Σε ένα από τα προηγούμενα άρθρα είχαμε κάνει μια εισαγωγή στα διάφορα είδη ανθρώπινης μνήμης αλλά και στο φαινόμενο δημιουργίας ψεύτικων μνημών, τις λεγόμενες ψευδομνήμες. Είχαμε εξηγήσει πόσο εύκολο είναι -κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες- να αλλάξουμε την μακρόχρονη μνήμη κάποιου ή να δημιουργήσουμε νέες μνήμες εκ του μηδενός. Αυτό στο οποίο δεν έχουμε αναφερθεί ως τώρα είναι οι μνημονικές διαταραχές. Με τον όρο αυτό εννοούμε τις ψυχικές διαταραχές κατά τις οποίες ο ασθενής έχει προβλήματα ανάκλισης απομνημονευμένων στοιχείων ή γενικότερης διαχείρισης της μνήμης του. Η πιο γνωστή διαταραχή είναι η αμνησία όπου το άτομο δεν έχει πρόσβαση στις μνήμες που σχηματίστηκαν πριν ή μετά από κάποιο σοβαρό γεγονός που υπήρξε η αιτία της, όπως π.χ. τραυματισμός του εγκεφάλου ή κάποιο ισχυρό ψυχολογικό σοκ.
Παρόλο που οι μνημονικές διαταραχές γενικότερα είναι ένα ενδιαφέρον θέμα, στο σημερινό άρθρο θα ήθελα να αναφερθώ σε μια συγκεκριμένη, πρωτοφανή περίπτωση ενός ασθενούς ο οποίος αντιμετωπίζει μια περίεργη μνημονική δυσλειτουργία: δημιουργεί μόνος του αληθοφανείς ψεύτικες μνήμες τις οποίες πιστεύει ακράδαντα.
Η επιστημονική ομάδα του Δρ. Dalla Barba[1] σε ένα άρθρο τους στο Cortex περιγράφουν την κλινική κατάσταση του LM, ενός 68χρονου ασθενή που εισήχθη σε κλινική για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα μνήμης που του προκάλεσε το σύνδρομο Korsakoff, μετά από χρόνια -τουλάχιστον 3 δεκαετίες- κατάχρηση αλκοόλ. Είναι γνωστό πως το σύνδρομο Korsakoff καταστρέφει τους νευρώνες του εγκεφάλου με αποτέλεσμα οι περισσότεροι ασθενείς να παρουσιάζουν αμνησία, προβλήματα προσοχής, μειωμένη όραση και αποπροσανατολισμό στον χώρο και τον χρόνο[2] .
Ανάμεσα στις εξετάσεις που πέρασε ο LM απάντησε σε μια σειρά ερωτημάτων σχετικά με τις μνημονικές του δυνατότητες, ώστε να προσδιοριστεί επακριβώς το πρόβλημα που αντιμετωπίζει. Σε αυτές τις εξετάσεις βρέθηκε κάτι αξιοπερίεργο. Ενώ η βραχύχρονη μνήμη του βρέθηκε να είναι άθικτη, η μακρόχρονη και συγκεκριμένα η σημασιολογική και η επεισοδιακή μνήμη του βρέθηκαν να παρουσιάζουν κάποια κενά. Με άλλα λόγια ο LM δεν μπορούσε να ανακαλέσει σωστά πολλές μνήμες που αφορούσαν τη ζωή του και την ζωή των γύρω του (π.χ. το επάγγελμα του γιού του, την χρονολογία, σημαντικά παγκόσμια γεγονότα). Το αξιοπερίεργο της κατάστασής του ήταν ότι παρόλο που δεν ήξερε την απάντηση στα ερωτήματα που του τίθονταν, ο LM απαντούσε ειλικρινά με εσφαλμένες απαντήσεις. Για παράδειγμα επέμενε πως η συνέντευξή του γινόταν στα τέλη Δεκεμβρίου, ενώ ο μήνας ήταν Απρίλιος, ανέφερε πως μετά την συνέντευξη θα πάει στο σπίτι να δει τηλεόραση με τη γυναίκα του, ενώ πριν λίγες μέρες είχε εισαχθεί στο Ινστιτούτο όπου και θα έμενε για τις επόμενες εβδομάδες ή μπέρδευε το επάγγελμα του αδερφού του με το επάγγελμα του γιου του.
Πέρα τούτου όμως ο LM δεν είχε πρόβλημα να δημιουργήσει ψεύτικες αληθοφανείς μνήμες για να απαντήσει σε ερωτήματα που οι περισσότεροι άνθρωποι θα απαντούσαν πολύ απλά με ένα “δεν θυμάμαι”. Όταν τον ρωτούσαν τι έγινε σε μια συγκεκριμένη χρονιά πριν από πολλές δεκαετίες αυτός απαντούσε πολύ φυσικά πως είχαν γίνει μια σειρά από πολιτικά και ιστορικά γεγονότα τα οποία όμως στην πραγματικότητα είχαν συμβεί σε εντελώς διαφορετικό χρονικό διάστημα. Ο LM συνέχιζε να ανακαλεί ψευδείς μνήμες ακόμη και όταν η ερώτηση ήταν εξώφθαλμα αδύνατον να απαντηθεί σωστά. Επί παραδείγματι, τον ρώτησαν ποιος είχε πάρει ένα βραβείο κινηματογράφου στις Κάννες μια συγκεκριμένη χρονιά ή τι είχε φάει για μεσημεριανό μια συγκεκριμένη μέρα πριν 2 εβδομάδες, επέμενε και πάλι να δίνει απαντήσεις, ακόμη και αν αυτές ήταν λανθασμένες.
Παρόλο που οι ασθενείς που πάσχουν από το σύνδρομο Korsakoff πολύ συχνά παρουσιάζουν κενά μνήμης και προσπαθούν να καλύψουν αυτά τα κενά δημιουργώντας ψεύτικες μνήμες, αυτές είναι συνήθως πολύ περίεργες και καθόλου αληθοφανείς, σε αντίθεση με τον κ. LM. του οποίου οι απαντήσεις είχαν σχέση με πραγματικά γεγονότα και ακούγονταν λογικές. Επιπλέον, όταν ρωτηθούν για κάτι που είναι σίγουρο πως δεν γνωρίζουν την απάντηση, οι ασθενείς αυτοί απαντούν όπως και τα άτομα του φυσιολογικού πληθυσμού πως απλά δεν ξέρουν την απάντηση.
Όπως εξηγoύν και οι αρθρογράφοι του Neurophilosophy blog[3] οι ερευνητές προσπάθησαν να εξηγήσουν την δυσλειτουργία του LM ως πρόβλημα χρονικού αποπροσανατολισμού και αποσύνδεσης της συνειδητότητας από τα αντικείμενα. Όταν προσπαθούμε να ανακαλέσουμε ένα γεγονός ουσιαστικά προσπαθούμε να ανασύρουμε μια μνήμη η οποία συνδέεται με κάποια αντικείμενα, τα οποία βρίσκονται τοποθετημένα στον νου σε έναν χρονικό άξονα που περιλαμβάνει το παρελθόν, το παρόν ή ακόμη και τις προβλέψεις μας για το μέλλον. Το πρόβλημα του LM δεν είναι απλώς πως προσπαθεί να καλύψει τα μνημονικά κενά του με κάποιες ψεύτικες μνήμες, αλλά πως ανασύρει με τις μνήμες του λανθασμένα αντικείμενα που πράγματι βρίσκονται στον χρονικό του άξονα. Έτσι, ενώ δεν θυμάται (ή πολύ πιθανόν δεν ξέρει) τον σκηνοθέτη που κέρδισε ένα βραβείο στις Κάννες πριν κάποιες δεκαετίες, ο LM δίνει ως απάντηση ένα τυχαίο όνομα σκηνοθέτη ή όταν τον ρωτάνε ποιο είναι το επάγγελμα του αδερφού του, αυτός ανακαλεί το επάγγελμα του γιού του. Ουσιαστικά δηλαδή οι μνήμες μπορεί να είναι διαθέσιμες, αλλά τα αντικείμενά που συνδέονται με τις μνήμες συγχέονται μεταξύ τους.
Η περίπτωση αυτή μας δείχνει για μια ακόμη φορά πόσο πολύπλοκη είναι η ανθρώπινη μνήμη και, ακόμη περισσότερο, πόσο πολύπλοκοι είναι οι μηχανισμοί ανάκλησης. Πολλά πράγματα που φαίνονται αυτονόητα και εύκολα για τους περισσότερους από εμάς, μπορεί να γίνουν πολύ δύσκολα αν συγκεκριμένα εγκεφαλικά κυκλώματα πάψουν να λειτουργούν αρκετά αποδοτικά. Επιπλέον, κατά την άποψή μου, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η θεωρία με την οποία προσπαθούν να εξηγήσουν την συγκεκριμένη μνημονική διαταραχή, καθώς αυτή συνδυάζει τις θεωρίες μνήμης με τις θεωρίες συνειδητότητας, δημιουργώντας έναν σύνδεσμο μεταξύ μνήμης και προσωπικότητας.
