Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας
Σημαντικοί επιστήμονες κινδυνεύουν μερικές φορές να γίνουν γνωστοί για
μια δημοφιλή δημοσίευσή τους η οποία δεν είχε στενή σχέση με την
επιστήμη τους. Ο Ιταλός Κάρλο Τσιπόλα (1922-2000), διάσημος καθηγητής
του Μπέρκλεϊ, δημοσίευσε σημαντικά βιβλία Οικονομικής Ιστορίας, αλλά
κανένα από αυτά δεν είχε τη διάδοση του δοκιμίου του Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας (εκδ. Κέδρος).
Κατά τον Τσιπόλα υπάρχουν πέντε «νόμοι» της ανθρώπινης ηλιθιότητας.
Πρώτον, πάντοτε και αναπόφευκτα όλοι υποτιμούν τον αριθμό των ηλιθίων μέσα σε έναν πληθυσμό.
Δεύτερον, η πιθανότητα κάποιος να είναι ηλίθιος είναι ανεξάρτητη από τη χαμηλή ή υψηλή επίδοσή του σε οποιονδήποτε τομέα.
Επίσης, το ποσοστό των ηλίθιων είναι το ίδιο σε κάθε
κοινωνική ομάδα. Οπως λέει ο Τσιπόλα, υπάρχουν ηλίθιοι τόσο μεταξύ
στρατηγών όσο και μεταξύ καθηγητών πανεπιστημίου.
Τρίτον, ηλίθιος είναι όποιος προκαλεί ζημιά σε άλλον
άνθρωπο ή σε ομάδα ανθρώπων χωρίς να ωφεληθεί τίποτε ή παρ’ ότι
ζημιώνεται ο ίδιος.
Ο Τσιπόλα κατασκευάζει μια τυπολογία με κριτήριο το ποιος προκαλεί ζημιά σε ποιον και ποιος ωφελείται από τη ζημιά.
Ο ηλίθιος είναι ο ένας από τους τέσσερις τύπους ανθρώπων. Υπάρχουν άλλοι τρεις, δηλαδή ο ευφυής, ο ανήμπορος (ακριβέστερη μετάφραση από τα ιταλικά: φουκαράς) και ο κακοποιός (ακριβέστερη
μετάφραση: ληστής. Η κατά τα άλλα καλή ελληνική μετάφραση πάσχει σε
αυτά τα σημεία). Ο ευφυής με τις ενέργειές του ωφελεί τους άλλους και
επίσης ωφελείται ο ίδιος. Ο φουκαράς ωφελεί μεν τους άλλους, αλλά
ζημιώνεται ο ίδιος γιατί οι άλλοι τον εκμεταλλεύονται. Και ο ληστής
ζημιώνει τους άλλους για να ωφεληθεί ο ίδιος.
Τέταρτον, οι μη ηλίθιοι πάντοτε υποτιμούν τις
ζημιογόνες δυνατότητες των ηλίθιων. Ξεχνούν ότι ο συγχρωτισμός με
ηλίθιους αποδεικνύεται ένα ηλίθιο λάθος.
Και πέμπτον, οι πιο επικίνδυνοι άνθρωποι στον κόσμο
είναι οι ηλίθιοι. Μάλιστα ο Τσιπόλα διατείνεται ότι οι ηλίθιοι είναι
ομάδα πιο ισχυρή από τη Μαφία και το «στρατιωτικό – βιομηχανικό πλέγμα».
Ηλίθιες πράξεις
Αν έπαυε κανείς να υπομειδιά διαρκώς κατά την
ανάγνωση του βιβλίου και σκεφτόταν τους πέντε «νόμους» του Τσιπόλα, τότε
θα μπορούσε να προβάλει τρεις αντιρρήσεις. Πρώτον,
κατά τον συγγραφέα ο ηλίθιος διακρίνεται από τους υπόλοιπους με βάση ένα
εξωτερικό κριτήριο: το αν ζημιώνει τόσο τους άλλους όσο και τον εαυτό
του (ή έστω δεν τον ωφελεί). Αν και ο Τσιπόλα κάνει φευγαλέα αναφορά στο
«γονίδιο της ηλιθιότητας», δεν προτείνει κάποια εγγενή χαρακτηριστικά
που έχουν οι ηλίθιοι και μόνον αυτοί και εξαιτίας των οποίων προκαλούν
ζημιές στους γύρω τους, χωρίς προσωπικό όφελος.
Αλλωστε, το αν πράγματι επήλθε ζημιά σε αυτόν που
ενήργησε και στους γύρω του είναι μια υποκειμενική κρίση η οποία μπορεί
να μεταβάλλεται κατά μήκος του χρόνου. Αν μικρή ζημιά σήμερα μπορεί να
προκαλέσει μεγάλο όφελος για όλους σε μεταγενέστερο χρόνο, τότε ο
ηλίθιος του σήμερα μπορεί να αποδειχθεί ο προνοητικός του αύριο ή ο
διορατικός του μεθαύριο.
Δεύτερον, η ζημιά ή το όφελος δεν
λογίζονται μονοδιάστατα. Κανείς δεν διαμορφώνει τη ζωή του μόνο με όρους
ζημιάς – οφέλους. Μπορεί κάποιος να θεωρηθεί φουκαράς επειδή δεν τον
ενδιαφέρουν τα προσωπικά οφέλη αλλά η επιτυχία της παγκόσμιας
επανάστασης ή η σωτηρία μετά θάνατον.
Τρίτον, είναι εύλογο να παραδεχτούμε
ότι υπάρχουν ηλίθιες πράξεις, όχι ηλίθιοι άνθρωποι. Δηλαδή η μονάδα
ανάλυσης είναι η πράξη, όχι ο άνθρωπος. Ο Τσιπόλα δεν το δέχεται αυτό,
επειδή κατατάσσει τους ανθρώπους σε έναν από τους τέσσερις τύπους με
βάση τον σταθμισμένο μέσο όρο των πράξεών τους. Ωστόσο, όλοι μπορούμε να
φερθούμε ηλίθια κάποιες φορές. Αυτό είναι κάτι που ομολογούμε συνήθως
στον εαυτό μας σε στιγμές περισυλλογής. Η ηλιθιότητα εξαρτάται από τα
πολιτισμικά συμφραζόμενά της. Δηλαδή, η κρίση εκείνου που φέρθηκε ηλίθια
για τον εαυτό του, καθώς και η δική μας αποτίμηση της πράξης του,
επηρεάζονται από το τι θεωρείται ηλίθιο και τι όχι κατά περιόδους σε
κάθε κοινωνία.
Στο διάσημο βιβλίο του γράφει ο Τσιπόλα:
«Οσο πίσω κι αν ανατρέξουμε, οι ανθρώπινες
σχέσεις πάντοτε ήταν σε οικτρή κατάσταση. Το άχθος των προβλημάτων και
της δυστυχίας που τα ανθρώπινα όντα πρέπει να υπομένουν ως άτομα και ως
μέλη οργανωμένων κοινωνιών είναι ουσιαστικά ένα υποπροϊόν του παντελώς
απίθανου -και τολμώ να πω ανοήτου- τρόπου με τον οποίο οργανώθηκε η
κοινωνία».
Εντοπίζοντας τη δράκα των ηλιθίων, ο συγγραφέας
φρονεί ότι πρόκειται για μια ομάδα ατόμων που είναι πιο ισχυρή από τη
Μαφία, το στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα ή το διεθνή κομμουνισμό. Με
άλλα λόγια, πρόκειται για μιαν αχαρτογράφητη ομάδα που δεν διαθέτει
αρχηγό ή πρόεδρο, δεν διέπεται από κανονισμούς, παρά ταύτα κατευθύνεται
από κάποιο αόρατο χέρι που αυξάνει την αποδοτικότητα όλων των άλλων
μελών.
Παντού ο Τσιπόλα βρίσκει τον (ηλίθιο) άνθρωπό του.
Ασχετα με το επάγγελμα και την κοινωνική θέση (εργάτες, καταρτισμένους
υπαλλήλους, φοιτητές, διοικητικό προσωπικό και καθηγητές), το ποσοστό
ηλιθιότητας παραμένει αταλάντευτο. Μάλιστα το συμπέρασμα επιβεβαίωσε την
παντοδυναμία της Φύσης: ακόμα και ένα κλάσμα των κατόχων του βραβείου
Νόμπελ είναι ηλίθιοι. Ο ανατόμος της ηλιθιότητας φτάνει μέχρι σημείου να
γράψει ότι ο ηλίθιος γεννιέται λόγω Θείας Πρόνοιας! Τα παραδείγματα είναι πολλά (η Δημοκρατία λόγου χάρη), αλλά το συμπέρασμα λάμπει: «Ηλίθιος
ονομάζεται το άτομο που οι πράξεις του προκαλούν ζημίες σε ένα άλλο
άτομο ή σε μια ομάδα ατόμων, χωρίς το ίδιο να αποκομίζει κέρδη, ενώ
πιθανώς να υφίσταται ακόμη και ζημίες».
Αν πάρουμε το παράδειγμα του ανθρώπου που θυσιάζεται
για τους άλλους χωρίς να αποκομίζει κέρδη, γιατί θα πρέπει να είναι
ηλίθιος; Αν πάρουμε το παράδειγμα του δημοκράτη που ψηφίζει πιστεύοντας
λίγο-πολύ ότι η ισότητα της ψήφου είναι ψιλοπαραμύθι, γιατί θα πρέπει να
τον εντάξουμε στους ηλίθιους; Για τον Τσιπόλα, η ηλιθιότητα
ανταποκρίνεται μάλλον σε άτομα που όχι μόνο ζημιώνουν άλλα άτομα, αλλά
καταφέρνουν να βλάψουν και τον εαυτό τους. Πρόκειται για ένα είδος
υπερ-ηλιθίων….
Δημοφιλή αποφθέγματα
Οταν υπάρχει κρίση, η ανάλυση με βάση χαρακτηρισμούς προσώπων είναι δημοφιλής. Ο Τσιπόλα γράφει ότι «σε
μια χώρα που έχει πάρει την κάτω βόλτα το ποσοστό των ηλίθιων είναι
σταθερό, ωστόσο παρατηρείται μεταξύ αυτών που κατέχουν την εξουσία μια
δραματική εξάπλωση των ληστών με καλπάζουσα ηλιθιότητα… και μεταξύ όσων
δεν μετέχουν στην εξουσία μια εξίσου ανησυχητική αύξηση των φουκαράδων».
Στα καθ’ ημάς, είναι ευκολότερο για τους σχολιαστές
της κρίσης να προβαίνουν σε χαρακτηρισμούς των πρωταγωνιστών της παρά να
ξεδιαλύνουν το κουβάρι που αποτελείται από κατασκευαστικά λάθη της
ευρωζώνης, δομικές εθνικές παθολογίες, λαθεμένες αποφάσεις και
συμπτώσεις γεγονότων. Κάτι τέτοιο σίγουρα δεν είναι διασκεδαστικό. Γι’
αυτό, ας ξαναγυρίσουμε σε «νόμους» όπως π.χ. αυτόν του Χάνλον (κατ’
άλλους του Χάινλαϊν) «ποτέ μην αποδίδεις στην κακοήθεια αυτό που εξηγείται επαρκώς με την ηλιθιότητα» και εκείνον του Αλέξανδρου Δουμά υιού: «Προτιμώ τους κακοποιούς από τους ηλίθιους, γιατί οι κακοποιοί μερικές φορές ξεκουράζονται».
Πηγές: Βήμα – Ελευθεροτυπία .
