Οι ανθρώπινες ανάγκες καλύπτουν ένα μεγάλο εύρος που περιλαμβάνει το στάδιο των πρωταρχικών αναγκών επιβίωσης και μπορούν να καταλήγουν στις πιο βαθιές ανάγκες που αφορούν στην αναζήτηση της εσωτερικής του φύσης αλλά και ευρύτερα των κοσμικών του ερωτημάτων με φυσική, θεολογική ή ευρύτερη φιλοσοφική προσέγγιση. Η έκταση και το βάθος της εξέλιξης των επιστημών υποδεικνύει ότι η σημασία κάλυψης όλων των αναγκών παραμένει επιτακτική καθώς ο άνθρωπος διερωτάται για την πηγή προέλευσης του κόσμου και άρα και τη δική του καθώς και για την εξέλιξή του. Αυτό είναι ολοφάνερο και από τη σημασία που δίνουν όλα τα πολιτισμένα κράτη στο ρόλο της ευρείας εκπαίδευσης και μόρφωσης του ανθρώπου η οποία προεκτείνεται σε ένα σημαντικό τμήμα της ζωής του και πολλές φορές στο μεγαλύτερο αυτής.
Με την οικονομική ανάπτυξη των κρατών αναβαθμίστηκε και η σημασία της εκπαίδευσης στην ανθρώπινη ζωή και αποτέλεσε δείκτη εξέλιξης και πολιτισμού. Η σημασία αυτή ήταν πρωταρχική βέβαια σε αρχαίους πολιτισμούς όπως αυτοί που αναπτύχθηκαν στη λεκάνη της Μεσογείου αλλά και στην ανατολή. Το 1943 ο ανθρωπιστής ψυχολόγος Αβραάμ Μάσλοου διατύπωσε τη θεωρία της πυραμίδας των ανθρώπινων αναγκών με την οποία ιεραρχούσε την εκδήλωση και κατά συνέπεια την κάλυψη αυτών στις πιο κάτω.
Τις φυσικές ανάγκες (φαγητό, αέρας, νερό), την ανάγκη ασφάλειας (στέγη- προστασία), τις ανάγκες που σχετίζονται με την κοινωνικότητα και την αποδοχή (σχέσεις ερωτικές και όχι μόνο), αυτές της εκτίμησης – αυτοεκτίμησης και την υψηλότερη που θεωρούσε ότι αφορά και στους λιγότερους, της αυτοπραγμάτωσης-αυτο-ολοκλήρωσης. Με την ιεράρχηση αυτή καθιστούσε ως το ίδιο ουσιαστικές τις ανάγκες που καλύπτουν την επιβίωση του ανθρώπου με τις υπόλοιπες, αλλά προϋπόθεση για να αντιληφθεί ο κάθε άνθρωπος την επόμενη κατηγορία αναγκών είναι να έχει ικανοποιήσει την προγενέστερη. Αν πράγματι λοιπόν η σημασία της πλήρωσης της ανάγκης της αυτοπραγμάτωσης είναι τόσο μεγάλη, καλούμαστε να εξετάσουμε κατά πόσον ο σύγχρονος ρόλος των κρατών και δη της δύσης επιτρέπει στον άνθρωπο να δώσει βάρος σε αυτό, το ρόλο που παίζει η εξέλιξη της οικονομικής κρίσης καθώς και τη θέση του σύγχρονου ανθρώπου σε αυτή τη νέα κατάσταση.
Ξεκινώντας από το ρόλο των κρατών θα πρέπει να επισημάνουμε δύο καθοριστικής φύσεως αντιφάσεις. Η μία αφορά στον προσδιορισμό της έννοιας της επιτυχίας που τόσο δυνατά προβάλλεται στη σύγχρονη κοινωνία, που συνυφαίνεται κυρίαρχα με το οικονομικό και γενικότερα εξουσιαστικό επίπεδο κίνησης του ανθρώπου. Τα πολιτικά πρόσωπα, η θρησκευτική ιεραρχία, οι δημόσιοι λειτουργοί που απαρτίζονται από διπλωματούχους ανθρώπους κλπ, προβάλλουν ένα πρότυπο ισχύος και εξουσίας που δεν έχει καμία σχέση με τον παιδευτικό ρόλο που υποτίθεται ότι προωθεί μέσω των εκπαιδευτικών βαθμίδων το κράτος. Αντίθετα, ενεργητικά σε τεράστιο βαθμό αλλά και ως παθητικός παρατηρητής, προσανατολίζει τους ανθρώπους στη δύναμη και τον ανταγωνισμό και σε καμιά περίπτωση στην κατεύθυνση πιο ήπιων δρόμων που επιτρέπουν στον άνθρωπο να ασχοληθεί και με τις εσωτερικές του ανάγκες και δυνατότητες. Από τη μία λοιπόν η παιδεία, κυριότερα η κλασσική, στοχεύει στην ανάδειξη των δημιουργικών χαρακτηριστικών του ανθρώπου κι απ την άλλη τα πρότυπα που κυριαρχούν είναι η ωμή δύναμη, η σαχλή αυτοπροβολή , η άνευ όρων κατάκτηση της επιτυχίας μέσω ενός ανταγωνιστικότατου κοινωνικού πλαισίου το οποίο σου λέει ότι θα επιτύχει ο πιο δυνατός, ο πιο ανταγωνιστικός και πιθανότατα ο πιο όμορφος.
Η δεύτερη αντίφαση που σχετίζεται άμεσα με την πρώτη είναι η ανεπάρκεια ( με την αφελέστερη προσέγγιση που αφήνει εκτός της την πρόθεση) του κράτους να παρέχει στους πολίτες του τις δυνατότητες να αποκτήσουν τα βασικά αγαθά που σχετίζονται με την επιβίωσή τους όπως τροφή, στέγη, περίθαλψη, αξιοπρεπές γήρας κλπ με συνέπεια οι πολίτες να παλεύουν για τα βασικά και έτσι να μην δύνανται να ασχοληθούν ούτε κατ ελάχιστο με την πλήρωση άλλων βασικών αναγκών. Το κράτος, το οποίο φυσικά διοικείται από κάποιες ελίτ, με επίταση αφαιρεί από τους πολίτες αγαθά που σχετίζονται με τις κυριότερες ελευθερίες του ανθρώπου και έτσι τους καθιστά υπόδουλους μόνο των βασικών τους λειτουργιών και ανελεύθερους ως προς όλες τις υπόλοιπες. Διερωτάται κανείς με τι απόθεμα μπορεί κάποιος να λειτουργήσει αλτρουιστικά, να αποκτήσει αυτοεκτίμηση, να αναζητήσει κάποιες άλλες πιθανές αλήθειες στη ζωή, του όταν έχει χάσει ή κινδυνεύει να χάσει τα βασικά. Η ευθύνη της πολιτικής είναι τεράστια σε αυτό το κομμάτι και δείχνει να έχει απολέσει κάθε μέριμνα για την πορεία των πολιτών. Αυτό φυσικά αφορά περισσότερο τις χώρες που έχουν εμπλακεί στη δίνη της κρίσης και τις κατηγορίες των πολιτών που πιέζονται αφόρητα, αλλά η απουσία συνείδησης δείχνει να καταλαμβάνει εξίσου, αν όχι περισσότερο, όσους έχουν βυθιστεί στην ψευδαίσθηση της ευδαιμονίας και της καλοπέρασης σε όλο τον πλανήτη. Ο Μάσλοου εδώ θα σήκωνε τα χέρια ψηλά και θα έπρεπε να αφαιρέσει τουλάχιστον τις δύο βασικότατες ανάγκες της ανθρώπινης ύπαρξης δηλαδή την αυτοεκτίμηση και την αυτοπραγμάτωση γιατί οι όροι επιβίωσης για τεράστιο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού δεν θα επιτρέψουν ποτέ την εκδήλωσή τους. Ακόμα και για ένα μεγάλο μέρος των δυτικών-βορείων χωρών, οι συνθήκες επιδεινώνονται ταχύτατα συμπιέζοντας τις σύγχρονες απαιτήσεις στην απλή επιβίωση. Οι υπόλοιποι άνθρωποι εάν καταφέρουν να διασώσουν τις συνειδήσεις τους από τον ανηλεή βομβαρδισμό των αισθήσεών τους με τα χαμηλότατα πρότυπα ζωής της καθημερινότητας μπορούν ίσως ν ασχοληθούν και με κάποιες άλλες αναζητήσεις.
Στο σημείο λοιπόν αυτό μπαίνει και η ευκαιρία του ανθρώπου να αναλογιστεί τι πραγματικά θέλει και να αλλάξει τη ζωή του. Το μέχρι τώρα πρότυπο της επιτυχίας που ζήσαμε δείχνει την πραγματική του στρεβλή όψη που λέει ότι δεν χωρά πολλούς αυτού του τύπου η ευημερία, ότι μόνο λίγοι θα έχουν τα πάντα και ότι οι υπόλοιποι θα παραδώσουν τα αγαθά τους και στο τέλος την κοινωνικότητά τους, την αυτοεκτίμησή τους και ότι άλλο τους απομένει. Αυτό το πρότυπο οδήγησε χιλιάδες ανθρώπους στην αυτοκτονία κάνοντάς τους να αισθάνονται αποτυχημένοι και αδύναμοι να ανταπεξέλθουν στους νέους κανόνες επιβίωσης που μπήκαν, στρέφοντάς τους στην απογοήτευση για τον εαυτό τους και τελικά προς την απόφαση της αυτοκτονίας. Μέσα λοιπόν σε αυτό το δυσοίωνο κλίμα η ευκαιρία του ανθρώπου συνίσταται στο να γυρίσει την πλάτη σε αυτή την παράσταση και με υπευθυνότητα να ανατάξει τις δυνάμεις του για να κρατήσει ότι αξίζει. Πριν πάρει μορφή ένα καινούργιο μοντέλο ζωής, ο άνθρωπος θα πρέπει μέσα του να κατανοήσει τα σφάλματά του και με υγεία να επεξεργαστεί ένα νέο τρόπο ζωής που θα είναι ανθρώπινος για όλους και όχι μόνο για τους δικούς του συγγενείς ή φίλους. Η ευκαιρία είναι στο να αντιληφθεί ότι η αυτοβουλία της καλοπέρασης και του προσωπικού χώρου δεν οδηγεί στην ελευθερία και ότι αυτή προσεγγίζεται μόνο μέσα απ την ευθύνη και από την ορθή συμμετοχικότητα που δεν παραδίδει σε κανέναν επικίνδυνο τις αποφάσεις για τη λειτουργία μιας κοινωνίας αλλά εξετάζει, ελέγχει και εμμέσως συνδιοικεί. Η ευκαιρία σχετίζεται επίσης με την απλότητα της ζωής, που είναι πραγματικά πιο όμορφη από κάθε συμπλεγματική επιδίωξη, και τη θέληση να υλοποιηθεί. Υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι, τουλάχιστον στη χώρα μας, που επαναπροσδιορίζουν καθημερινά κυρίως από ανάγκη το μοντέλο μιας πιο αληθινής ζωής, πιο λιτής μεν αλλά και εν δυνάμει πιο όμορφης . Στο πλαίσιο αυτό επιστρέφουν στην επαρχία , αρχίζουν να καλλιεργούν και αναζητούν εναλλακτικούς τρόπους ζωής, τέτοιους που δεν θα τους αποξενώνουν από τον εαυτό τους, το περιβάλλον και τους άλλους.
Στην ιστορική αυτή περίοδο δεν είναι εύκολο να είναι κάποιος πολύ αισιόδοξος. Η τάση του ανθρώπου να κινείται προς την ολοκληρωμένη κάλυψη των αναγκών του είναι μια υγιής δύναμη η οποία όμως πρέπει να οριοθετείται από υγιή κίνητρα και στόχους. Τελικά ακόμα κι έτσι δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα καταφέρει να αλλάξει τη ζωή του σημαντικά σε στενότερο ή ευρύτερο πλαίσιο, δεδομένης της παγκόσμιας συγκυρίας με τα σύνθετα προβλήματα που τη συνοδεύουν. Μπορεί όμως να ζήσει πιο ακέραια κι έτσι να ανακτήσει την αυτοεκτίμησή του και να συμβάλλει σε όποιον βαθμό σε μία ευρύτερη προσπάθεια για μια πιο υπεύθυνη ζωή.
Θανάσης Μάντης
