Αν συγκρίνουμε τον τρόπο ζωής μας με αυτόν που έζησε η ανθρωπότητα για χιλιετίες, θα διαπιστώσουμε ότι εμείς οι σημερινοί άνθρωποι, ζούμε σε μια πολύ ανήθικη εποχή: η δύναμη των ηθών έχει εξασθενίσει εκπληκτικά και η ηθική έννοια έχει εκλεπτυνθεί και εξυψωθεί τόσο ώστε μπορούμε να τη θεωρήσουμε ως εξατμισμένη.
Γι αυτό, εμείς οι αργοπορημένοι άνθρωποι, διεισδύουμε τόσο δύσκολα στις καθοδηγητικές ιδέες που έχουν κυριαρχήσει στη διαμόρφωση της ηθικής και, αν κατορθώνουμε να τις ανακαλύψουμε, απεχθανόμαστε να τις κοινοποιήσουμε: γιατί ακούγονται τόσο χονδροειδείς! Ή επειδή μοιάζουν να διαβάλουν την ηθικότητα!
Αυτή είναι ήδη, για παράδειγμα, η βασική αρχή: η ηθικότητα δεν είναι τίποτα άλλο (άρα, προπάντων, τίποτα περισσότερο) παρά η υπακοή στα έθιμα, είναι ο παραδοσιακός τρόπος να ενεργείς και να εξελίσσεσαι. Παντού όπου τα έθιμα δεν προστάζουν, δεν υπάρχει ηθικότητα. Και όσο λιγότερο καθορίζεται η ύπαρξη από τα έθιμα, τόσο μικρότερος είναι ο κύκλος της ηθικότητας.
η αλληγορία της ηθικής - Tintoretto , 1585
Ο ελεύθερος άνθρωπος είναι ανήθικος, εφόσον σε όλα τα πράγματα, θέλει να εξαρτάται από τον εαυτό του και όχι από τα καθιερωμένα έθιμα: σε όλες τις πρωτόγονες καταστάσεις της ανθρωπότητας, το “κακό” ισοδυναμεί με το “νοερό”, το “αυθαίρετο”, το “ασυνήθιστο”, το “απρόβλεπτο”, το “ανυπολόγιστο”.
Πάντα, ανάλογα με την αξιολόγηση των ίδιων καταστάσεων, αν μια πράξη εκτελείται όχι επειδή το προστάζει η παράδοση αλλά για άλλους λόγους (για παράδειγμα χάρη στην ατομική χρησιμότητά της), και ακόμη για τους ίδιους λόγους που άλλοτε είχαν θεμελιώσει το έθιμο, τότε ονομάζεται ανήθικη και θεωρείται ως τέτοια, ακόμη και απ’ αυτόν που την εκτελεί: γιατί την ενέπνευσε η υπακοή προς την παράδοση.
Τι είναι όμως η παράδοση; Μια ανώτερη αυθεντία στην οποία υπακούν όχι επειδή προστάζει το ωφέλιμο αλλά επειδή απλά προστάζει.
Σε τι διαφέρει αυτό το αίσθημα της παράδοσης από ένα γενικό αίσθημα φόβου;Είναι ο φόβος ενός ανώτερου πνεύματος που διατάζει εδώ, μια ασύλληπτη και απεριόριστη δύναμη, για κάτι που είναι περισσότερο από προσωπικό,- υπάρχει δεισιδαιμονία σ’ αυτό τον φόβο.
Άλλοτε, ολόκληρη η παιδεία και οι φροντίδες για την υγεία, τον γάμο, την ιατρική επιστήμη και τη γεωργία, τον πόλεμο, την ομιλία και τη σιωπή, οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους και οι σχέσεις με τους θεούς ανήκαν στο πεδίο της ηθικότητας: αυτή απαιτούσε να τηρούν τις εντολές, δίχως να σκέφτονται “καθεαυτούς” σαν άτομα.
Αρχικά λοιπόν όλα εξαρτιόνταν από τα ήθη και τα έθιμα, και όποιος ήθελε να υψωθεί πάνω απ’ αυτά, έπρεπε να γίνει νομοθέτης, θεραπευτής και κάτι σαν ημίθεος; δηλαδή έπρεπε να δημιουργήσει ήθη,- πράγμα φοβερό και πολύ επικίνδυνο! - Ποιος είναι ο ηθικότερος; Αφ’ ενός αυτός που εφαρμόζει το νόμο συχνότερα: δηλαδή αυτός που, όπως ο βραχμάνος, φέρει τη συνείδηση του νόμου παντού και στην παραμικρή χρονική υποδιαίρεση, έτσι που το μυαλό του επινοεί συνεχώς ευκαιρίες για να εφαρμόζει το νόμο. Αφ’ ετέρου, αυτός που εφαρμόζει επίσης το νόμο στις πιο δύσκολες περιπτώσεις.
Ο ηθικότερος είναι εκείνος που θυσιάζει τα πιο πολλά πράγματα στα ήθη: μα ποιες είναι οι μεγαλύτερες θυσίες; Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα ξεδιπλώνει πολλές διαφορετικές ηθικές: αλλά η πιο σημαντική διαφορά παραμένει εκείνη που διαχωρίζει την ηθικότητα της συχνότερης εκπλήρωσης, της δυσκολότερης εκπλήρωσης. Ας μην ξεγελιόμαστε για τα κίνητρα αυτής της ηθικής που απαιτεί για τεκμήριο της ηθικότητας την εφαρμογή ενός εθίμου στις δυσκολότερες περιπτώσεις!
Η υπερνίκηση του εαυτού μας δεν απαιτείται για χάρη των ωφέλιμων συνεπειών που έχει για το άτομο, αλλά για να προβάλλεται η κυριαρχία των εθίμων και των παραδόσεων, παρ’ όλες τις αντίθετες επιθυμίες και τα ατομικά συμφέροντα: το άτομο πρέπει να θυσιαστεί - αυτό απαιτεί η ηθικότητα των εθίμων.
Αντίθετα, αυτοί οι ηθικολόγοι που, όπως οι διάδοχοι του Σωκράτη, συστήνουν στο άτομο την αυτοκυριαρχία και την εγκράτεια σαν τα πιο ξεχωριστά του προτερήματα , σαν το κλειδί της πιο προσωπικής του ευτυχίας, είναι η εξαίρεση - και αν μας φαίνεται διαφορετικά, είναι απλά επειδή έχουμε ανατραφεί κάτω από την επιρροή τους.
Ακολουθούν όλοι ένα καινούριο δρόμο και είναι θύματα της απόλυτης αποδοκιμασίας όλων των εκπροσώπων της ηθικότητας των εθίμων, αποκλείονται από την κοινότητα ως ανήθικοι, και είναι, με τη βαθύτερη έννοια, κακοί. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, ένας ενάρετος Ρωμαίος της παλιάς εποχής θεωρούσε κακό κάθε χριστιανό που “επεδίωκε πάνω απ’ όλα τη δική του σωτηρία”. Παντού όπου υπάρχει μια κοινότητα και, κατά συνέπεια, μια ηθικότητα των εθίμων, επικρατεί η ιδέα ότι η τιμωρία για την παραβίαση των ηθών θίγει προπάντων την ίδια την κοινότητα: αυτή η υπερφυσική τιμωρία που η εκδήλωσή της και τα όριά της είναι τόσο δυσνόητα και μπορείς να τα εξιχνιάσεις μόνο με υπερφυσικό φόβο.
Η κοινότητα μπορεί να υποχρεώσει το άτομο να επανορθώσει τη ζημιά που προξένησε σε ένα άλλο άτομο ή στην ίδια την κοινότητα. Μπορεί επίσης να ασκεί ένα είδος εκδίκησης στο άτομο επειδή, εξαιτίας του - σαν μια υποτιθέμενη συνέπεια της πράξης του -, συσσωρεύτηκαν στην κοινότητα τα θεϊκά σύννεφα και οι εκρήξεις της θεϊκής του οργής,- αλλά θεωρεί προπάντων, την ενοχή του ατόμου ως δική της ενοχή, και υφίσταται την τιμωρία του ατόμου ως δική της τιμωρία. - “Τα ήθη έχουν χαλαρώσει”, στενά ζει από την ψυχή του καθένας, όταν γίνονται παρόμοιες πράξεις. Κάθε ατομική πράξη, κάθε τρόπος ατομικής σκέψης προ- καλούν ρίγη.
Είναι τελικώς αδύνατο να φανταστεί κανείς πόσο θα υπέφεραν τα σπανιότερα, τα πιο ερευνητικά, τα πιο πρωτότυπα πνεύματα στην πορεία της ιστορίας επειδή θεωρούνταν πάντα ως κακές και επικίνδυνες υπάρξεις, επειδή θεωρούσαν οι ίδιοι τους εαυτούς τους έτσι. Κάτω από την κυριαρχία της ηθικότητας των εθίμων, κάθε είδος πρωτοτυπίας είχε κακή συνείδηση. Ο ορίζοντας των εκλεκτών φαινόταν ακόμη πιο σκοτεινός απ’ όσο ήταν.
Από το βιβλίο του Νίτσε:
Αυγή,
Σκέψεις για τις ηθικές προλήψεις
by Αντικλείδι , http://antikleidi.com
