H λέξη "λόγος" ήδη από την αρχαία εποχή είχε ένα πλήθος διαφορετικών σημασιών. Από την έννοια της ομιλίας, του λόγου (με την έννοια του βγάζω λόγο) έως τη "λογική σκέψη". H λέξη "λογικός" σημαίνει μεταξύ άλλων “ο έχων ορθό λόγο ή κρίση" και από το επίθετο "λογικός" προέρχεται η λέξη "λογική" (ή "λογική τέχνη" σύμφωνα με τους αρχαίους).
Πώς μπορούμε όμως να ορίσουμε σήμερα τη λογική; Μέχρι πρόσφατα όλα σχεδόν τα βιβλία όριζαν, λίγο-πολύ, τη λογική ως την επιστήμη της ανθρώπινης σκέψης ή την επιστήμη που μελετά τους νόμους της σκέψης. Όλοι βέβαια γνωρίζουμε καλά ότι πολύ συχνά παραλογιζόμαστε και άρα το να μιλάμε για νόμους της σκέψης είναι κάτι πολύ προβληματικό. Θα μπορούσαμε όμως να πούμε ότι η λογική ασχολείται με τους νόμους της ορθής σκέψης.
Πώς όμως ξεχωρίζουμε την ορθή από τη μη ορθή σκέψη; Δεν μπορούμε φυσικά να πούμε ότι η ορθή σκέψη είναι η λογική σκέψη, διότι τότε θα πρέπει η λογική να ασχολείται με τους νόμους της λογικής σκέψης, και έτσι δε λέμε τίποτα. Οι άνθρωποι σκέπτονται ορθά κάτω από ορισμένες συνθήκες, που μπορεί να είναι ψυχολογικές, ηθικές, μορφωτικές, πνευματικής υγείας κτλ. Κανείς όμως πάλι δεν περιμένει να εξετάζει η λογική τέτοιους παράγοντες.
Οι σύγχρονοι θεωρητικοί της λογικής είναι πιο μετριόφρονες και προτιμούν να δέχονται ότι η λογική ασχολείται με τη μελέτη των έγκυρων επιχειρημάτων, δηλαδή με ποιους τρόπους οδηγούμαστε αναγκαστικά σε κάποια συμπεράσματα, αν δεχτούμε κάποιες υποθέσεις. Εξάλλου αυτή είναι και η ουσία της λογικής του Αριστοτέλη, όπως αυτή αναπτύσσεται στο έργο του “Αναλυτικά Πρότερα”.
Από την ιστορία
Παρ’ όλο που προβληματισμούς πάνω σε θέματα λογικής βρίσκουμε σε κάποιους από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, στους σοφιστές και κυρίως στον Πλάτωνα, θεμελιωτής της λογικής θεωρείται ο Αριστοτέλης. Στις αρχαίες δημοκρατικές πόλεις η ικανότητα κάποιου να πείθει τους άλλους είτε με τη ρητορική τέχνη του είτε με τα επιχειρήματα του ήταν πολύ σημαντική για την πολιτική.
Οι σοφιστές δίδασκαν αυτή την τέχνη της πειθούς, ήταν όμως ικανοί να υποστηρίζουν εξίσου καλά αντίθετες μεταξύ τους απόψεις. Σ’ αυτή την προσπάθεια τους χρησιμοποιούσαν επιχειρήματα τα οποία πολλές φορές δεν ήταν έγκυρα, αλλά ήταν αληθοφανή και μπορούσαν να μπερδέψουν τους συνομιλητές ή τους ακροατές τους. Τέτοια λανθασμένα επιχειρήματα ονομάστηκαν σοφίσματα από τον Αριστοτέλη.
O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που πραγματοποίησε μια συστηματική μελέτη των λογικών θεμάτων, ταξινομώντας τις διάφορες μορφές προτάσεων και έγκυρων επιχειρημάτων. Τα λογικά έργα του Αριστοτέλη είναι έξι, στα οποία δόθηκε συλλογικά το όνομα "Όργανον". H λογική του Αριστοτέλη παρέμεινε σχεδόν αναλλοίωτη (με μερικές μόνο βελτιώσεις, κυρίως από τους δυτικούς σχολαστικούς του ύστερου Μεσαίωνα) μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα.
Στην αρχαιότητα, εκτός από τον Αριστοτέλη και τη σχολή του, σημαντικό ρόλο στη λογική έρευνα έπαιξαν και οι στωικοί και κυρίως ο Χρύσιππος. Δυστυχώς σώθηκαν μόνο αποσπάσματα από το έργο τους στη λογική. Πάντως η βασικότερη διαφορά της στωικής από την αριστοτελική λογική είναι ότι, ενώ η λογική του Αριστοτέλη είναι λογική κατηγορημάτων, η στωική λογική είναι λογική προτάσεων, εισήγαγαν μάλιστα τους υποθετικούς συλλογισμούς.
Πιο συγκεκριμένα, ενώ στην αριστοτελική λογική το βασικό κύτταρο είναι η έννοια και σε έναν συλλογισμό το συμπέρασμα βγαίνει λόγω του κατάλληλου συνδυασμού των όρων στις τρεις προτάσεις, ενώ στη στωική λογική το βασικό κύτταρο είναι η απλή πρόταση, η οποία δεν αναλύεται πιο πέρα σε υποκείμενο και κατηγόρημα, και το συμπέρασμα βγαίνει λόγω της σχέσης που έχουν οι προτάσεις μεταξύ τους. Ας δούμε όμως ένα παράδειγμα της Αριστοτελικής λογικής, που στηρίζεται στη σχέση ανάμεσα σε υποκείμενα και κατηγορήματα:
‘Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί.
Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος.
Άρα, ο Σωκράτης είναι θνητός
Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος.
Άρα, ο Σωκράτης είναι θνητός
Στην προτασιακή λογική των στωικών η μια προκείμενη πρόταση ενός επιχειρήματος είναι υποθετική πρόταση. Ας δούμε όμως ένα παράδειγμα χωρίς υποκείμενο και κατηγόρημα, αλλά που το συμπέρασμα προκύπτει από τη λογική σχέση ανάμεσα στις ίδιες προτάσεις και όχι από τη σχέση των όρων τους:
Αν βρέχει, τότε υπάρχουν στον ουρανό σύννεφα.
Βρέχει.
Άρα: Υπάρχουν στον ουρανό σύννεφα
Βρέχει.
Άρα: Υπάρχουν στον ουρανό σύννεφα
Στην αρχαιότητα υπήρξε αντιπαράθεση των δυο σχολών, και οι δυο αυτές λογικές θεωρήθηκαν ασύμβατες μεταξύ τους. Αργότερα όμως θεωρήθηκαν από μερικούς έως και συμπληρωματικές θεωρίες.
Οι Άραβες, αλλά και οι χριστιανοί φιλόσοφοι του Μεσαίωνα ασχολήθηκαν διεξοδικά με τον σχολιασμό έργων του Αριστοτέλη και με τη λογική. Πραγματοποιήθηκαν τότε σημαντικές λογικές μελέτες, που βελτίωσαν και ολοκλήρωσαν σε πολλά σημεία τη λογική του Αριστοτέλη. Από τον 16ο αιώνα και μετά παρατηρείται μια ύφεση στη λογική έρευνα, με μερικές βέβαια εξαιρέσεις, όπως είναι αυτή του Λάιμπνιτς.
Από τα μέσα όμως του 19ου αιώνα αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον για τη λογική, τη φορά αυτή όχι μόνο από φιλοσόφους αλλά (κυρίως) και από μαθηματικούς. Έτσι, προκύπτει η νεότερη "συμβολική" ή "μαθηματική" λογική, που ξεκινά κυρίως με τα έργα του Ντε Μόργκαν, του Μπουλ και του Μπολζάνο.
Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα έχουν διαμορφωθεί τρεις σχολές: η αλγεβρική, με σημαντικούς εκπροσώπους τον Περς και τον Βεν, η λογικιστική, με κύριους εκπροσώπους τον Φρέγκε και τον Ράσελ, και η φορμαλιστική, με κυριότερο εκπρόσωπο τον Χίλμπερτ. H ανάπτυξη της λογικής συνεχίστηκε αμείωτη και κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα. Από τους πιο σύγχρονους θεωρητικούς της λογικής αξίζει να αναφέρουμε τον Γκέντελ.
Τέλος, αξίζει να σημειώσουμε ότι η συμβολική λογική επηρέασε σημαντικά τη σύγχρονη αναλυτική φιλοσοφία και αποτέλεσε βασικό εργαλείο γι’ αυτήν. Ήδη από την εποχή του Αριστοτέλη υπήρξε προβληματισμός για το αν η λογική είναι μέρος της φιλοσοφίας (όπως η ηθική, η φυσική φιλοσοφία κτλ.) ή αποτελεί απαραίτητο εργαλείο ("όργανον") για τη φιλοσοφία. Παρ’ ότι η διένεξη αυτή κράτησε για πολλούς αιώνες, τίποτε δε μας εμποδίζει να δεχτούμε ότι η λογική είναι και τα δύο.
Το βέβαιο είναι ότι η λογική έρευνα γινόταν σχεδόν αποκλειστικά από φιλοσόφους μέχρι και τον 19ο αιώνα. Με την εμφάνιση όμως της σύγχρονης μαθηματικής ή συμβολικής λογικής στις αρχές του 20ου αιώνα, η λογική έχει περάσει σε μεγάλο βαθμό στα χέρια των μαθηματικών. Σήμερα η λογική θεωρείται από πολλούς ανεξάρτητη επιστήμη, που διδάσκεται ως ανεξάρτητο μάθημα, ενώ πολλά εγχειρίδια φιλοσοφίας δεν την περιλαμβάνουν στην ύλη τους.
via
