ότι κάποιοι πιστεύουν στον Θεό και κάποιοι άλλοι όχι, δεν μπορούμε να μην ασχοληθούμε με το ζήτημα της ύπαρξης Του. Σε κάθε περίπτωση, έχουμε να κάνουμε με φιλοσοφία, δηλαδή με ένα συλλογισμό θεωρητικό (αφηρημένο, ορθολογικό, εννοιολογικό) και πρακτικό (δεδομένου ότι πρέπει να οδηγήσει σε ορισμένο τρόπο ζωής και δράσης).
Αυτό ισχύει και για την ευτυχία- από τη στιγμή που κάποιος προσπαθεί να ζήσει καλύτερα έχει οπωσδήποτε στο νου του την προοπτική μιας ζωής όσο το δυνατόν καλύτερης, μιας ζωής που θα παρέχει απόλυτη ικανοποίηση: είναι αυτό που παραδοσιακά αποκαλούμε ευτυχία.
Δεν καταλήγει πάντα ως κύριο θέμα στη φιλοσοφία (εξαρτάται από τους φιλοσόφους), αποτελεί όμως αναπόφευκτα αντικείμενο κάθε φιλοσοφικού συλλογισμού που αξιώνει πληρότητα και συνοχή.
Επομένως, εάν καταλάβαμε καλά, σύμφωνα με τον Σωκράτη η φιλοσοφία μάς επιτρέπει να προσδιορίσουμε τις προϋποθέσεις μιας ευτυχισμένης ζωής;
Από τον Σωκράτη και μετά ένας από τους κύριους στόχους της φιλοσοφίας ήταν να προσδιοριστεί η έννοια του «ευ ζην». Μπορούμε άραγε να θεωρήσουμε πιο ευτυχισμένη, πιο ευχάριστη, τη ζωή που περιλαμβάνει τις μεγαλύτερες απολαύσεις και χαρές, τη μεγαλύτερη ικανοποίηση; Ή μήπως τη ζωή του πιο δίκαιου, σοφού και ενάρετου ανθρώπου που χαίρει εκτίμησης από πλευρά ηθικής;
Για τον Σωκράτη και για όλη την αρχαία ελληνική φιλοσοφία ισχύουν και οι δυο απόψεις: το ευ ζην είναι η πιο ευτυχισμένη και συγχρόνως η πιο ενάρετη ζωή. Είναι ό,τι αποκαλούμε «υπέρτατο αγαθό», δηλαδή η μεγίστη ευτυχία και η μεγίστη αρετή. Αν κάποιος ήταν ευτυχισμένος και κακόψυχος, δεν θα κάναμε λόγο για υπέρτατο αγαθό, γιατί θα ήταν προτιμότερο να είναι ευτυχισμένος και ενάρετος. Αν κάποιος ήταν ηθικά καλός, ένας άγιος αλλά δυστυχισμένος άνθρωπος, και πάλι δεν θα μιλούσαμε για υπέρτατο αγαθό, γιατί θα ήταν καλύτερα να είναι ενάρετος κι ευτυχισμένος.
Το ύψιστο αγαθό δεν είναι απλώς η ευτυχία ή η αρετή: είναι το ένα μαζί με το άλλο. Όλη η αρχαία ελληνική σκέψη θα αναπτυχθεί γύρω από αυτή τη θεωρία του υπέρτατου αγαθού που συνδυάζει τη μέγιστη ευτυχία και τη μέγιστη αρετή.
Δεν μπορεί δηλαδή να υπάρξει ανήθικη ευτυχία, ευτυχία που να συνυπάρχει με το κακό και την έλλειψη αρετής;
Πράγματι, αυτό είναι αδύνατον για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Ο κακός άνθρωπος μπορεί να βρει ευχαρίστηση· δεν μπορεί όμως να είναι ευτυχισμένος. Εδώ συμφωνούν οι κυριότεροι αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι. Δεν απομένει παρά να δούμε αν έχουν δίκιο...
Μπορεί, άραγε, να είναι ευτυχισμένος ένας απατεώνας; Μπορεί να είναι δυστυχισμένος ένας άνθρωπος ηθικά καλός, σοφός; Στις δυο αυτές ερωτήσεις οι περισσότεροι αρχαίοι δίνουν αρνητική απάντηση, ενώ εμείς οι σύγχρονοι θα απαντούσαμε μάλλον καταφατικά: έχουμε την αίσθηση ότι δεν αρκεί η αρετή για την ευτυχία ούτε η ευτυχία για την αρετή. Με άλλα λόγια, με τη δεύτερη φιλοσοφική επανάσταση (η πρώτη ήταν η σωκρατική επανάσταση), του Καντ, που μας εισήγαγε στη νεωτερικότητα, δεν πιστεύουμε πλέον στο υπέρτατο αγαθό.
Aπόσπασμα από το βιβλίο Η ωραιότερη ιστορία της ευτυχίας - Εκδόσεις Κριτική
