Ο Jean Jacques Rousseau (1712-1778) ήταν Ελβετός φιλόσοφος, συγγραφέας, πολιτικός θεωρητικός, και αυτοδίδακτος συνθέτης στην περίοδο του Διαφωτισμού. Οι πολιτικές ιδέες του Ρουσσώ επηρέασαν τη γαλλική επανάσταση, την ανάπτυξη της κομμουνιστικής και της σοσιαλιστικής θεωρίας.
Ήταν λοιπόν ένας από τους μεγαλύτερους ριζοσπάστες αστούς φιλοσόφους του 18ου αιώνα. Με τη σκέψη του έθεσε τις βάσεις για μια ριζοσπαστική ανάγνωση του πολιτικού φαινομένου, μολονότι χρονικά δεν συνέπεσε με καμία από τις μεγάλες επαναστάσεις του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα.
Βέβαια για πολλούς συντηρητικούς ιστορικούς και φιλοσόφους ο Ζαν–Ζακ Ρουσό αντιπροσωπεύει μια ενοχλητική φωνή – ένας πρόδρομος του «λαϊκισμού», πηγή έμπνευσης για τους Ιακωβίνους και όλες τις μεταγενέστερες μορφές ακραίας επαναστατικότητας ή και ολοκληρωτισμού.
Με τα εμπνευσμένα έργα του ο Ρουσσώ (κυρίως με τον “Αιμίλιό”) τόνισε την ανάγκη στροφής της εκπαίδευσης στην ανάπτυξη όχι μόνο της λογικής, αλλά και των αισθήσεων των μαθητών. Οι ιδέες του σχετικά με την εκπαίδευση επηρέασαν βαθύτατα τις σύγχρονες εκπαιδευτικές θεωρίες. Μειώνει την αξία της μάθησης από τα βιβλία και υποστηρίζει ότι τα συναισθήματα ενός παιδιού πρέπει να καλλιεργούνται πριν από τη λογική του . Έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στη μάθηση βάσει της εμπειρίας.
Μία από τις σημαντικότερες αρχές της πολιτικής φιλοσοφίας του Ρουσσώ είναι ότι η πολιτική και η ηθική δεν πρέπει να θεωρούνται και να εξετάζονται χωριστά. Όταν ένα κράτος αποτυγχάνει στον ηθικό τομέα, δεν είναι δυνατό να λειτουργήσει ομαλά αφού μειώνεται το κύρος της εξουσίας του πάνω στο άτομο.
Ο Ρουσσώ αποτελεί ουσιαστικά τον πρώτο σύγχρονο συγγραφέα που τίθεται ευθέως ενάντια στη θέσπιση και ανάπτυξη κεφαλαίων, πράγμα που τον κάνει να θεωρείται προπαρασκευαστής του σύγχρονου σοσιαλισμού και κομμουνισμού . Ενδεικτικό του ριζοσπαστικού τρόπου σκέψης του Ρουσσώ αποτέλεσε η άποψή του ότι ο σκοπός της κυβέρνησης θα πρέπει να είναι οπωσδήποτε η εξασφάλιση της ελευθερίας, της ισότητας και της ισονομίας ακόμα και αν αυτό έρχεται σε σύγκρουση με τη θέληση της πλειοψηφίας του λαού.
Στα έργα του “Κρίσεις για την προέλευση και τις βάσεις της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων”, “Το κοινωνικό συμβόλαιο ή Αρχές πολιτικού δικαίου” κ.ά., ο Ρουσσώ ανέπτυξε τις απόψεις που αποτέλεσαν τη βάση των αιτημάτων της ισότητας κατά τη Γαλλική Επανάσταση. Κέντρο των θεωρητικών ενδιαφερόντων του Ρουσσώ ήταν τα προβλήματα της προέλευσης της κοινωνίας, της κοινωνικής ανισότητας και της επίδρασης του πολιτισμού, στην ανάπτυξη της ανθρωπότητας.
Επικρίνοντας τον πολιτισμό της εποχής του και αποδεικνύοντας ότι η ανάπτυξη του πολιτισμού καταστρέφει την ανθρώπινη φύση, ο Ρουσσώ εξιδανίκευε τη “φυσική κατάσταση”, στην οποία όλοι οι άνθρωποι ήταν ελεύθεροι και ίσοι. Η ανισότητα αναπτύχθηκε με την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας, που οδήγησε στο σχηματισμό του κράτους και, με τον καιρό, και του δεσποτισμού.
Έτσι η ανάπτυξη της ανισότητας παραβίασε το “κοινωνικό συμβόλαιο”, που έφτιαξαν οι άνθρωποι κατά τη μετάβαση από τη φυσική κατάσταση στο κράτος, γι’ αυτό και η ανισότητα δε συμβιβάζεται με τη φύση και πρέπει να εξαλειφθεί. Οπαδός της λαϊκής κυριαρχίας, ο Ρουσσώ θεωρούσε ιδανικό του κράτους τη μικρή πατριαρχική δημοκρατία, στην οποία όλοι οι πολίτες μπορούν οι ίδιοι και άμεσα να εγκρίνουν τους νόμους. Κατά τη γνώμη του η Ευρώπη έπρεπε να γίνει ένωση τέτοιων δημοκρατιών.
Θεωρούσε νόμιμη την εξέγερση του λαού για την ανατροπή του δεσποτισμού και για την εγκαθίδρυση της λαϊκής κυριαρχίας. Αυτές οι ιδέες του Ρουσσώ αποτέλεσαν τη βάση της κοσμοθεωρίας και της δραστηριότητας των Ιακωβίνων (κυρίως του Μ. Ροβεσπιέρου, που θεωρούσε τον εαυτό του μαθητή του Ρουσσώ) και είχαν τεράστια επίδραση στην ανάπτυξη της δημοκρατικής ιδεολογίας στην Ευρώπη.
Αν και εχθρεύεται την Εκκλησία, υιοθετεί ένα είδος πανθεϊσμού, υποστηρίζοντας ότι «οι ισχυροί, οι πλούσιοι, οι ευτυχισμένοι αυτού του αιώνα θα ανακουφίζονταν με την ιδέα ότι δεν υπάρχει Θεός. Αλλά η προσδοκία μιας άλλης ζωής παρηγορεί τον λαό και τους δυστυχισμένους σ’ αυτήν εδώ τη ζωή». Υπό την επίδραση του Ρουσώ, ο Ροβεσπιέρος θα υιοθετούσε, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, τη λατρεία του Υπέρτατου Οντος, λέγοντας ότι «ο αθεϊσμός είναι αριστοκρατική φιλοσοφία».
Ενα από τα πιο ριζοπαστικά, από πολιτική άποψη (και πιο ρηχά, από φιλοσοφική) έργα του Ρουσώ είναι η «Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων». Εδώ οι λίβελλοι εναντίον της ατομικής ιδιοκτησίας θυμίζουν συχνά πρωτεϊκό μαρξισμό ή αναρχισμό.
Η σκληρή και συχνά άδικη κριτική των έργων του από εχθρούς και φίλους και οι αλλεπάλληλες διώξεις που ασκήθηκαν εναντίον τους από τις πολιτικές αρχές οδήγησαν τον Ρουσώ σε ένα είδος εκούσιας αποµόνωσης που δεν απέχει πολύ από τη µανία καταδίωξης.
Θεώρησε ότι ήταν ο ίδιος αντικείµενο µιας µεγάλης συνωµοσίας, της οποίας όµως δεν κατανοούσε ούτε την πλοκή ούτε τους πραγµατικούς υπεύθυνους. Αποφάσισε να εξηγηθεί και να πει στον κόσµο ποιος πραγµατικά είναι. Καρπός της απόφασης αυτής είναι τα αυτοβιογραφικά έργα, µε κυριότερο τις συγκλονιστικές «Εξοµολογήσεις». Σε ξέρω από τα µέσα και κάτω από το πετσί, προειδοποιεί ο συγγραφέας: « Αναλαµβάνω κάτι που δεν έχει γίνει ποτέ στο παρελθόν, ούτε και πρόκειται να βρει στο µέλλον µιµητές. Θέλω να δείξω στους συνανθρώπους µου έναν άνθρωπο σε όλη τη φυσική του αλήθεια και ο άνθρωπος αυτός θα είµαι εγώ. Μόνο εγώ».
Η συμβολή του Ρουσσώ στην εξέλιξη του σύγχρονου επιστημονικού πνεύματος είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση και ο χώρος της εκπαίδευσης οφείλει να αποκομίσει πολλά ωφέλιμα στοιχεία από τα έργα του.
Ασκησε κριτική στον Διαφωτισμό
Ο Ρουσώ μπορεί να πει κάποιος ότι είναι και δεν είναι εκπρόσωπος του Διαφωτισμού. Αν οι υπόλοιποι Εγκυκλοπαιδιστές επέμεναν στον απελευθερωτικό ρόλο της επιστήμης και της τεχνολογίας, ο Ρουσό τόνιζε τον ακρωτηριασμό που επιφέρει η οικονομική πρόοδος στους ανθρώπους και τη φύση. Από αυτή την άποψη, υπήρξε ο πρώτος που άσκησε κριτική στον Διαφωτισμό «από τα μέσα», πρόδρομος ριζοσπαστικών ρευμάτων που θα εμφανίζονταν στο προσκήνιο έναν αιώνα αργότερα.
Ηδη με το πρώτο του έργο που τον έκανε γνωστό, το 1749, ο Ρουσό κεραυνοβόλησε το μορφωμένο κοινό της Γαλλίας με τις αιρετικές του απόψεις. Η Ακαδημία της Ντιζόν προκήρυξε διαγωνισμό για το καλύτερο δοκίμιο πάνω στο ερώτημα: «Πιστεύετε ότι η αποκατάσταση των επιστημών και των τεχνών συνέβαλε στην πρόοδο των ηθών»; Κόντρα στο ρεύμα της εποχής του, ο Ρουσό έγραψε μια ολόκληρη πραγματεία για να τεκμηριώσει ένα τολμηρό «όχι!» – και να κατακτήσει το βραβείο.
Προεκτείνοντας την ανάλυσή του στη δεύτερη πραγματεία του, «περί της καταγωγής της ανισότητας», ανασυγκροτεί τον μύθο του «αγαθού αγρίου», του ανθρώπου που απολάμβανε σχετική ελευθερία και ισότητα, σε συνθήκες ενός «πρωτόγονου κομμουνισμού», για να υποδουλωθεί από τα δεσμά της ιδιοκτησίας και της εξουσίας στη συνέχεια. Αυτή η ανάλυση θα του στοιχίσει τη σπινθηροβόλο ειρωνεία του Βολταίρου: «Ποτέ ένας συγγραφέας δεν αφιέρωσε τόσο πνεύμα για να ξαναβάλει τον άνθρωπο στα τέσσερα».
Απορρίπτοντας τον ψυχρό, επιστημονικό ορθολογισμό των Διαφωτιστών, ακόμη και του στενού φίλου του Ντιντερό, ο Ρουσό θεωρούσε τον αθεϊσμό πολυτέλεια των αριστοκρατών. Ο λαός, εξηγούσε, χρειάζεται κάποιου είδους θρησκεία για να απαλύνει τα βάσανά του, αλλά και για να εμπνέεται από μια αίσθηση ηθικής, που θα επιβάλει στον καθένα να εκπληρώνει τα καθήκοντά του ως ενεργός πολίτης. Η κοσμική, πολιτική θρησκεία του δεν είχε τίποτα το κοινό με την επίσημη Εκκλησία – αντίθετα, δεν θα διστάσει να γράψει ότι «ο χριστιανισμός δεν κηρύττει παρά τη δουλεία και την εξάρτηση. Το πνεύμα του είναι πάρα πολύ ευνοϊκό για την τυραννία». Ασκησε ωστόσο μεγάλη επιρροή στους Γιακωβίνους, οδηγώντας το Ροβεσπιέρο να καθιερώσει, τον Μάιο του 1794, τη λατρεία του «Υπέρτατου Οντος» – το οποίο, ωστόσο, δεν επέζησε παρά μόνο για δύο μήνες, μέχρι την καρατόμηση του Αδιάφθορου από τους αντιπάλους του.
Αποφθέγματα του Ζαν Ζακ Ρουσώ
- «Δεν υπάρχει καθόλου αληθινή θέληση, χωρίς ελευθερία.»
- «Η αληθινή εκπαίδευση συνίσταται λιγότερο σε διδαχές και περισσότερο σε ασκήσεις.»
- «Η αρετή είναι εμπόλεμος κατάσταση. Για να ζούμε ενάρετα πρέπει να παλεύουμε διαρκώς με τον εαυτό μας.»
- «Η αρετή σαν να παλεύει με τη μεγαλοφυΐα και τη μεγαλοπραγμοσύνη δεν νικιέται απ’ αυτές, μα αντίθετα τις νικάει και τις δύο.»
- «Η εγκράτεια και η δημιουργία είναι τα καλύτερα φάρμακα για τον άνθρωπο. Η δουλειά μάς δίνει αυτά που έχουμε ανάγκη, και η εγκράτεια μας μαθαίνει να τα διαχειριζόμαστε.»
- «Να ‘σαι άνθρωπος ευαίσθητος, μα και συνετός. Αν δεν είσαι παρά μόνο το ένα απ’ τα δύο, δεν είσαι τίποτα.»
- «Ο άνθρωπος γεννήθηκε λεύτερος. Κι όμως, σ’ ολόκληρη τη γη είναι αλυσοδεμένος.»
- «Ο άντρας αγαπάει λίγο και συχνά, η γυναίκα πολύ και σπάνια.»
- «Όταν ο πολίτης λέει για τα ζητήματα του κράτους “Τι μ’ ενδιαφέρουν εμένα”, αυτό το κράτος είναι καταδικασμένο να χαθεί.»
