Η σημασία και η αξία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και η σχέση του με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, του οποίου και αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο, είναι λίγο πολύ γνωστή σε όλους μας.
Γιατί δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ευρωπαϊκή σκέψη αρχίζει με τους αρχαίους Έλληνες. Με αυτούς διαμορφώνεται ένας μοναδικός τρόπος σκέψης, ο οποίος για τον ευρωπαϊκό κόσμο έχει δεσμευτικό χαρακτήρα. Η ελληνική φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη εντυπωσιάζει με την καινοτομία της. Εντούτοις η ελληνική Αρχαιότητα δεν αποτελεί ένα είδος κανόνα και μοντέλου, είναι όμως ζωντανή δύναμη του σημερινού πολιτισμού. Για να μελετήσουμε τον εαυτό μας, χρειάζεται να μελετήσουμε το παρελθόν μας, αφοί δεν είμαστε παρά επιγέννημα του παρελθόντος μας.
Με τους Έλληνες, και πιο συγκεκριμένα με τους Προσωκρατικούς, γίνεται το μεγάλο βήμα. Με αυτούς δηλαδή συντελείται η μετάβαση από τον μύθο στον λόγο. Η μετάβαση αυτή πραγματοποιείται βαθμιαία και με αργό ρυθμό, ή ορθότερα η διαδικασία αυτή δεν θα φθάσει ποτέ σε έναν πλήρη μετασχηματισμό. Ο μύθος σε κάποια μορφή του θα είναι πάντοτε παρών.
Η ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη ξεκινάει με γενικά ερωτήματα και όχι με ειδικά και λεπτομερή. Ξεκινάει με το ερώτημα της αρχής του κόσμου και το ερώτημα για τα συστατικά του στοιχεία. Τέτοια ερωτήματα απασχολούν βεβαίως και τους μύθους (όπως η Θεογονία του Ησιόδου). Οι Προσωκρατικοί όμως στα ερωτήματα αυτά δίνουν ορθολογικές απαντήσεις. Γι’ αυτούς ο Κόσμος είναι ένας και μοναδικός, αιώνιος και αδημιούργητος και αποτελεί αρμονική και οργανική ενότητα με σταθερούς ρυθμούς κίνησης και ζωής. Ύλη και μορφή, ύλη και ζωή συνυπάρχουν αχωρίστως και συναπαρτίζουν διαλεκτική ενότητα. Για τους Προσωκρατικούς ο Κόσμος δεν είναι μονοδιάστατα υλικός ούτε μονοδιάστατα πνευματικός. Είναι σύνθετος από ύλη και μορφή, από ύλη και ζωή-ψυχή-πνεύμα, είναι δηλαδή υλομορφικός-υλοζωικός. Γι’ αυτούς η ύλη δεν είναι μια νεκρή και στατική μάζα από νερό ή αέρα ή πυρ ή ό,τι τέλος πάντων τίθεται ως αρχή και πρωτουσία του Κόσμου. Γι’ αυτούς η ύλη έχει την αιτία της κίνησης, της μεταβολής και της ζωής μέσα της και όχι εξωτερική και μηχανική.
Γι’ αυτό δεν είναι δόκιμο να ονομάζουμε τους Προσωκρατικούς υλιστές, γιατί στην κοινή και σύγχρονη γλώσσα μας υλιστής είναι αυτός, ο οποίος ανάμεσα στην ύλη και το πνεύμα επιλέγει και αποδέχεται την ύλη ως αρχή και αιτία των όντων και του Κόσμου. Η ύλη για τους υλιστές είναι η μόνη πηγή ύπαρξης του φυσικού κόσμου, ο οποίος και θεωρείται ότι είναι προικισμένος με ψυχή και πνεύμα, που όμως θεωρούνται παράγωγά της.
Πάντως όσο και αν είμαστε πεπεισμένοι ότι το πνεύμα δεν μπορεί να μην είναι κάτι ριζικά διαφορετικό από την ύλη και ότι δεν μπορεί να είναι απλό παράγωγο της ύλης, πρέπει να ομολογήσουμε ότι δεν έχουμε κατορθώσει ακόμη να προσδιορίσουμε με ακρίβεια και πειστικότητα την ουσιαστική ταυτότητα του πνεύματος και της ύλης και κατά συνέπεια δεν είμαστε ακόμη σε θέση να αποδείξουμε επιστημονικά ότι στη δεδομένη διαφορά ανάμεσα στην ύλη και το πνεύμα αντιστοιχεί μια ριζική διαφορά ουσίας, και άρα δεν έχουμε μια σχέση αιτιότητας.
Όσο για τη σημασία των Προσωκρατικών, αυτή έγκειται αφενός στις παρατηρήσεις τους, που στηρίζονται στα δεδομένα της εμπειρίας και στον κοινό νου, και αφετέρου στα ερωτήματα και στα προβλήματα που διατυπώνουν, καθώς επίσης στον διαλεκτικό διάλογο που εγκαινιάζουν.
Για την ελληνική θεώρηση του Κόσμου το ωραίο και το αγαθό συνάπτονται στενά με το πέρας, με τα όρια. Για τον Έλληνα η λέξη κόσμος σημαίνει την ομορφιά και την τάξη, την αναλογία και το μέτρο. Κάθε ον είναι ό,τι είναι όχι τόσο εξαιτίας των υλικών του στοιχείων, που είναι άλλωστε κοινά σε όλα τα όντα, αλλά κυρίως και κατεξοχήν εξαιτίας της αναλογίας, με την οποία τα στοιχεία του έχουν αναμειχθεί και συντεθεί. Η έμφαση πέφτει στη μορφή, στο σχήμα, όχι στην ύλη. Πέφτει σε αυτό που οργανώνει, μορφοποιεί και ζωοποιεί την ύλη. Και αυτό για τα έμψυχα είναι η ψυχή και το πνεύμα. Ο ελληνικός πολιτισμός είναι πολιτισμός της μορφής, της ψυχής και του πνεύματος και όχι της ύλης. Είναι πολιτισμός της ποιότητας και όχι της ποσότητας.
Η ιστορία της φιλοσοφικής και επιστημονικής σκέψης των Ελλήνων είναι μια πορεία χειραφέτησης από προκαταλήψεις, δεισιδαιμονίες και μυθικές ερμηνείες του Κόσμου. Η φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη των Ελλήνων αναπτύσσεται συγχρόνως και παραλλήλως σε δύο κατευθύνσεις. Η μία είναι θεωρητική (θεωρία θεωρίας ένεκα) και η άλλη είναι πρακτική, ηθική και πολιτική. Βεβαίως άλλοτε το βάρος πέφτει περισσότερο στην πρώτη και άλλοτε στη δεύτερη. Η προσπάθεια ορισμένων να προτάξουν χρονικά το ένα έναντι του άλλου δεν νομίζω ότι έχει νόημα. Η συνύπαρξη τους και η παραλληλότητά τους εκφράζονται άριστα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη.
Με την πρόοδο της φιλοσοφίας αναπτύσσεται μια τρίτη κατεύθυνση, η κατεύθυνση της κριτικής και διαλεκτικής φιλοσοφίας, που εκφράζεται κυρίως μέσα από τη Φιλοσοφία της επιστήμης, και εμφανίζεται, όταν άρχισε ο άνθρωπος να αναρωτιέται για την αξιοπιστία και επάρκεια των οργάνων-μέσων απόκτησης της γνώσης, όταν τέθηκαν τα ερωτήματα: Πόσο αξιόπιστες είναι οι αισθήσεις μας; Είναι ορθές οι νοητικές μέθοδοι προσέγγισης της γνώσης; Τα ερωτήματα αυτά και άλλα παρόμοια προϋποθέτουν βεβαίως την απόκτηση αυτοσυνειδησίας και ένα είδος σκεπτικισμού.
Κατά τον πέμπτο και τέταρτο αιώνα π.Χ. με την επικράτηση του δημοκρατικού πολιτεύματος αναπτύσσεται η δημοκρατική συνείδηση ότι όλοι οι πολίτες έχουν τα ίδια δικαιώματα. Τη δημοκρατική αυτή συνείδηση συμμερίζονται σε μεγάλο βαθμό και οι αριστοκράτες. Αρχίζει σιγά-σιγά να τιμάται και να γίνεται σεβαστός ο άνθρωπος ως άνθρωπος, ανεξάρτητα δηλαδή από τις όποιες ιδιαιτερότητες. Έτσι αναπτύσσεται σταδιακά το φαινόμενο του ανθρωπισμού και θεμελιώνονται τα ανθρώπινα δικαιώματα: το δικαίωμα της ζωής και της ιδιοκτησίας, το άσυλο της κατοικίας, η απαγόρευση του φόνου και των βασανιστηρίων. Αυτή βεβαίως η εξέλιξη δεν σημαίνει ότι εξαλείφονται το φαινόμενο της υπεροψίας των αριστοκρατών έναντι των απλών ανθρώπων του λαού, ή των Ελλήνων έναντι των βαρβάρων και η αυθαιρεσία των ισχυρών έναντι των αδυνάτων. Σημαίνει όμως σίγουρα ότι απλώνουν τις ρίζες τους η δημοκρατική συνείδηση περί της ισότητας όλων των ανθρώπων και ο ανθρωπισμός.
Σε αυτές τις αξίες της δημοκρατίας και του ανθρωπισμού θεμελιώνεται και το ευγενές φαινόμενο της αλληλεγγύης, η οποία δεν ανάγεται σε θρησκευτική υποχρέωση, ούτε στους καλούς τρόπους της περήφανης αριστοκρατίας, αλλά στη βαθιά πίστη στον άνθρωπο ως αυταξία. Πρόκειται για το μεγάλο γεγονός της εσωτερίκευσης της ηθικότητας, σύμφωνα με την οποία η πράξη δεν αξιολογείται με βάση την κοινωνική της διάσταση, ή το πρακτικό της αποτέλεσμα, αλλά κατεξοχήν με βάση την αγαθή προαίρεση, την καλή διάθεση, τα στοιχεία δηλαδή που θεμελιώνουν το αξίωμα: το καλό χάριν του καλού, χωρίς όμως να παραγνωρίζονται και οι παραπάνω κοινωνικές διαστάσεις της πράξης, οι οποίες μπορούν κάλλιστα να συνυπάρχουν παράλληλα με την ηθική εσωτερικότητα, με το ηθικό φρόνημα.
«Σχεδόν ολόκληρος ο διανοητικός πολιτισμός μας έχει ελληνική καταγωγή. Ολόκληρη η σκέψη μας, οι εννοιολογικές κατηγορίες, μέσα στις οποίες κινείται, οι γλωσσικές μορφές, τις οποίες χρησιμοποιεί και οι οποίες την κυβερνούν, όλα αυτά είναι σε μεγάλο βαθμό τεχνητά προϊόντα, και κυρίως δημιουργήματα των μεγάλων διανοητών του παρελθόντος, δηλαδή των Ελλήνων», παρατηρεί ο μεγάλος ελληνιστής Theodor Gomperz. Στο ίδιο πνεύμα κινείται και η παρατήρηση του επίσης μεγάλου ελληνιστή John Burnet, ο οποίος γράφει: «Η επιστήμη χαρακτηρίζεται επιτυχώς ως ο ελληνικός τρόπος συλλογισμού πάνω στον κόσμο»
Από την Ισπανία με αγάπη, είναι πραγματικά αφιερωμένο αυτό το βίντεο – παρουσίαση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, με στόχο να τονίσει ή και να γνωστοποιήσει τη σημασία του στην ανθρωπότητα.
Το 40λεπτο περίπου, ολοκληρωμένης παρουσίασης, βίντεο, έγινε με την επιμέλεια του φιλέλληνα Πέντρο Ολάγια που εκφώνησε, μάλιστα, το εξαιρετικό αυτό κείμενο και σε ημερίδα του Κλασσικού Πολιτισμού στο Σαγούντο της Ισπανίας, όταν προτάθηκε η κατάργηση των ελληνικών από την ισπανική εκπαίδευση που μέχρι τότε ίσχυε.
Εκτός από την όμορφη πλευρά του ελληνικού τοπίου, αναλύεται η σχέση της μεσογειακής φύσης της Ελλάδας με την μυθολογία, τα έπη του Ομήρου, την φιλοσοφία και την σκέψη των αρχαίων Ελλήνων για τη σημασία της δικαιοσύνης, της φιλοξενίας και του πολιτισμού που φωτίζει την υπόλοιπη ανθρωπότητα κατά της βαρβαρότητας…
Δείτε το εκπλητικό βίντεο με το οποίο ιδίως οι Έλληνες θα έπρεπε να εμπνευστούμε και να θυμηθούμε την ευθύνη για τη συνέχεια του πολιτισμού μας
1. Gomperz, Th. (1922), Griechisce Denker,
2. Burnet, J. (1930), Early Greek Philosophy, Preface.
2. Burnet, J. (1930), Early Greek Philosophy, Preface.
Εισαγωγή στο βιβλίο του Δημήτρη Παπαδή: Από τον Ηράκλειτο στον Αριστοτέλη εκδ. ΖΗΤΡΟΣ
