Η δυναστεία των Ρομανόφ έκανε τη Ρωσία μια πολυπολιτισμική, πολυεθνική
αυτοκρατορία στην ανατολική Ευρώπη, με το ίδιο τρόπο που το έκανε η Ρώμη
στο νότο, καθώς και οι Ηνωμένες Πολιτείες, αργότερα, στην αμερικανική
ήπειρο, θεωρεί ο ιστορικός Πάβελ Κουζενκόφ.
Στα τριακόσια χρόνια της διακυβέρνησής τους οι Ρομανόφ κατέστησαν τη
Ρωσία μια πραγματική ευρωπαϊκή υπερδύναμη. Στις αρχές του 17ου αιώνα,
από την εποχή ακόμη του ταταρο-μογγολικού ζυγού, η χώρα έκλινε πιο πολύ
προς την Ασία, παρά προς την Ευρώπη. Οι Ρομανόφ ωστόσο, παρέδωσαν μια
ευρωπαϊκή χώρα με ευρωπαϊκό σύστημα αξιών. Αυτό ξεκίνησε από τον Μεγάλο
Πέτρο (εξ ου και η διάσημη φράση, «άνοιξε το παράθυρο προς την Ευρώπη»),
παρ’ ότι η διαδικασία είχε αρχίσει από τον πατέρα του, τσάρο Αλέξανδρο
Μιχάιλοβιτς. Εξίσου σημαντική όμως, ήταν και η αντίστροφη διαδικασία, το
γεγονός δηλαδή ότι επί Πέτρου δεν ήταν μόνο η Ρωσία που απέκτησε
πρόσβαση στην Ευρώπη, αλλά και η Ευρώπη στη Ρωσία. Η Ρωσική αυτοκρατορία
δεν θα είχε υπάρξει, αν τη χώρα δεν επισκέπτονταν εκατοντάδες χιλιάδες
Ευρωπαίοι. Όλη η ευρωπαϊκή ελίτ είχε ταξιδέψει, επιστήμονες,
αξιωματούχοι, μουσικοί, μηχανικοί.
Χωνευτήρι πολιτισμών
Θα πω μια ανατρεπτική φράση: Στη Ρωσία δεν υπήρξε ποτέ ρωσικό έθνος.
Όποιος ήρθε και μόχθησε προς όφελος της χώρας, έγινε και Ρώσος.
Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό σημείο, κάνει τη Ρωσία να διαφέρει από
τις άλλες χώρες, με εξαίρεση φυσικά τις ΗΠΑ. Μπορούμε να μιλάμε για μια
πολυεθνική αυτοκρατορία, αλλά ορθότερο θα ήταν να την ονομάσει κανείς
πολυπολιτισμική. Είναι ένα αληθινό melting pot (χωνευτήρι), η
αμερικανική αρχή δόμησης της κοινωνίας. Στη Ρωσία όμως είχε εφαρμοστεί
νωρίτερα, ενώ η προέλευσή του κρατά από τη Ρώμη, καθώς η Ρωμαϊκή
αυτοκρατορία είχε δομηθεί κατά τον ίδιο τρόπο. Στην Αμερική ήταν πολύ
πιο εύκολο να οργανωθεί έτσι η κοινωνία. Η γη δεν ανήκε σε κανέναν, δεν
ήταν κανείς αυτόχθονας, στην αρχή κανείς δεν αισθανόταν σαν στο σπίτι
του. Υπό αυτές τις συνθήκες δεν προέκυπταν σοβαρές διαμάχες, εκτός από
εκείνη με τους ινδιάνους, τους οποίους έβγαλαν γρήγορα έξω από το
παιχνίδι. Ενώ η Ρωσία ήταν μια χώρα στην οποία υπήρχαν σπίτια με εθνικό
χαρακτήρα, τοπικοί εθνικοί πολιτισμοί, φυλές έντονα αντιμαχόμενες μεταξύ
τους...
Η ισχύς συμφιλίωνε
Η Ρωσία τους συμφιλίωσε όλους, όπως είχε κάνει και η Ρωμαϊκή
αυτοκρατορία στην εποχή της. Η στρατιωτική ισχύς της είχε ειρηνευτική
επίδραση στα πάντα, δημιουργώντας ένα σταθερό κοινό πεδίο. Πρώτα απ’
όλα, χάρη στον οργανωμένο κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα στρατό. Το πρόγραμμα
του Μ. Πέτρου για τον εξευρωπαϊσμό της Ρωσίας και η στρατιωτικοποιημένη
αυτοκρατορία του, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για συμφιλίωση. Ο
επονομαζόμενος από τα τουρκμενικά και μογγολικά φύλα «Λευκός τσάρος»,
δέχτηκε όλα τα έθνη του κράτους του, για το καλό των ίδιων των λαών
αυτών.
Το μουσουλμανικό στοιχείο
Η μεγάλη πρόκληση ήταν η ενσωμάτωση του μουσουλμανικού πληθυσμού, μια
και επρόκειτο για κάτι χωρίς ιστορικό προηγούμενο. Η μοναδική ένταξη των
μουσουλμάνων σε ένα χριστιανικό κράτος, ήταν κάτι το οποίο δεν είχε
συμβεί πουθενά. Στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και στο Βυζάντιο δεν στάθηκε
εφικτό, παρά τις ελπίδες που υπήρχαν. Δεν συνέβη ούτε στην Ισπανία, όπου
τους μουσουλμάνους υποχρεώθηκαν να τους διώξουν από το κράτος. Στη
Ρωσία επετεύχθη, αν και με μεγάλη δυσκολία. Η παγκόσμια πρακτική δείχνει
ότι υπάρχουν δύο μόνο τρόποι: Είτε ο αποικισμός, και αν αυτός είναι
ανέφικτος, τότε η συμφωνία για κατανομή του πληθυσμού και ξεχωριστή
διαβίωση. Όμως η Ρωσία από την εποχή του Ιβάν του Τρομερού πήγε ένα
μοναδικό πείραμα, την προσπάθεια για μια όχι μόνο πολυπολιτισμική, αλλά
και πολυθρησκευτική συμβίωση. Μια συμβίωση που κατέστη αρκετά οργανική,
καθώς μουσουλμάνοι βασιλόπουλα κατείχαν ιδιαίτερο κύρος στο ρωσικό
κράτος. Πολλοί βέβαια από αυτούς βαπτίζονταν χριστιανοί. Ενώ όταν ο
ρωσικός στρατός πολεμούσε, στο πλευρό του βρίσκονταν και οι ιερείς και
μουλάδες και ραβίνοι και λουθηρανοί πάστορες. Μπορεί αυτοί να ήταν
λίγοι, αλλά δεν έπαυε να αποτελεί γεγονός ότι το πείραμα πέτυχε. Κάτι
που μαρτυρεί το γεγονός και μόνο, ότι στη Ρωσία δεν υπήρξαν ποτέ
εσωτερικοί θρησκευτικοί πόλεμοι.
Αλλαγή εποχής
Το τέλος της αυτοκρατορίας ήταν τρομακτικό, αλλά οι αιτίες εδώ δεν ήταν
εθνοτικές και θρησκευτικές. Το 1917 η Ρωσία μπορούσε να διασπαστεί σε
ξεχωριστά κράτη, όπως η Σοβιετική Ένωση. Αυτό όμως δεν συνέβη, καθώς τα
εθνοτικά και θρησκευτικά προβλήματα ήταν κατά πολύ ασθενέστερα από τα
κοινωνικά και πολιτιστικά. Η Ρωσική αυτοκρατορία κατέρρευσε παντού, αλλά
επρόκειτο για αλλαγή εποχών, αλλαγή προτύπου του κοινωνικοπολιτικού και
οικονομικού συστήματος. Απλά, στη θέση της μιας χώρας, σχηματίστηκε
κάποια άλλη. Όπως η Ιταλία στη θέση της Αρχαίας Ρώμης, όπως η Ελλάδα στη
θέση των αρχαιοελληνικών πόλεων.
Πάβελ Κουζενκόφ
*Ο συντάκτης του άρθρου είναι επιστημονικός διευθυντής της έκθεσης
«Ορθόδοξη Ρωσία. Οι Ρομανόφ», η οποία πραγματοποιείται το παρόν διάστημα
στην Αγία Πετρούπολη, στον εκθεσιακό χώρο «Lenexpo». Εκφράζουμε τις
ευχαριστίες μας προς τους διοργανωτές της έκθεσης για τη βοήθειά τους
στην παρούσα δημοσίευση.
