Οι υγιείς, χρήσιμες ενοχές είναι το συναίσθημα που έχουμε όταν κάνουμε κάτι το οποίο με τη λογική κρίνουμε ότι είναι ηθικά λανθασμένο ή άδικο. Ακόμα και η σκέψη ότι μπορεί να κάνουμε κάτι άσχημο μπορεί να προκαλέσει ενοχές. Αυτός ο ψυχολογικός μηχανισμός λειτουργεί για να αποτρέπει τόσο τα μικρά παιδιά αλλά και τους ενήλικες από το να κάνουν κάτι άσχημο. Έτσι, οι υγιείς ενοχές είναι η λογική και δίκαιη φωνή της συνείδησής μας.
Τι γίνεται όμως όταν κανείς αισθάνεται ενοχές χωρίς να έχει κάνει κάτι; Πρόκειται για την περίπτωση όταν κανείς θέτει παράλογα στάνταρντς και απαιτήσεις από τον εαυτό του. Για παράδειγμα, προσδοκεί να είναι τέλειος σε όλα, θέλει να κατορθώσει το ακατόρθωτο, αισθάνεται υπεύθυνος για τις ατυχίες άλλων και πιστεύει ότι είναι «καλός και σωστός» μόνο όταν ακολουθεί πιστά όλους τους κανόνες και κάνει κάτι παραπάνω από το καθήκον του. Πρόκειται για μια καθόλου υγιή στάση ζωής, αφού κανείς δεν επιτρέπει λάθη και έχει παράλογες απαιτήσεις από τον εαυτό του και τους άλλους.
Οι δύο όψεις των ενοχών
Υπάρχουν οι ενοχές που αισθάνεται κανείς επειδή ο περίγυρός του τον πιέζει να φερθεί με συγκεκριμένο τρόπο, κι έτσι το άτομο αυτό αισθάνεται άσχημα γιατί δεν έχει την επιβράβευση ή την επιδοκιμασία των άλλων. Κι όταν αυτή η αίσθηση εντείνεται, τότε από μια άβολη κατάσταση μετατρέπεται σε ενοχές. Με αυτή την έννοια, οι ενοχές είναι οι τύψεις και η ντροπή που νιώθει κανείς όταν αισθάνεται ότι οι πράξεις του κρίθηκαν αρνητικά από τους άλλους.
Η πίεση από το οικογενειακό και το φιλικό περιβάλλον συνήθως δημιουργεί αυτού του είδους τις ενοχές. Για να αποφύγει κανείς να αισθάνεται ένοχος για πράγματα τα οποία οι γύρω του δεν εγκρίνουν, θα πρέπει να μάθει να μην τους τα φανερώνει! Θα πρέπει να τονίσουμε ότι υπάρχουν σκέψεις, συναισθήματα ή και πράξεις τις οποίες κάποια άτομα, εντελώς υποκειμενικά, δε θεωρούν σωστές, οι οποίες όμως δεν είναι ανήθικες, λανθασμένες, ή βλαβερές για άλλους, απλώς τυχαίνει και ο συγκεκριμένος περίγυρος δεν τις εγκρίνει. Σε αυτές τις περιπτώσεις θα πρέπει κανείς να αποδεχτεί ότι είναι ξεχωριστή οντότητα από την οικογένειά του και να χαράξει τον προσωπικό του δρόμο, χωρίς να δίνει διαρκώς αναφορά για τα εσώψυχά του.
Η άλλη όψη των ενοχών σχετίζεται με την τάση να μην εγκρίνει και να μην αποδέχεται κανείς τον εαυτό του: πρόκειται για τη στάση ζωής όπου το άτομο αισθάνεται απείρως ανίκανο ή ακόμα και ελαττωματικό. Αυτή η βαθύτατη αίσθηση είναι ανεξάρτητη από τη γνώμη της οικογένειας και των φίλων του ατόμου αυτού κι έτσι είναι αδύνατο να ξεφύγει κανείς από αυτή την αρνητική αυτοκριτική, χωρίς να πάρει κάποια βοήθεια.
Ενοχές και κοινωνική πίεση
Τόσο οι ενοχές όσο και η κοινωνική πίεση είναι πολύ σημαντικά: βοηθάνε στο να δαμάσουμε τις «άγριες» πτυχές του εαυτού, δηλαδή τον θυμό, την υπερβολή, την απληστία. Επίσης βοηθούν στο να τακτοποιήσει κανείς τις υποχρεώσεις του, όπως σπουδές, εργασία, φορολογία κ.λπ.. Η ενοχική συνείδηση βοηθά τον άνθρωπο να τηρεί βασικούς κανόνες της κοινωνίας και της οργανωμένης ζωής, ώστε να είναι «καλός».
Από την άλλη, οι υπερβολικές ενοχές δημιουργούν τεράστια ψυχική οδύνη και μπορεί να κάνουν τη ζωή αβίωτη. Η έντονη αίσθηση ενοχών, που δε σχετίζεται με συγκεκριμένες πράξεις, αλλά με μια εσωτερική κατάσταση αδυναμίας, μπορεί να αλλάξει προς το χειρότερο την κοινωνική ζωή του ατόμου, τη βασική του ευχαρίστηση και να δημιουργήσει φόβους και ανησυχίες, δημιουργώντας ένα πολύ βαρύ συναισθηματικό φορτίο.
Πραγματικές και νευρωτικές ενοχές
Οι πραγματικές ενοχές διακρίνονται εύκολα, διότι πάντα υπάρχει κάποια συγκεκριμένη πράξη που έχει προηγηθεί:το άτομο έκανε κάτι που πραγματικά δεν ήταν ηθικά σωστό, κι έτσι θα το έκρινε η πλειοψηφία των ανθρώπων ή οι άγραφοι κανόνες της κοινωνίας.
Οι νευρωτικές ενοχές είναι το έντονο συναίσθημα που αισθάνεται κανείς ενώ δεν έχει κάνει τίποτα λάθος ή άσχημο, ή αυτό που έκανε δεν είναι τόσο σημαντικό ώστε να δικαιολογεί την ένταση των τύψεων.
Οι νευρωτικές ενοχές και η αίσθηση ότι κανείς έκανε κάτι πολύ ανήθικο συχνά προέρχεται από «άσχημες» σκέψεις και επιθυμίες, κι όχι απλώς από συγκεκριμένες πράξεις.
