Εξελληνισμένος τύπος του ονόματος του Άγγλου
φιλόσοφου Φράνσις Μπέικον (Francis Bacon). Σπουδαίος φιλόσοφος, από τα
ζωηρότερα πνεύματα της Αναγέννησης, θεμελιωτής του υλισμού και του
Εμπειρισμού.
Αγωνίστηκε εναντίον της σχολαστικής φιλοσοφίας και της εκκλησιαστικής "αυθεντίας" και υποστήριζε ότι οι αισθήσεις μας και το πείραμα είναι η πραγματική πηγή των γνώσεών μας. Το πιο σημαντικό έργο του είναι το "Νέον Όργανον". Είναι επίσης ο πατέρας της Επιστημονικής Μεθόδου.
Μπήκε νεότατος στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και σε ηλικία 16
ετών ακολούθησε τον Άγγλο πρεσβευτή στην αυλή της Γαλλίας. Όταν
επέστρεψε στην πατρίδα του, αφιερώθηκε στην πολιτική και, μολονότι είχε
τη φιλία και την εύνοια του κόμη του Έσεξ, δεν του δόθηκε κανένα αξίωμα
πρώτης σειράς, τουλάχιστον όσο ζούσε η βασίλισσα Ελισάβετ.
Όταν ο κόμης του Έσεξ, ο ευεργέτης του, οδηγήθηκε σε
δίκη για έγκλημα κατά του κράτους, ο Βάκων δέχτηκε να αντιπροσωπεύσει
την κατηγορούσα αρχή, προκαλώντας τη γενική αγανάκτηση. Με την άνοδο
στον θρόνο του Ιακώβου Α’, ο Βάκων ανέβηκε γρήγορα στα υψηλότερα κρατικά
αξιώματα και έγινε στην αρχή λόρδος σφραγιδοφύλακας και έπειτα λόρδος
καγκελάριος. Αργότερα όμως κατηγορήθηκε για δωροληψία και κατάχρηση
εξουσίας, πέρασε από δίκη και καταδικάστηκε σε μεγάλο πρόστιμο και σε
φυλάκιση στον Πύργο του Λονδίνου. Κατάφερε όμως να του χαρίσει την ποινή
ο βασιλιάς και αποσύρθηκε στην ιδιωτική ζωή, για να αφοσιωθεί
ολοκληρωτικά στη μελέτη μέχρι τον θάνατό του.
Κυριότερα έργα του είναι Η πρόοδος της γνώσης που εκδόθηκε στα αγγλικά το 1605 και μεταφράστηκε αργότερα στα λατινικά, Σκέψεις και απόψεις (1607), Η σοφία των αρχαίων (1609), Νέο όργανο (1620), Η αξία και η ανάπτυξη των επιστημών (1623) και διάφορα άλλα.
Ο Βάκων εγκαινιάζει στην ιστορία της φιλοσοφίας τη
σύγχρονη εποχή· και είναι η πρώτη μεγάλη φιλοσοφική φωνή κατά την
περίοδο εκείνη του σφρίγους της κοινωνικής και πολιτικής ζωής που
χαρακτήριζε την Αγγλία μεταξύ 1575 και 1620, κατά την ακμή της
Αναγέννησης και την ιστορική στιγμή της εξέλιξής της σε παγκόσμια
δύναμη.
Στο κέντρο της σκέψης του Βάκων βρίσκεται μια ριζικά
νέα αντίληψη της φύσης και των επιδιώξεων της ανθρώπινης γνώσης. Σκοπός
της αληθινής γνώσης δεν είναι γι’ αυτόν η μελέτη, αλλά η κατάκτηση και ο
μετασχηματισμός της φύσης για τη δημιουργία καλύτερων συνθηκών για τον
άνθρωπο.
Σε αντίθεση με την αρχαία επιστήμη που χρησιμοποιεί
την τυπική αριστοτελική λογική και αποβλέπει στην ανακάλυψη συνεχώς νέων
λεκτικών συλλογισμών, σκοπός της σύγχρονης επιστήμης είναι, κατά τον
Βάκων, να δημιουργεί όχι συλλογισμούς αλλά πράξεις, όχι αποδείξεις της
τυπικής λογικής, αλλά πειραματικές αποδείξεις.
Με την παλιά λογική αποστομώνονται οι αντίπαλοι στις
συζητήσεις· με τη νέα νικιέται και δαμάζεται η ίδια η φύση και της
αποσπούμε διαρκώς τα μυστικά της. Ο πρώτος τύπος γνώσης είναι στείρος· ο
δεύτερος κατακτά «νέες τέχνες και όργανα, χάρη στα οποία μπορεί να
επιτευχθεί η βελτίωση των συνθηκών της ανθρώπινης ζωής».
Η αληθινή γνώση πρέπει να αποκτάται με έργα: το
όργανο της σύγχρονης επιστήμης δεν είναι ο συλλογισμός, αλλά το πείραμα,
δηλαδή η ενότητα θεωρίας και πράξης, γνώσης και τεχνικής. «Η πρόοδος
της διάνοιας και του ανθρώπου και η πρόοδος των υλικών συνθηκών της ζωής
του είναι το ίδιο πράγμα» υποστηρίζει ο Βάκων αφού «τα όργανα δεν είναι
μόνο μέσα για τη βελτίωση των ανθρώπινων συνθηκών, αλλά και εγγυήσεις
της αλήθειας» (cogitata et visa).
Αλλά εκείνη η «ευτυχισμένη αντιστοιχία ανάμεσα στη
διάνοια του ανθρώπου και στη φύση των πραγμάτων», που κερδίζεται με το
πείραμα, παγιδεύεται διαρκώς από πλάνες και προλήψεις, δηλαδή απατηλές
εικόνες ή είδωλα, τα οποία συσκοτίζουν και εμποδίζουν την ανθρώπινη
διάνοια.
Idola tribus (είδωλα του είδους) είναι κατά τον Βάκων
οι πλάνες στις οποίες είναι εκτεθειμένοι οι άνθρωποι από την ίδια τους
τη φύση, από τη γενική κατάσταση των νοητικών λειτουργιών, π.χ. η
φαντασία idola specus (είδωλα του σπηλαίου, κατά τη γνωστή αλληγορία του
Πλάτωνα) και idola theatris (είδωλα του θεάτρου) που προέρχονται από
τις εσφαλμένες πεποιθήσεις, τις κοινοτοπίες, τη ζωή μέσα στην κοινωνία,
από τον πατροπαράδοτο πολιτισμό καθώς και από τις ασάφειες και τη
σύγχυση που επικρατούν πολλές φορές στη γλωσσική έκφραση και στον ίδιο
τον λόγο.
Η κύρια αιτία που δημιουργεί τα είδωλα είναι ωστόσο ο
σεβασμός προς την παράδοση και η ευλάβεια προς τους αρχαίους, ιδιαίτερα
προς τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, εναντίον των οποίων καταφέρεται ο
Βάκων στο Αρρενογένεση του χρόνου. Μεγάλης ηλικίας και πείρας δεν είναι η
αρχαιότητα, αλλά η σύγχρονη εποχή, η οποία έχοντας πίσω της χρόνο
αρκετά μακρύτερο, είχε τον τρόπο να πλουτίσει προοδευτικά τις γνώσεις
της:
«Η αλήθεια είναι θυγατέρα του χρόνου, όχι της
αυθεντίας της παράδοσης, και αποκαλύπτεται σιγά σιγά με τη συγκέντρωση
των προσπαθειών και των πειραματισμών του ανθρώπου».
Στη βάση της σύγχρονης πειραματικής επιστήμης
βρίσκεται κατά τον Βάκων, η επαγωγή, δηλαδή η επαγωγική μέθοδος. Για να
γνωρίσουμε κάτι δεν αρκούν ούτε μόνο οι αισθήσεις, ούτε μόνο η νόηση:
χρειάζεται να προχωρήσουμε από τα επιμέρους γεγονότα στις γενικές αρχές.
Κατατάσσουμε τα γεγονότα σε πίνακες παρουσίας, σε πίνακες απουσίας και
σε πίνακες βαθμών σύγκρισης.
Στο φαινόμενο της θερμότητας, π.χ., ο Βάκων
παρουσιάζει έναν πίνακα περιπτώσεων στις οποίες παρατηρείται το
φαινόμενο αυτό· έπειτα έναν πίνακα περιπτώσεων όπου το φαινόμενο δεν
εμφανίζεται και, τέλος, έναν πίνακα περιπτώσεων όπου η θερμότητα
παρουσιάζει αυξομειώσεις. Έπειτα από τις διαπιστώσεις και τις συγκρίσεις
αυτές προχωρούμε με την επαγωγική μέθοδο στην ανακάλυψη της μορφής που
κρύβεται κάτω από τα φαινόμενα αυτά, και που μόνο αυτή αποκαλύπτει την
αληθινή γνώση, τη γνώση δηλαδή που είναι σύμφωνη με την περίφημη
νομοτελειακή αρχή του αιτίου και του αποτελέσματος.
Αποφθέγματα του Βάκων
Τα λεφτά είναι σαν την κοπριά. Αν τα σκορπίσεις τριγύρω, κάνουν καλό. Αν τα μαζέψεις σ’ ένα σωρό, βρομάνε απαίσια.
-
Η γνώση είναι δύναμη.
-
Υπάρχει μόνο μία επιτυχία: να ζήσεις τη ζωή σου έτσι όπως θέλεις εσύ.
-
Η προσωπικότητά μας είναι κήπος, ενώ η θέλησή μας είναι ο κηπουρός.
-
Όταν ο Μωάμεθ δεν πάει στο βουνό, το βουνό πάει στο Μωάμεθ.
-
Η φαντασία δόθηκε στον άνθρωπο για να τον αποζημιώσει γι’ αυτό που δεν είναι. Το χιούμορ δόθηκε για να τον αποζημιώσει γι’ αυτό που είναι.
-
Ο φίλος που κρύβει τα ελαττώματα μας είναι λιγότερο χρήσιμος από τον εχθρό που μας κατηγορεί.
-
Όταν παίρνεις εκδίκηση, γίνεσαι ίσος με τον εχθρό σου. Όταν την ξεπερνάς, γίνεσαι ανώτερος.
-
Η ζωή ενός εργένη είναι ένα ωραίο μπρέκφαστ, ένα ουδέτερο μεσημεριανό και ένα άθλιο δείπνο.
-
Να επαινείς με θράσος τον εαυτό σου. Όλο και κάτι θα μείνει.
-
Όποιος ξεκινάει από αμφιβολίες καταλήγει σε βεβαιότητες.
-
Να επιδιώκεις τα πνευματικά αγαθά. Γιατί έτσι, είτε τα υλικά αγαθά θα έρθουν μόνα τους είτε η απουσία τους δεν θα έχει καμιά σημασία.
Διαβάζουμε ότι πρέπει να συγχωρούμε τους εχθρούς μας, αλλά δεν διαβάζουμε ότι πρέπει να συγχωρούμε τους φίλους μας.
