Τι είναι και πώς γεννιέται η ρητορική μίσους;
Το ότι η γλώσσα τσακίζει κόκκαλα είναι κάτι που ο απλός λαός το ξέρει πολύ καλά εδώ και αιώνες. Συχνά δε τα τσακίζει στην κυριολεξία, καθώς η γλώσσα, ο λόγος, μπορεί να είναι ο πρόδρομος της σωματικής βίας, προλειαίνοντας το έδαφος για ξυλοφόρτωμα, ακόμα και φόνο. Η γλώσσα δεν περιγράφει – δημιουργεί.
Νομίζουμε ότι η γλώσσα είναι ένας τρόπος να περιγράφουμε τα όσα βλέπουμε και ζούμε. Ταυτόχρονα όμως ο τρόπος που περιγράφουμε ανθρώπους και καταστάσεις δημιουργεί και την «πραγματικότητα», τον τρόπο που βιώνουμε τον κόσμο. Η γλώσσα μοιάζει «αντικειμενική» αλλά δεν είναι• επηρεάζεται από αξίες και παράγει συνείδηση. Επίσης μπορεί να παράγει βία.
Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τις λέξεις:
για να πείσουν τους άλλους να κάνουν κάτι
για να πείσουν τους άλλους να πιστέψουν ή να εκφράσουν κάτι
για να διασκεδάσουν ή να κρατήσουν την προσοχή κάποιου
για να κερδίσουν συμπάθεια (συναίσθημα)
για να ελέγξουν σχέσεις μέσα σε μια ομάδα, το στάτους ή τη φήμη της.
Υπάρχουν εκτενέστατες επιστημονικές μελέτες γύρω από την ψυχολογία του μίσους, δηλαδή το πώς το μίσος επηρεάζει τις ανθρώπινες σχέσεις και πώς λειτουργεί ως κοινωνικός παράγοντας και εργαλείο επιβολής ή διατήρησης εξουσίας.
Η ρητορική μίσους: Βασίζεται σε στερεότυπα και κοινωνικές πεποιθήσεις (στερεότυπο: μια υπέρ-απλουστευμένη πεποίθηση για μια ολόκληρη ομάδα, που δεν λαμβάνει υπόψη ατομικές διαφορές).
Προσφέρει εύκολες λύσεις και εύκολες απαντήσεις.
Δημιουργεί αποδιοπομπαίους τράγους στα κοινωνικά προβλήματα.
Συντηρεί τη θεσμική καταπίεση.
Επιβεβαιώνει τον κοινωνικό αποκλεισμό.
Δημιουργεί ξεκάθαρους διαχωρισμούς ανάμεσα στο «εμείς» και «οι άλλοι».
Δεν αφήνει περιθώρια για διάλογο, καθώς βασίζεται σε «αδιαμφισβήτητες αλήθειες» που δεν δέχονται αμφισβήτηση.
Προσφέρει ασφάλεια στο ακροατήριο.
Η ρητορική μίσους ξεκινά από ευρέως αποδεκτά στερεότυπα, που δεν αμφισβητούνται από πολλούς. Αν ξεκινούσε με μίσος θα αποξένωνε πολλούς π.χ. οι μετανάστες είναι πιο βρώμικοι, λιγότερο μορφωμένοι, πιο παραβατικοί.
Η υποτίμηση κλιμακώνεται και σταδιακά κερδίζει κοινωνική αποδοχή, αν κανείς δεν την αμφισβητήσει. Σιγά σιγά τα θύματα της ρητορικής μίσους χάνουν την ανθρώπινη μορφή τους, με άλλα λόγια, παύουμε να τους θεωρούμε ανθρώπους σαν κι εμάς, που αξίζουν σεβασμό, και γίνονται κάτι «άλλο», λιγότερο ανθρώπινο, κατακριτέο, άξιο περιφρόνησης, αποκλεισμού έως και τιμωρίας. Με την επανάληψη, τα αρνητικά μηνύματα για μια συγκεκριμένη ομάδα γίνονται αποδεκτά ως «αυταπόδεικτες αλήθειες», και οι ακροατές συνηθίζουν την απάνθρωπη ορολογία.
Πώς επηρεάζει η ρητορική μίσους; Η ρητορική μίσους είναι επίθεση στην ταυτότητα. Ο άλλος δεν σου επιτίθεται για κάτι που κάνεις αλλά για κάτι που είσαι. Δεν κατακρίνεται η συμπεριφορά σου αλλά η ύπαρξή σου. Δηλαδή σε απορρίπτουν σαν άνθρωπο και μάλιστα παύουν να σε βλέπουν σαν άνθρωπο, αφού σε κάνουν μέρος ενός γενικού συνόλου• δεν είσαι ο Κώστας, η Μαρία, ο Αμίρ: είσαι μετανάστης, αδελφή, χριστιανός, Αμερικάνος κλπ. Κατά συνέπεια η ρητορική μίσους επιδρά ψυχολογικά στο θύμα, προκαλώντας πόνο, κατάθλιψη, στρες και θυμό.
Προκαλεί πόνο σε βαθύ, υπαρξιακό επίπεδο. Αν αντισταθείς σε αυτή, παίρνεις ρίσκο, βάζεις τον εαυτό σου σε κίνδυνο. Αν δεν αντισταθείς, κινδυνεύεις να νιώσεις ενοχή για την υποταγή σου και να εσωτερικεύσεις τα μηνύματα που ακούς. Νιώθεις ότι επιβάλλεται να είσαι αόρατος για να παραμείνεις ζωντανός, με αποτέλεσμα την αυτολογοκρισία, την αυτοαπομόνωση αλλά και τη σταδιακή απέχθεια γι’ αυτό που είσαι και σου δημιουργεί τόσα προβλήματα. Ο χειρότερος κίνδυνος είναι να μουδιάσεις στον πόνο, να μην τον νιώθεις, να τον συνηθίσεις, θεωρώντας ότι έτσι είναι τα πράγματα. Ο πόνος όμως, είναι η σωματική και ψυχολογική διεργασία που προστατεύει τη ζωή.
Η βία που εισπράττουμε παράγει εύκολα αντιβία, που μπορεί να πάρει τη μορφή βίας προς άλλους (π.χ. γινόμαστε βίαιοι εκεί που μας παίρνει να γίνουμε βίαιοι) ή βίας προς τον εαυτό μας (αναπτύσσουμε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές). Ο ανέκφραστος πόνος γίνεται εύκολα θυμός και οργή. Τον ανέκφραστο πόνο του παρελθόντος τον βιώνουμε στο παρόν ως θυμό. Τον πόνο που περιμένουμε ότι θα νιώσουμε και δεν θα μπορέσουμε να εκφράσουμε, τον βιώνουμε στο παρόν ως άγχος. Η βία έχει επιπτώσεις και στην οικογένεια, τους φίλους και την κοινότητα των ανθρώπων που αποτελούν στόχο της ρητορικής μίσους.
Προκαλεί: Απομόνωση και δυσκολία στο «coming out». Όταν γίνεσαι στόχος ρητορικής μίσους γι’ αυτό που είσαι, δύσκολα το παραδέχεσαι στον περίγυρό σου. Ενοχή για τη συγγένεια ή ενοχή για την αδυναμία να προστατέψει. Οι γονείς και οι φίλοι που ακούνε αρνητικά σχόλια για τους γκέι, νιώθουν ενοχές που δεν μπορούν να τους προστατέψουν ή ενοχές που είναι συγγενείς τους. Αδυναμία να προστατέψεις αυτούς που αγαπάς, με αποτέλεσμα θλίψη, θυμό και ενοχές.
Πώς γεννιέται η ρητορική μίσους; Η ρητορική μίσους προέρχεται από μια αίσθηση απειλής της ταυτότητας, αυτού που πιστεύουμε ότι είμαστε. Η ανάγκη για ταυτότητα είναι ανθρώπινη και υγιής. Όλες/οι έχουμε πολλές ταυτότητες: είμαστε γυναίκες, άντρες, Έλληνες, χριστιανοί, άθεοι, εργαζόμενοι, άνεργοι, ομοφυλόφιλοι, ετεροφυλόφιλοι, κ.ο.κ.
Συνήθως ταυτιζόμαστε με αυτήν που απειλείται περισσότερο. Ωστόσο υπάρχει ο κίνδυνος αυτή η ταυτότητα να βασίζεται στο «τι δεν είμαι» κι όχι στην στήριξη «αυτού που είμαι». Με άλλα λόγια όταν η ταυτότητά μου βασίζεται στο «δεν είμαι σαν κι αυτούς» παρά στο «είμαι έτσι», γίνεται απειλητική και πηγή άγχους, αφού πρέπει πάση θυσία να διαφοροποιηθούμε από τους απειλητικούς «άλλους». Η διαφοροποίηση είναι εγγενής στην έννοια της ταυτότητας. Το πρόβλημα δημιουργείται όταν αυτή η διαφοροποίηση βλέπει παντού «εχθρούς», δηλαδή όταν «για να υπάρξω εγώ, πρέπει να μην υπάρχει ο άλλος!»
Από τη φύση της η ταυτότητα αντιστέκεται στην αλλαγή. Μόλις αντισταθούμε νιώθουμε πιο δυνατοί μέσα στην ταυτότητα μας. Τις περισσότερες φορές διαφορετικό φαντάζει ή απειλητικό (ευτυχώς που δεν είμαι αυτό το διαφορετικό) ή εξωτικό (μακάρι μια μέρα να γίνω αυτό το διαφορετικό). Λείπει η εκτίμηση του διαφορετικού σαν κάτι ισότιμο, σαν πηγή πλούτου μιας κοινωνίας. Η υγεία μιας κοινωνίας εξαρτάται δε μεγάλο βαθμό από το πως χειρίζεται τη διαφορετικότητα.
Το μίσος έχει πίσω του πόνο. Στη ρητορική μίσους ο πόνος είναι υπαρκτός και για το θύτη και για το θύμα. Ο θύτης νιώθει ότι απειλείται η ταυτότητα του. Το θύμα νιώθει ότι επιβάλλεται να κρύψει την ταυτότητά για να παραμείνει ζωντανό. Η ρητορική μίσους είναι ο ηθικός αυτουργός πίσω από εγκλήματα ενάντια σε μέλη μειονοτικών ομάδων.
Το φάσμα της βίας έχει ως εξής:
Λεκτική-συναισθηματική κακοποίηση → απειλή βίας → άμεση σωματική βία → έντονη σωματική βία → όπλα → θάνατος. Για τον λόγο αυτό η ρητορική μίσους απαγορεύεται διά νόμου στους πολίτες σε πολλά κράτη (εκτός από τους κυβερνήτες τους) καθώς σιγά σιγά νομιμοποιεί τη βία εναντίον συγκεκριμένων ομάδων.
Η γλώσσα που χρησιμοποιούμε μπορεί να διαιωνίσει τη βλάβη ενός καταπιεστικού συστήματος, ανεξάρτητα από το αν τα θύματα της καταπίεσης συνειδητοποιούν τις προσβολές. Κάποιος μπορεί να καταπιέζεται χωρίς να το αντιλαμβάνεται. Για να μπορεί να το αντιληφθεί, χρειάζεται να μπορεί να αντέξει και τον πόνο. Η άρνηση της καταπίεσης, είναι και μια μορφή έμμεσης και ασυνείδητης άμυνας στον πόνο.
@Αλεξάνδρα Βασιλείου
