Ο όρος «μεταφυσική» προήλθε από το όνομα «Μετά τα Φυσικά» που δόθηκε σε μια πραγματεία του Αριστοτέλη, η οποία βρέθηκε, χωρίς τίτλο, τοποθετημένη μετά την γνωστή πραγματεία του περί Φυσικής. Θέματα της μεταφυσικής μελέτης περιλαμβάνουν την διερεύνηση της προέλευσης, του σκοπού και του χαρακτήρα του Σύμπαντος, την έρευνα της ύπαρξης και της πραγματικότητας του φυσικού κόσμου, την διασαφήνιση της έννοιας της συνείδησης και της σχέσης της με τον φυσικό κόσμο.
Τα από την αρχαιότητα προβαλλόμενα μεταφυσικά ερωτήματα απασχόλησαν πολύ τους φιλόσοφους και τους θεολόγους του Μεσαίωνα. Στον 19ο αιώνα, το ενδιαφέρον για την μεταφυσική εξασθένισε μετά τις αμφιβολίες, τις οποίες προκάλεσε η κριτική πολεμική, κυρίως από τους «εμπειριστές» φιλόσοφους David Hume και Immanuel Kant, όσον αφορά την σημασία που μπορεί να έχει η έρευνα των ερωτημάτων της μεταφυσικής στην κατανόηση της πραγματικότητας του παρατηρήσιμου κόσμου μας. Η θέση των εμπειριστών είναι πως κάθε προσπάθεια να κατανοήσουμε και να θεωρητικοποιήσουμε μια «πραγματικότητα», η οποία είναι πέραν από την εμπειρία, την δοκιμασία της παρατήρησης ή τον έλεγχο της απαγωγικής λογικής, είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.
Κατά τις πρόσφατες δεκαετίες, οι ραγδαίες πρόοδοι στην φυσική, στην πληροφορική και στην τεχνητή νοημοσύνη, ανακίνησαν εκ νέου το έντονο ενδιαφέρον στην έρευνα θεμελιωδών προβλημάτων σχετικά με την πραγματικότητα του φυσικού κόσμου, την λειτουργία της συνείδησης, και την σχέση μεταξύ τους. Ανακαλύψεις στην κβαντική φυσική και τις θεωρίες της σχετικότητας, στην κοσμολογία και στις θεωρίες του χάους, μετακίνησαν το κέντρο βάρους της επιστημονικής έρευνας από τον προβληματισμό της περιγραφής, προς την ανακάλυψη των αιτίων του κόσμου μας, και προς την διερεύνηση μεταφυσικών ερωτημάτων, όπως: «γιατί αυτός ο κόσμος, και όχι κάποιος άλλος;»
Πρέπει να παρατηρήσουμε εδώ πως οι φυσικοί και οι μαθηματικοί επιστήμονες, σε όλη την διάρκεια της ιστορίας, από την εποχή του Δημόκριτου μέχρι σήμερα, ερευνούν μεταφυσικά θέματα και αναπτύσσουν σχετικές θεωρίες. Η εφαρμογή μαθηματικών μοντέλων και ευφυών παιγνίων χρησιμοποιείται, πέραν της ψυχαγωγίας, και για την αποσαφήνιση προβλημάτων του φυσικού, ή του κοινωνικού κλπ. κόσμου. Τελευταία, θέματα επιστημονικής μελέτης, όπως είναι η έρευνα για την δομή της ύλης και οι θεωρίες των υπερχορδών, η εξερεύνηση της σημασίας και του ρόλου του «χώρου» και του «χρόνου», καθώς και η δημιουργία πλήθους θεωριών της νέας φυσικής και της κοσμολογίας, αφορούν στην επιστημονική διερεύνηση πολλών μεταφυσικών προβλημάτων, τα οποία είναι πέραν των δυνατοτήτων της πειραματικής δοκιμασίας.
Στο σημείο αυτό επιβάλλεται να πούμε δύο λόγια για την δυνητική σημασία της πνευματικής άσκησης πάνω σε μεταφυσικά θέματα. Μπορεί μια θεωρία, που σήμερα στερείται πειραματικής επιβεβαίωσης, να μην περιγράφει πώς είναι ή πώς λειτουργεί ο κόσμος, αλλά να περιορίζεται στο «πώς θα μπορούσε να είναι». Η αξία μιας τέτοιας θεωρίας δεν περιορίζεται στην προσδοκία της μελλοντικής πειραματικής επιβεβαίωσης, αλλά και στην διάνοιξη νέων δρόμων σκέψης, μοντελοποίησης και κατανόησης.
Αν, για παράδειγμα, πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια, η ατομική θεωρία του Δημόκριτου απορριπτόταν επειδή δεν πρότεινε κάποιο πείραμα για την επαλήθευσή της (κάτι που επιτεύχθηκε 2.500 χρόνια μετά), θα σήμαινε την απώλεια μιας εξαιρετικά πολύτιμης για την επιστήμη ιδέας. Ένα ακόμη παράδειγμα αφορά την μεταφυσική έννοια της «από-απόσταση-δύναμης της βαρύτητας», η οποία επιβίωσε και υπηρέτησε την επιστημονική έρευνα από την εποχή του Νεύτωνα μέχρι την σημασιολογική της αποκατάσταση στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν ερμηνεύτηκε ως συνέπεια της γεωμετρίας του χώρου.
Διάφορες ατέλειες, ή περιορισμοί, της κβαντικής οντολογικής ερμηνείας του φυσικού κόσμου «καλύπτονται» σήμερα από μεταφυσικές ερμηνείες, για τις οποίες αναμένονται μελλοντικές πειραματικές επιβεβαιώσεις, ή τροποποιήσεις.
Παρατήρηση: Το παρόν άρθρο αποτελεί απόσπασμα από την ομιλία του Ακαδημαϊκού κ. Λιγομενίδη στο συνέδριο «Φιλοσοφία και Κοσμολογία», που πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα της Ελληνικής Εταιρείας Φιλοσοφικών Μελετών, της Διεθνούς Επιστημονικής Εταιρείας Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας και της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών. Ολόκληρη η εισήγηση περιέχεται στα πρακτικά του συνεδρίου, που εκδόθηκαν πρόσφατα από τις εκδόσεις «Αιγηΐς».
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΝ ΣΥΝΕΔΡΙΟΝ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
(7-8 Μαρτίου 2012, Κεντρικό Κτίριο Πανεπιστημίου Αθηνών)
Εκδόσεις Αιγηΐς, Πειραιεύς 2013
Βας. Γεωργίου Α’ 11, Πειραιεύς, τηλ. 210 410286-7
www.aegeeis.gr
