Αυτό όμως είναι μόνο το πρώτο μέρος τής
πλατωνικής ανάλυσης. Μετά από αυτό το στοχασμό για τις αρχές πού διέπουν
το δημοκρατικό πολίτευμα, και μετά την περιγραφή τού είδους ζωής και
τού χαρακτήρα πού αντιστοιχούν σε αυτόν, στο χώρο τού ατομικού, ό Πλάτων επανέρχεται στη δημοκρατία για να δείξει πώς αυτή καταστρέφεται. 'Όπως συμβαίνει με όλα τα άλλα πολιτεύματα, οι δυσκολίες εμφανίζονται στο κοινωνικό και στο ηθικό επίπεδο.
Σέ δυόμισι σελίδες έχουμε μια
περίληψη-καταπέλτη για τήν εξέλιξη τής αναρχίας. Καί πάλι ή ελευθερία
είναι ή προέλευση τών πάντων, γιατί αν γίνεται κατάχρησή της, κάθε πειθώ
καθίσταται αδύνατη: « Όταν το δημοκρατικό κράτος, διψασμένο γιά
ελευθερία, συμβεί νά έχει επικεφαλής κακούς οινοχόους καί μεθύσει από
άκρατη ελευθερία περισσότερο από όσο πρέπει, τούς κυβερνήτες του, αν δέν
είναι πολύ υποχωρητικοί καί δέν του παρέχουν πλήρη ελευθερία,
τούς τιμωρεί τότε κατηγορώντας τους ώς μιασμένους καί ολιγαρχικούς.
-Τό κάνουν, βέβαια, αυτό, είπε.
-Καί μάλιστα, είπα, οί άνθρωποι φέρονται
υβριστικά σέ όσους δείχνουν υπακοή στούς άρχοντες, γιατί τούς θεωρούν
δουλοπρεπείς καί τιποτένιους, καί επαινούν καί σέβονται καί στίς
ιδιωτικές καί στίς δημόσιες συγκεντρώσεις τούς άρχοντες πού
συμπεριφέρονται ώς αρχόμενοι, καί τούς αρχόμενους πού συμπεριφέρονται ώς
άρχοντες. ’Άραγε σέ κράτος τέτοιου είδους ή ελευθερία δέν θά επεκταθεί
υποχρεωτικά παντού;
-Πώς όχι;». Γι αυτό εδώ τό κακό, ή λέξη
είναι «άναρχία». Τήν ξαναβρίσκουμε σέ ένα στοχασμό, πού χρησιμεύει ώς
μεταβατικός καί μας κάνει νά περάσουμε άπό τήν ανυπακοή απέναντι στούς
άρχοντες στήν ανυπακοή γενικά, λέγοντας πώς είναι αναπόφευκτο αυτό
τό πνεύμα νά περάσει «στό εσωτερικό των οικογενειών καί τελικά ή αναρχία
νά αναπτυχθεί ακόμα καί στά ζώα».
Ακολουθεί ό πλήρης, ό περισσότερο από
πλήρης, κατάλογος όλης τής κλίμακας τής ιεραρχίας, πού καταρρίπτεται μέ
τήν ίδια τή συγκατάθεση εκείνων πού θά όφειλαν νά τής εξασφαλίσουν
τή διατήρηση.
«Εννοώ π.χ., είπε, πώς ό πατέρας
συνηθίζει νά φέρεται όμοια μέ τό γιό του καί νά φοβάται τούς γιούς του, ό
δέ γιος νά φέρεται όμοια μέ τόν πατέρα, καί ούτε νά ντρέπεται ούτε νά
φοβάται τούς γονείς, γιά νά είναι τάχα ελεύθερος καί ακόμη ό μέτοικος να
εξισώνεται μέ τόν πολίτη, όπως καί ό πολίτης μέ τόν μέτοικο, καί
ό ξένος τό ίδιο.
- ’Έτσι, βέβαια, συμβαίνει, είπε.
- Καί αυτά, είπα εγώ, συμβαίνουν, καί
άλλα μικρότερα τέτοιου είδους. Γιατί σέ τέτοιο κράτος ό δάσκαλος φοβάται
τούς μαθητές καί τούς κολακεύει, ενώ οί μαθητές αδιαφορούν γιά τούς
δασκάλους καί όμοια γιά τούς παιδαγωγούς* καί γενικά οί μέν νέοι κάνουν
τόν εαυτό τους ίσο μέ τούς μεγαλύτερους καί τούς συναγωνίζονται σέ λόγια
καί έργα, οί δέ γέροντες, αφού κατέβουν στό επίπεδο τών νέων, δείχνουν
γεμάτοι ευθυμία καί αστεΐζονται μιμούμενοι τούς νέους γιά νά μή
φαίνονται τάχα δυσάρεστοι καί αυταρχικοί.
- Βεβαιότατα, είπε.
- Καί ή μεγαλύτερη υπερβολή, είπα, πού
μπορεί νά φτάσει, αγαπητέ μου, ή ελευθερία τού λαού σέ κράτος τέτοιου
είδους είναι, όταν πιά οί αγορασμένοι άντρες καί οί αγορασμένες
γυναίκες έχουν τήν ίδια ελευθερία μέ τούς αγοραστές τους. Καί παρά λίγο
νά ξεχάσουμε νά πούμε πόση ισονομία καί ελευθερία υπάρχει στίς σχέσεις
τών γυναικών πρός τούς άντρες καί τών αντρών πρός τίς γυναίκες... καί
πόσο πιό ελεύθερα είναι εδώ τά ζώα πού χρησιμοποιούν οί άνθρωποι παρά
οπουδήποτε άλλου, δέν θά μπορούσε νά τό πιστέψει κάποιος, άν δέν τό
γνωρίζει. Πραγματικά, καί οί σκύλες, όπως λέει καί ή παροιμία, μοιάζουν
μέ τίς κυρίες τους, καί μάλιστα καί τά άλογα καί τά γαϊδούρια έχουν
συνηθίσει νά περπατούν μέ πολλή ελευθερία καί περηφάνια πέφτοντας
πάνω σέ όποιον συναντούν στό δρόμο, αν δέν παραμερίσει, καί όλα τά άλλα
έτσι ξεχειλίζουν από ελευθερία.
- Μαντεύεις τίς σκέψεις μου, είπε· όταν, βέβαια, πηγαίνω στήν έξοχή αυτό τό παθαίνω συχνά.
- Καί γενικά, λοιπόν, είπα, όλα αυτά
μαζεμένα καταλαβαίνεις πόσο ευαίσθητη κάνουν τήν ψυχή τών πολιτών ώστε,
άν επιχειρεί κάποιος νά τής επιβάλει καί τόν παραμικρό εξαναγκασμό,
νά εξεγείρονται καί νά μήν τόν ανέχονται; Καί στό τέλος, όπως ξέρεις,
δέν νοιάζονται ούτε γιά τούς γραπτούς ούτε γιά τούς άγραφους νόμους, γιά
νά μήν έχουν σέ καμιά περίπτωση κανέναν κύριο.
- Τό ξέρω πολύ καλά, είπε».
Ό δηκτικός οίστρος αύτής τής περιγραφής εξασφάλισε στό κείμενο τής Πολιτείας δίκαιη
φήμη σέ όλες τίς έποχές. Διερμηνεύει μιά βίαιη έξαψη, άλλά εκφράζει επίσης τή σκέψη στήν οποία ό Πλάτων παρέμεινε πιστός. Πολλά χρόνια
αργότερα επαναλαμβάνει περιληπτικά στούς Νόμους τήν ίδια ιδέα τής αναπόφευκτης εξέλιξης τής αναρχίας, πού, γεννημένη άπό τήν ελευθερία,
κατακτά σύντομα όλους τούς τομείς τής ζωής. Ή μόνη διαφορά είναι ότι ό
Πλάτων δέν αρκείται αυτή τή φορά μόνο στήν κοινωνική σάτιρα τής
καθημερινής ζωής αλλά δείχνει τήν κακή επήρεια πού ασκεί τελικά ή
αναρχία στόν ηθικό καί θρησκευτικό τομέα.
Πραγματικά, αναφέροντας τίς υπερβολές
τής ελευθερίας στό τρίτο βιβλίο, αρχίζει μέ τήν ελευθερία στή μουσική
καί στή συνέχεια γενικεύει συνοπτικά: «Μετά άπό αύτή τήν ελευθερία θά
μπορεί νά υπάρχει ή ελευθερία τής ανυπακοής στίς αρχές τής εξουσίας
καί αμέσως μετά τής αποφυγής τών υποχρεώσεων πρός τόν πατέρα, τή μητέρα
καί τούς ηλικιωμένους καί τής άρνησης τών συμβουλών τους, καί όταν
βρίσκονται κοντά στά όρια (εννοεί τής πλήρους ελευθερίας) νά προσπαθούν
νά μήν υπακούουν στούς νόμους καί στό τέλος πιά νά μή λογαριάζουν τούς
όρκους, τίς δεσμεύσεις καί γενικά τούς θεούς».
Επομένως, οι δύο αναλύσεις πού προσφέρει ό Πλάτων στην Πολιτεία ανταποκρίνονται
χωρίς καμιά αμφιβολία στή βαθιά απέχθειά του πρός τή δημοκρατική
αναρχία. Έτσι εξηγείται ή σκληρή πειθαρχία πού εννοεί νά επιβάλει στήν
ιδανική πολιτεία του. Χωρίς νά αφήνει στά άτομα καμιά πρωτοβουλία, υποτάσσει τήν τύχη τους στή συλλογική φροντίδα καί τελικά, στούς Νόμους, επιδοκιμάζει
καί ενθαρρύνει, όπως πολλά ολοκληρωτικά καθεστώτα, τίς χαμερπείς
καταγγελίες, στήν περίπτωση πού ή εκπαίδευση, οί νόμοι καί ή κρατική επίβλέψη δέν θά ήταν αρκετά γιά νά αποφευχθοϋν τά λάθη.
Προβλήματα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας ~ Jacqueline de Romilly
