Οι διαταραχές ελέγχου παρορμήσεων και συμπεριφοράς αποτελούν μια ομάδα διαταραχών με κοινό χαρακτηριστικό την αδυναμία ελέγχου μιας εσωτερικής ώθησης (παρόρμησης) του εαυτού για να προβεί σε συμπεριφορές που μπορεί να είναι παράλογες ή βλαπτικές για τον ίδιο ή για τρίτους. Στο προσφάτως ανανεωμένο αμερικανικό διαγνωστικό εγχειρίδιο ψυχιατρικής εντάσσονται οι εξής διαταραχές:
Διαλείπουσα Εκρηκτική Διαταραχή : Αδυναμία ελέγχου παρόρμησης για επιθετική συμπεριφορά
Διαταραχή Συμπεριφοράς: Αδυναμία ελέγχου συμπεριφορών που παραβιάζουν κοινωνικούς κανόνες ή δικαιώματα τρίτων.
Κλεπτομανία : Αδυναμία ελέγχου παρόρμησης για κλοπή.
Πυρομανία : Αδυναμία ελέγχου παρόρμησης για πρόκληση φωτιάς.
Εναντιωτική Προκλητική Διαταραχή : Συμπεριφορά χαρακτηριζόμενη διαρκώς από ευερεθιστότητα, θυμό, εκδικητικότητα, αψήφηση.
Παθολογικός Τζόγος : Αδυναμία ελέγχου παρόρμησης για ενασχόληση με οποιασδήποτε μορφής τζόγου. Πλέον αποτελεί ειδική κατηγορία στο πλαίσιο των εξαρτήσεων.
Τριχοτιλλομανία : Αδυναμία ελέγχου παρόρμησης για τράβηγμα και αφαίρεση τριχών. Πλέον εντάσσεται στις ψυχαναγκαστικού τύπου διαταραχές.
Θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι οι παραπάνω καταστάσεις δύναται να υπάρχουν και στο πλαίσιο άλλων διαταραχών όπως π.χ. η διπολική διαταραχή και διαταραχές προσωπικότητας. Η συμπεριφορά που προκύπτει από την υπερβολική παρορμητικότητα μπορεί να εκδηλωθεί αστραπιαία ή να κλιμακωθεί ταχέως επί ψυχοπιεστικών περιστάσεων.
Για να χαρακτηρισθεί παθολογική η παρορμητικότητα θα πρέπει να συνοδεύεται από την αδυναμία ελέγχου αυτής, αλλά και από το μέγεθος της συμπεριφορικής εκδήλωσης αυτής. Είναι πολύ πιθανό να εκδηλώνεται ποικίλος βαθμός μετάνοιας και ενοχών αμέσως μετά το πέρας ενός επεισοδίου, απότοκου ανεξέλεγκτης παρορμητικότητας.
Επιπλέον η παρορμητικότητα ως γενικό χαρακτηριστικό επίσης μπορεί να αποτελεί μέρος της ψυχοπαθολογίας αρκετών διαταραχών, όπως κατάθλιψη, διπολική διαταραχή, οριακή και αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας, διαταραχές πρόσληψης τροφής (ψυχογενής βουλιμία, επεισοδιακή υπερφαγία και ο παρορμητικός τύπος της ψυχογενούς ανορεξίας), ΔΕΠΥ (Διαταραχή ελλειμματικής προσοχής & υπερκινητικότητας), χρήση αλκοόλ και ουσιών, παραφιλίες (διαταραχές σεξουαλικής προτίμησης)και ορισμένες νευρολογικές διαταραχές.
Η παρορμητικότητα έχει αποτελέσει αντικείμενο έρευνας και σε νευροβιολογικό επίπεδο. Φαίνεται ότι έχει συσχέτιση με χαμηλότερη του φυσιολογικού σεροτονινεργική νευροδιαβίβαση στον εγκέφαλο. Ειδικώς η παρορμητική επιθετικότητα έχει συσχετιστεί με χαμηλά επίπεδα 5-HIAA, δηλαδή του μεταβολίτη της σεροτονίνης στο CSF (cerebrospinal fluid=εγκεφαλονωτιαίο υγρό).
Αυξημένη συγκέντρωση 5-HT2 υποδοχέων της σεροτονίνης στον προμετωπιαίο φλοιό, η οποία προκαλείται λόγω μειωμένης σεροτονινεργικής νευροδιαβίβασης, έχει εντοπιστεί σε νεκροτομικές μελέτες ατόμων με βίαια ή/και αυτοκτονική συμπεριφορά. Τέλος γενετικές μελέτες υποδεικνύουν πιθανή συσχέτιση των 5-HT1B υποδοχέων της σεροτονίνης με αυξημένη παρορμητικότητα και επιθετικότητα.
Οι διαταραχές των παρορμήσεων αντιμετωπίζονται φαρμακευτικά με σταθεροποιητές του συναισθήματος, αντικαταθλιπτικούς και αγχολυτικούς παράγοντες. Η ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση δε θα πρέπει να απουσιάζει από το «θεραπευτικό ρεπερτόριο» του ψυχιάτρου.
Η ανάπτυξη της εναισθησίας, δηλαδή η εστίαση στην αναγνώριση του συμπτώματος των εκρήξεων και των συνεπειών τους από τον ασθενή, η οποία δεν είναι πάντοτε δεδομένη, θα πρέπει να είναι πρώτης επιλογής στρατηγική.
Ψυχοθεραπεία προσανατολισμένη στην καλύτερη διαχείριση του θυμού, συναισθήματος που πολύ συχνά βρίσκεται στο «παρασκήνιο» των διαταραχών συμπεριφοράς, επίσης συνίσταται.
Η εφαρμογή γνωσιακής κατεύθυνσης ψυχοθεραπείας επίσης παρουσιάζει ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Η ψυχοεκπαίδευση του συγγενικού περιβάλλοντος συμβάλλει στην εξομάλυνση των ενδοοικογενειακών συγκρούσεων που μπορεί να έχουν συσσωρευτεί κατά τη χρόνια διαδρομή των διαταραχών.
Σπύρος Καλημέρης
Ψυχίατρος & Ψυχοθεραπευτής
