του Νικήτα Καυκιού
Εισαγωγικό:
Η ψυχοθεραπεία δεν είναι μία συγκεκριμένη μέθοδος η οποία προκύπτει μέσα από μια συγκεκριμένη ψυχολογική θεώρηση του ανθρώπου. Στην πραγματικότητα υπάρχει μια ποικιλία θεωρητικών προσανατολισμών και ένα μεγάλος αριθμός μεθόδων και θεραπευτικών τακτικών. - Στη διάρκεια των είκοσι χρόνων που εργάζομαι ως κλινικός ψυχολόγος έχω δοκιμάσει δεκάδες μεθόδους και από όλες αυτές έχω επιλέξει κάποιες που θεωρώ ιδιαίτερα αποτελεσματικές.
- Η μέθοδος που θα εφαρμόσω σε κάθε φάση της "ψυχοθεραπευτής" διαδικασίας εξαρτάται από την προσωπικότητα και την ιδιαιτερότητα των προβλημάτων ή συμπτωμάτων του θεραπευόμενου καθώς επίσης από τους θεραπευτικούς στόχους που επιδιώκουμε.
Παρ' ότι δυσκολεύομαι να χαρακτηρίσω τη μεθοδολογία που εφαρμόζω με ένα συγκεκριμένο όρο, αν θα έπρεπε να διαλέξω θα προτιμούσα τους όρους "ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΗ" ή "ΣΥΝΔΥΑΣΤΙΚΗ" .
Παρ' ότι δυσκολεύομαι να χαρακτηρίσω τη μεθοδολογία που εφαρμόζω με ένα συγκεκριμένο όρο, αν θα έπρεπε να διαλέξω θα προτιμούσα τους όρους "ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΗ" ή "ΣΥΝΔΥΑΣΤΙΚΗ" .
- Το κείμενο που ακολουθεί στοχεύει σε μια σύντομη περιγραφή των πρακτικών στοιχείων που δανείζομαι από τις διάφορες ψυχοθεραπευτικές σχολές και εφαρμόζω επιλεκτικά στην δουλειά μου.
Οι αναφορές μου δεν φιλοδοξούν να περιγράψουν με αντικειμενικότητα και πληρότητα τις θεραπευτικές πρακτικές αυτών των σχολών αλλά τον τρόπο που εγώ τις αντιλαμβάνομαι και τις εφαρμόζω.
Οι αναφορές μου δεν φιλοδοξούν να περιγράψουν με αντικειμενικότητα και πληρότητα τις θεραπευτικές πρακτικές αυτών των σχολών αλλά τον τρόπο που εγώ τις αντιλαμβάνομαι και τις εφαρμόζω.
Προσωποκεντρική - Μη κατευθυντική προσέγγιση.
Ένα περιβάλλον γνήσιας επικοινωνίας: Μη αξιολόγηση, άνευ όρων αποδοχή ώστε ο θεραπευόμενος να μπορέσει να:
1) Να αναπτύξει ελεύθερα τις δυνατότητές του.
2) Εκφράσει με ασφάλεια συναισθήματα.
3) Να διαχειριστεί θέματα και προβλήματα του παρόντος, του παρελθόντος και του μέλλοντος
4) Να δημιουργήσει μια δημιουργική και ευχάριστη σχέση η οποία μπορεί να λειτουργήσει ως υπόδειγμα για μελλοντικές υγιείς σχέσεις.
- Ο ρόλος του θεραπευτή δεν είναι να αναλύει ή να ερμηνεύει τα συναισθήματα του θεραπευόμενου αλλά να ενθαρρύνει την έκφρασή τους. Με αυτό τον τρόπο συμβάλλει στην εξερεύνηση του εσωτερικού κόσμου του θεραπευόμενου και στην αυτο-αποδοχή. [ Αν από παιδιά δεν νιώσουμε να μας αποδέχονται γι αυτό που είμαστε αναγκαζόμαστε να αποστασιοποιηθούμε από τα αληθινά μας συναισθήματα ή να διαστρεβλώσουμε το νόημα των αισθημάτων και των συμπεριφορών μας ώστε να επιδιώξουμε να πάρουμε την αποδοχή των ενηλίκων που μας φροντίζουν.]
Ενσυναίσθηση, Empathy: Η ικανότητα να βλέπουμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια του άλλου. Η ικανότητα να υιοθετήσουμε το δικό του φίλτρο αντίληψης και κατανόησης-ερμηνείας της πραγματικότητας.
Αυθεντικότητα: Ο θεραπευτής εκφράζει δικά του αληθινά συναισθήματα χωρίς να τα παραποιεί ή να τα αποφεύγει ώστε να ενθαρρύνει τον θεραπευόμενο να κάνει το ίδιο.
Αυθεντικότητα: Ο θεραπευτής εκφράζει δικά του αληθινά συναισθήματα χωρίς να τα παραποιεί ή να τα αποφεύγει ώστε να ενθαρρύνει τον θεραπευόμενο να κάνει το ίδιο.
Ανοιχτές ερωτήσεις
1. Έχεις καλή σχέση με τη γυναίκα σου;
2. Μίλησέ μου για τη σχέση σου με τη γυναίκα σου.
Η πρώτη ερώτηση μπορεί να δώσει ένα «ναι» ή ένα «όχι». Η δεύτερη ερώτηση ενθαρρύνει τον θεραπευόμενο να εκφράσει όσα θα ήθελε με τον δικό του τρόπο σχετικά με το θέμα.
Παραδείγματα ανοιχτών ερωτήσεων:
- Με ποιο τρόπο πιστεύεις ότι θα μπορούσα να σε βοηθήσω να (...) ;;
- Μπορείς να μου μιλήσεις περισσότερο σχετικά με (...) ;
- Θα με βοηθήσεις να καταλάβω καλύτερα (...) ;
- Τι νομίζεις ότι θα έχανες αν σταματούσες να (...) ;
- Με ποιους τρόπους είχες προσπαθήσει παλιότερα να (...) ;
- Τι θα ήθελες να κάνεις μετά (...) ;
Ενισχυτικές διαβεβαιώσεις
Ενισχύουν την αυτοπεποίθηση και ενθαρρύνουν τις προσπάθειες του θεραπευόμενου αναγνωρίζοντας τις επιτυχίες, τις δυνατότητες και τα χαρίσματά του.
Παραδείγματα ενισχυτικών διαβεβαιώσεων:
- Μου αρέσει ιδιαίτερα ο τρόπος που …
- Ήταν πολύ δημιουργικό το ότι …
- Σε ευχαριστώ που ...
- Έδειξες πολύ αυτοέλεγχο όταν …
- Ίσως δεν το θεωρείς σημαντικό, αλλά ήταν εντυπωσιακός ο τρόπος με τον οποίο …
- Τα καταφέρνεις θαυμάσια με ...
Γνωσιακή θεραπεία
- Reframing - Αναπλαισίωση:
Σύμφωνα με την Γνωσιακή προσέγγιση τα ψυχολογικά προβλήματα ξεκινούν από αρνητικές σκέψεις οι οποίες θεμελιώνονται σε παράλογες πεποιθήσεις.
Στην Γνωσιακή θεραπεία πρώτα αναγνωρίζονται οι αρνητικές σκέψεις και εξακριβώνονται οι παράλογες πεποιθήσεις οι οποίες τις πυροδοτούν. Ο θεραπευτής αμφισβητεί συστηματικά τις αρνητικές σκέψεις και τις επαν-ερμηνεύει με βάση τις αντικειμενικές ενδείξεις. Με αυτό τον τρόπο τοποθετεί την εμπειρία σε νέα ρεαλιστική βάση. Τοποθετεί την εμπειρία σε ένα νέο πλαίσιο, την αναπλαισιώνει.
Σύμφωνα με την Γνωσιακή προσέγγιση τα ψυχολογικά προβλήματα ξεκινούν από αρνητικές σκέψεις οι οποίες θεμελιώνονται σε παράλογες πεποιθήσεις.
Στην Γνωσιακή θεραπεία πρώτα αναγνωρίζονται οι αρνητικές σκέψεις και εξακριβώνονται οι παράλογες πεποιθήσεις οι οποίες τις πυροδοτούν. Ο θεραπευτής αμφισβητεί συστηματικά τις αρνητικές σκέψεις και τις επαν-ερμηνεύει με βάση τις αντικειμενικές ενδείξεις. Με αυτό τον τρόπο τοποθετεί την εμπειρία σε νέα ρεαλιστική βάση. Τοποθετεί την εμπειρία σε ένα νέο πλαίσιο, την αναπλαισιώνει.
- Ημερολόγιο - καταγραφές αισθημάτων. Βλέπε σχετική ιστοσελίδα που αφορά στην αντιμετώπιση άγχους. http://www.psyche.gr/agchodis2.html.
- Θετικές Διαβεβαιώσεις: Βλέπε σχετική ιστοσελίδα http://ww.psyche.gr/psyaffirm.htm
- Θετικές Διαβεβαιώσεις: Βλέπε σχετική ιστοσελίδα http://ww.psyche.gr/psyaffirm.htm
Αναδρομική, ψυχοδυναμική προσέγγιση:
Μέσα από χαλάρωση του σώματος και οδηγούμενη φαντασία ο θεραπευόμενος αναβιώνει έντονες συναισθηματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας οι οποίες είναι δυνατόν να επηρεάζουν έντονα την ψυχολογική ζωή του παρόντος.
Ο θεραπευόμενος οδηγείται στην αναβίωση μιας συγκεκριμένης εμπειρίας του παρελθόντος (κακοποίησης ή εξευτελισμού) ή κάνει ένα φαντασιακό, διερευνητικό ταξίδι στην εφηβική και την παιδική του ηλικία. Επιστρέφει στο χρόνο και ως παιδί μπαίνει στο πατρικό του σπίτι ή στο σχολείο του και καλείται να νιώσει και πάλι στο παρόν τα αισθήματα που ένιωθε στο παρελθόν. «Πως αισθάνεσαι σε αυτό το σπίτι με αυτούς τους ανθρώπους; Τι σημαίνει για σένα να είσαι το παιδί αυτού του συγκεκριμένου πατέρα; Πως νιώθεις απέναντί του;»
Ο θεραπευόμενος οδηγείται στην αναβίωση μιας συγκεκριμένης εμπειρίας του παρελθόντος (κακοποίησης ή εξευτελισμού) ή κάνει ένα φαντασιακό, διερευνητικό ταξίδι στην εφηβική και την παιδική του ηλικία. Επιστρέφει στο χρόνο και ως παιδί μπαίνει στο πατρικό του σπίτι ή στο σχολείο του και καλείται να νιώσει και πάλι στο παρόν τα αισθήματα που ένιωθε στο παρελθόν. «Πως αισθάνεσαι σε αυτό το σπίτι με αυτούς τους ανθρώπους; Τι σημαίνει για σένα να είσαι το παιδί αυτού του συγκεκριμένου πατέρα; Πως νιώθεις απέναντί του;»
Η Λογοθεραπευτική προσέγγιση του Viktor Frankl
(Λόγο-θεραπευτική όπου "λόγος" σημαίνει "νόημα")
(Λόγο-θεραπευτική όπου "λόγος" σημαίνει "νόημα")
Ο άνθρωπος σύμφωνα με την θεραπευτική προσέγγιση του Viktor Frankl είναι πνευματική οντότητα που αναζητά ουσιαστικό νόημα μέσα από πράξεις ελευθερίας.
“Ο άνθρωπος μπορεί να ορισθεί ως το ον εκείνο που γνωρίζει να απελευθερώνεται από αυτό που τον προσδιορίζει» Θεωρώ αυτή την θεραπευτική προσέγγιση ιδιαίτερα χρήσιμη στις περιπτώσεις όπου ο θεραπευόμενος αντιμετωπίζει μια μεγάλη δυσκολία ή οποία δεν επιδέχεται άμεση λύση ή θεραπεία. Ο Frankl προτείνει να βοηθήσουμε τον θεραπευόμενο να ανακαλύψει το νόημα που κρύβεται στην αντιμετώπιση της αναπόφευκτης οδύνης. Η οδύνη δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να φανερώσει τις εσωτερικές του δυνάμεις τηρώντας μια ηρωική ή πνευματική στάση απέναντι στην οδύνη.
“Ο άνθρωπος μπορεί να ορισθεί ως το ον εκείνο που γνωρίζει να απελευθερώνεται από αυτό που τον προσδιορίζει» Θεωρώ αυτή την θεραπευτική προσέγγιση ιδιαίτερα χρήσιμη στις περιπτώσεις όπου ο θεραπευόμενος αντιμετωπίζει μια μεγάλη δυσκολία ή οποία δεν επιδέχεται άμεση λύση ή θεραπεία. Ο Frankl προτείνει να βοηθήσουμε τον θεραπευόμενο να ανακαλύψει το νόημα που κρύβεται στην αντιμετώπιση της αναπόφευκτης οδύνης. Η οδύνη δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να φανερώσει τις εσωτερικές του δυνάμεις τηρώντας μια ηρωική ή πνευματική στάση απέναντι στην οδύνη.
Θεραπεία Gestalt
Στη θεραπεία Gestalt δίνεται περισσότερη έμφαση στην άμεση εμπειρία του παρόντος παρά στις αναλύσεις και τις ερμηνείες. Ο θεραπευτής βοηθά τον θεραπευόμενο να μάθει να έρχεται σε επαφή με τα συναισθήματά του, να τα συνειδητοποιεί, να τα αποδέχεται και τα εναρμονίζει με την προσωπικότητά του.
Μια πιθανή ερώτηση στην θεραπεία Gestalt είναι “Πως αισθάνεσαι αυτή τη στιγμή;” Αν ο θεραπευόμενος αναφέρει για παράδειγμα ότι αισθάνεται ένα αίσθημα βάρους στο στήθος ή σφίξιμο στο στομάχι ο θεραπευτής τον προτρέπει να συνειδητοποιήσει πλήρως αυτό το αίσθημα. Μετά θα μπορούσε να ρωτήσει: «Αν αυτό το βάρος ή το σφίξιμο μπορούσαν να μιλήσουν, τι θα μας έλεγαν; Ποιο μήνυμα θα μας έδιναν; Αν δηλαδή υπήρχε ένας μετασχηματιστής που θα μπορούσε να αλλάξει το σωματικό αίσθημα σε λόγο, τι θα μας έλεγε;»
Μια πιθανή ερώτηση στην θεραπεία Gestalt είναι “Πως αισθάνεσαι αυτή τη στιγμή;” Αν ο θεραπευόμενος αναφέρει για παράδειγμα ότι αισθάνεται ένα αίσθημα βάρους στο στήθος ή σφίξιμο στο στομάχι ο θεραπευτής τον προτρέπει να συνειδητοποιήσει πλήρως αυτό το αίσθημα. Μετά θα μπορούσε να ρωτήσει: «Αν αυτό το βάρος ή το σφίξιμο μπορούσαν να μιλήσουν, τι θα μας έλεγαν; Ποιο μήνυμα θα μας έδιναν; Αν δηλαδή υπήρχε ένας μετασχηματιστής που θα μπορούσε να αλλάξει το σωματικό αίσθημα σε λόγο, τι θα μας έλεγε;»
Η τεχνική της άδειας καρέκλας: Ο θεραπευτής τοποθετεί μια καρέκλα απέναντι από τον θεραπευόμενο και τον προτρέπει να φανταστεί ότι εκεί κάθεται κάποιος- α (σύζυγος, μητέρα, πατέρας, συνεργάτης) με τον οποίο-α έχει (ή είχε) κάποιο πρόβλημα. Ο θεραπευόμενος καλείται να βιώσει και να εκφράσει αυθόρμητα - απευθυνόμενος στην καρέκλα - τα συναισθήματα που τρέφει απέναντι σε αυτό το πρόσωπο. Μετά ίσως ο θεραπευόμενος κληθεί να καθίσει στην άδεια καρέκλα να υιοθετήσει το ρόλο αυτού του προσώπου, να ταυτιστεί βιωματικά μαζί του, και να απαντήσει στον εαυτό του. Αυτή η εναλλαγή ρόλων μπορεί να επαναληφθεί μερικές φορές μέχρι να συνειδητοποιηθούν και να εκφρασθούν πλήρως κάποια αισθήματα ή να αποκατασταθεί κάποια ισορροπία στη σχέση.
Μερικές φορές ο θεραπευόμενος καλείται να εκφράσει στην πραγματικότητα (σε προσωπική συζήτηση) τα αισθήματά του στο πρόσωπο αυτό, είτε για να εκφορτίσει εσωτερικές εντάσεις ή για να διεκδικήσει δικαιώματα ή να οριοθετήσει τη συμπεριφορά του άλλου.
Μερικές φορές ο θεραπευόμενος καλείται να εκφράσει στην πραγματικότητα (σε προσωπική συζήτηση) τα αισθήματά του στο πρόσωπο αυτό, είτε για να εκφορτίσει εσωτερικές εντάσεις ή για να διεκδικήσει δικαιώματα ή να οριοθετήσει τη συμπεριφορά του άλλου.
Συστημική Προσέγγιση
Τα προβλήματα δεν αντιμετωπίζονται σε ατομικό, ψυχολογικό επίπεδο αλλά τοποθετούνται στο πλαίσιο της ομάδας. Τα συμπτώματα θεωρούνται έκφραση-αποτέλεσμα των προβληματικών σχέσεων του συστήματος (κοινωνικής ομάδας) στην οποία ανήκει ο θεραπευόμενος.
Συνήθως ο θεραπευτής εργάζεται με ολόκληρο το σύστημα της οικογένειας και προσπαθεί να αλλάξει τις σχέσεις και να βελτιώσει τους δυσλειτουργικούς τρόπους επικοινωνίας.
Προσωπικά θεωρώ πολύ αποτελεσματική αυτή την προσέγγιση στην αντιμετώπιση προβλημάτων συμπεριφοράς παιδιών και εφήβων. Σε κάθε περίπτωση είναι ένα πολύτιμο, συμπληρωματικό εργαλείο ιδιαίτερα όταν τα μέλη της οικογένειας είναι διατεθειμένα να συνεργαστούν. Δυστυχώς αρκετές φορές τα άτομα που ευθύνονται περισσότερο για τη δημιουργία του προβλήματος αποφεύγουν τη συνεργασία.
Συνήθως ο θεραπευτής εργάζεται με ολόκληρο το σύστημα της οικογένειας και προσπαθεί να αλλάξει τις σχέσεις και να βελτιώσει τους δυσλειτουργικούς τρόπους επικοινωνίας.
Προσωπικά θεωρώ πολύ αποτελεσματική αυτή την προσέγγιση στην αντιμετώπιση προβλημάτων συμπεριφοράς παιδιών και εφήβων. Σε κάθε περίπτωση είναι ένα πολύτιμο, συμπληρωματικό εργαλείο ιδιαίτερα όταν τα μέλη της οικογένειας είναι διατεθειμένα να συνεργαστούν. Δυστυχώς αρκετές φορές τα άτομα που ευθύνονται περισσότερο για τη δημιουργία του προβλήματος αποφεύγουν τη συνεργασία.
Role playing
Ο θεραπευόμενος με την καθοδήγηση και την υποστήριξη του θεραπευτή μαθαίνει να παίζει καλύτερα ένα συγκεκριμένο κοινωνικό ρόλο. Για παράδειγμα μαθαίνει να πλησιάζει έναν ερωτικό σύντροφο ή να δίνει μια επαγγελματική συνέντευξη. Στην περίπτωση αυτή ο θεραπευτής μπορεί είναι ιδιαίτερα καθοδηγητικός ή και να δείχνει ο ίδιος ως μοντέλο καλύτερους τρόπους λεκτικής και μη λεκτικής επικοινωνίας.
Ψυχολογία της Συμπεριφοράς
Συστηματική αποευαισθητοποίηση
Είναι μια μέθοδος από την «ψυχολογία της συμπεριφοράς» για την αντιμετώπιση των φοβικών διαταραχών. Πρόκειται για την σύνδεση των φοβικών ερεθισμάτων με την βαθιά χαλάρωση.
Ο θεραπευόμενος μαθαίνει κατ΄ αρχάς να εφαρμόζει τεχνικές βαθιάς σωματικής χαλάρωσης.
Τα φοβικά ερεθίσματα ιεραρχούνται με την δημιουργία μια κλίμακας από τα λιγότερο μέχρι τα πιο έντονα ερεθίσματα που προκαλούν φόβο.
Ο θεραπευτής οδηγεί τον θεραπευόμενο σε μια κατάσταση βαθιάς σωματικής χαλάρωσης. Μετά ο θεραπευόμενος φέρνει στο νου του ένα-ένα τα φοβικά ερεθίσματα από το πιο αδύνατο μέχρι το πιο έντονο προσπαθώντας να διατηρήσει με τις οδηγίες του θεραπευτή την κατάσταση της σωματικής χαλάρωσης.
Κάθε στιγμή που νιώθει να αυξάνει ο φόβος και η μυϊκή ένταση μέσα του, σταματά να φαντάζεται το φοβικό ερέθισμα και επανέρχεται σε κατάσταση βαθιάς χαλάρωσης. Αφού χαλαρώσει προσπαθεί και πάλι να φανταστεί αυτό που φοβάται.
Κάθε στιγμή που νιώθει να αυξάνει ο φόβος και η μυϊκή ένταση μέσα του, σταματά να φαντάζεται το φοβικό ερέθισμα και επανέρχεται σε κατάσταση βαθιάς χαλάρωσης. Αφού χαλαρώσει προσπαθεί και πάλι να φανταστεί αυτό που φοβάται.
Με αυτή την πρακτική άσκηση μαθαίνει να συνδέει, σε βιωματικό επίπεδο, το ερέθισμα που προκαλεί φόβο με την μυϊκή χαλάρωση. Και δεν είναι δυνατόν να αισθάνεται κανείς φόβο όταν είναι βαθιά χαλαρωμένος.
Όταν ο θεραπευόμενος μπορεί να διατηρεί την κατάσταση χαλάρωσης ενώ φέρνει στο νου του το πρώτο φοβικό ερέθισμα τότε και μόνο τότε δοκιμάζει να φανταστεί το δεύτερο στην ιεραρχική κλίμακα φοβικό ερέθισμα.
Ο φόβος προκαλεί μυϊκή ένταση και η μυϊκή ένταση συχνά προκαλεί φόβο. Αποσυνδέοντας το φόβο από την μυϊκή ένταση και συσχετίζοντας τον με την χαλάρωση, εξουδετερώνουμε το πρόβλημα από τα θεμέλιά του.
Ένα παράδειγμα «ιεράρχησης των φοβικών ερεθισμάτων» για κάποιον που πάσχει από κλειστοφοβία και δεν μπορεί να μπει σε ασανσέρ:
1. Βρίσκεσαι έξω από το ασανσέρ
2. Βρίσκεσαι μέσα από το ασανσέρ με την πόρτα του ανοιχτή.
3. Είσαι μέσα στο ασανσέρ με την πόρτα του κλειστή.
4. Είσαι μέσα στο ασανσέρ και ανεβαίνεις έναν όροφο.
5. Είσαι μέσα στο ασανσέρ και ανεβαίνεις δύο ορόφους.
6. Είσαι μέσα στο ασανσέρ και κατεβαίνεις στο ισόγειο.
7. Είσαι μέσα στο ασανσέρ και ανεβαίνεις μέχρι το πιο ψηλό πάτωμα
και μετά κατεβαίνεις στο ισόγειο.
και μετά κατεβαίνεις στο ισόγειο.
Όνειρα
Θεωρώ ότι τα όνειρα εκφράζουν εμπειρίες και βιώματα της συνειδητής και της υποσυνείδητης ψυχικής ζωής. Μερικές φορές η αναφορά και ο διάλογος σχετικά τα όνειρα μπορούν να μας δώσουν πληροφορίες ή να γίνουν αφορμή για εμβάθυνση πάνω σε γνωστές και άγνωστες πτυχές της ψυχικής ζωής. Δεν ερμηνεύω τα όνειρα αλλά προκαλώ τον θεραπευόμενο να ανακαλύψει το νόημα και τη σημασία που μπορεί να έχει το ονειρικό περιεχόμενο για την προσωπική του ζωή.
