Πόσο σημαντικό είναι το έργο του Καρτέσιου; Για την ακρίβεια είναι ανεκτίμητο γιατί σηματοδοτεί τη ρήξη ανάμεσα στο πριν (τον Αριστοτέλη) και το μετά (τη μοντέρνα επιστήμη). Μέχρι τότε, η φιλοσοφία θεωρούσε δεδομένο το φυσικό κόσμο και προσπαθούσε να ερμηνεύσει την ύπαρξη του με διάφορες θεωρίες. Αντίθετα, ο Καρτέσιος ανασκευάζει τη φυσική, ώστε να εξηγεί πραγματικά τα φυσικά φαινόμενα, σε σχέση με τα μηχανικά τους αίτια, τα μόνα που μπορούμε να γνωρίζουμε με βεβαιότητα.
Από το 1628 που εγκαθίσταται στην Ολλανδία, ξεκινά να εργάζεται πάνω στη μεταφυσική και ταυτόχρονα να μελετά ανατομία και ιατρική. Κατανοεί ότι τα μαθηματικά ανοίγουν ένα επιστημονικό πεδίο, πολύ μεγαλύτερο από τις απλές τεχνικές εφαρμογές. Εφαρμόζοντας τις αριθμητικές σχέσεις στα γεωμετρικά σχήματα καταφέρνει να συσχετίσει την άλγεβρα και τη γεωμετρία και να δημιουργήσει ένα νέο κλάδο μαθηματικών, την αναλυτική γεωμετρία.
● O Ντεκάρτ διέθετε μια εξαιρετική ικανότητα να διατυπώνει ακόμα και τα πιο σύνθετα επιχειρήματα με τρόπο μεστό και απόλυτα κατανοητό
|
Πριν φτάσει όμως εκεί, ξεκινά ένα τιτάνιο έργο εφαρμόζοντας την αντίληψη που έχει για τη φυσική, ότι δηλαδή πρέπει να γίνει αληθινή επιστήμη με την έννοια της επιβεβαιωμένης γνώσης. Αμφισβητεί το σύνολο των παραδοσιακών γνώσεων, που βασίζονται στις εντυπώσεις των αισθήσεων, μέχρι να φτάσει σε ένα συμπέρασμα που δεν μπορεί να αμφισβητήσει, την ύπαρξη του σκεπτόμενου εαυτού του. «Cogito ergo um»=Σκέφτομαι άρα υπάρχω.
To πρώτο του μέλημα είναι να ακυρώσει τις ψευδοέννοιες των «ουσιωδών μορφών», πάνω στις οποίες βασίζεται η επιστήμη. Τα υλικά σώματα, υποστηρίζει, δεν έχουν «ψυχή». Μόνο ο άνθρωπος έχει ψυχή μέσα στο σώμα του. Εάν έχουμε ξεκάθαρη άποψη για το τι είναι φυσικό σώμα, είναι δυνατό να «χτίσουμε μια καθαρή, σίγουρη, αποδεδειγμένη φυσική, πολύ πιο χρήσιμη από αυτή που διδάσκεται» , γράφει.
H πρακτική αποτελεσματικότητα εξαρτάται από την αλήθεια των αρχών που διέπουν την επιστήμη. Ο Καρτέσιος ασχολείται με όλα τα μέτωπα της γνώσης, όχι μόνο γιατί πιστεύει ότι μαθαίνουμε καλύτερα τις επιστήμες όλες μαζί, παρά την καθεμία χώρια, αλλά και γιατί φαντάζεται μια οργανική μονάδα της γνώσης, την οποία αργότερα δα αναπαραστήσει με το δέντρο της φιλοσοφίας.
● Καταφέρνει να συσχετίσει την άλγεβρα και τη γεωμετρία και να δημιουργήσει ένα νέο κλάδο μαθηματικών, την αναλυτική γεωμετρία, οι βάσεις της οποίας τίθενται το 1632 με την αλγεβρική λύση στο πρόβλημα του Πάππου
|
Το 1633 αποκαλύπτει, στους φίλους του στο Παρίσι, ότι έχει σχεδόν τελειώσει τον Κόσμο, ένα γιγάντιο έργο φυσικής, το οποίο δα εξηγεί όλα τα κύρια φυσικά φαινόμενα, ξεκινώντας από το αίτιο και καταλήγοντας στο αιτιατό. Θέλει επίσης να συμπληρώσει τον Κόσμο με την Πραγματεία για τον Άνθρωπο, όπου θα περιγράφει τη μηχανή του ανθρώπινου σώματος και τις κύριες λειτουργίες της.
Δεν φιλοδοξεί απλώς να γίνει φιλόσοφος, αλλά «ο» φιλόσοφος. Για να το καταφέρει πρέπει να ξαναγράψει ολόκληρη τη φυσική, που θα αντικαταστήσει στο μυαλό όλων εκείνη του Αριστοτέλη, και θα διδάσκεται στη θέση της.
Παρ’ όλο που ο Αριστοτέλης δεν είναι πια ο κύριος της φιλοσοφίας και της επιστήμης, το έργο του δεν έχει αντικατασταθεί με κάποιο άλλο. Γι’ αυτό, ο Καρτέσιος αργεί πολύ να τελειώσει τον Κόσμο. Έτσι γίνεται άλλωστε με όλα του τα έργα. Κανένα από αυτά δεν βγαίνει από το γραφείο του χωρίς να διαθέτει την τελειότητα ενός έργου τέχνης. Τα μεγάλα καρτεσιανά έργα είναι ολιγάριθμα και, παρ’ όλο που κάποια από αυτά γράφτηκαν γρήγορα, ήταν αποτέλεσμα μακράς και επίπονης εργασίας.
● Οι ιδέες του αποδείχθηκαν τόσο επαναστατικές που επηρέασαν την πορεία της φιλοσοφικής σκέψης για πολλούς αιώνες
|
Ο Κόσμος ή Πραγματεία περί Φωτός είναι το πρώτο έργο που ολοκλήρωσε ο Καρτέσιος, παρ’ όλο που δεν δημοσιεύθηκε αμέσως. Δεν το έγραψε με τη μορφή συστηματικής πραγματείας της φυσικής, αλλά διάλεξε ένα συγγραφικό τέχνασμα που κάνει την ανάγνωση του πιο ελκυστική.
Όπως δηλώνει και το όνομα του, ο Καρτέσιος εισάγει τον αναγνώστη στον Κόσμο μέσα από την εξήγηση του φαινομένου του φωτός. Μήπως δεν είναι το φως που κάνει τον κόσμο ορατό; Καλεί τον αναγνώστη να φανταστεί μαζί του τη γέννηση και τη δημιουργία ενός καινούργιου κόσμου. Δημιουργώντας ένα παραμύθι για να «ντύσει» την επιστήμη και απευθυνόμενος στον αναγνώστη, ο Καρτέσιος αφήνει τους «επιστήμονες» στις στείρες συζητήσεις τους και καλεί τον καθένα να χρησιμοποιήσει την κοινή λογική, το «φυσικό φως» και να γίνει μάρτυρας του φυσικού κόσμου.
Περιφρονεί εντελώς τις προηγούμενες θεωρίες, δεν ξεκινά τη δική του καταρρίπτοντας τις άλλες, δημιουργεί τα πάντα από την αρχή.
● Με τη φιλοσοφική του μέθοδο ο Καρτέσιος προσδοκούσε να αποτελέσει τη μέθοδο για κάθε επιστήμη
|
Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος, εάν το παραμύθι της γέννησης ενός καινούργιου κόσμου έχει βιβλικές αναφορές. Το ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί με σιγουριά. Ενώ η αναφορά είναι σαφής, είναι πιθανό θέλοντας να χτίσει τη φυσική από τα αίτια προς τα αποτελέσματα, προτίμησε να ξεκινήσει από την αρχή, να θέσει μία νέα τάξη πραγμάτων, παρά να εξηγήσει έναν ήδη υπάρχοντα κόσμο. Για να γεννηθεί ο καινούργιος κόσμος, ο Καρτέσιος υποστηρίζει ότι πρέπει, κατ’ αρχήν, να υπάρχουν τα πιο απλά στοιχεία, τα οποία συνδέουν τα υπόλοιπα: η ύλη, από την οποία αποτελούνται όλα τα σώματα και, στοιχεία (φωτιά, γη και αέρας), η κίνηση, καθώς και οι κανόνες που τη διέπουν.
Εάν οι απλές αυτές έννοιες του φυσικού κόσμου είναι ξεκάθαρα ορισμένες, εάν οι νόμοι που διέπουν τη φύση βασίζονται σε στέρεα βάση (και τι πιο στέρεο, υποστηρίζει ο Καρτέσιος, από το αμετάβλητο της θείας θέλησης που όρισε τους νόμους της φύσης), τότε από το χάος προκύπτει ένας πλήρης κόσμος.
● O Ντεκάρτ υπήρξε ο αναμορφωτής της νεώτερης ευρωπαϊκής σκέψης και ιδρυτής του δυτικού ορθολογισμού
|
Μέσα από τη μοντέρνα κοσμογονία του, ο Καρτέσιος θέλει να δείξει ότι η ύπαρξη του κόσμου εξαρτάται αποκλειστικά από τη θέληση του Θεού να δημιουργήσει και να διατηρήσει και ότι αρκεί να δέσει κάποιους βασικούς νόμους (κυρίως την αρχή της διατήρησης και συγκεκριμένα την αρχή της αδράνειας), ώστε ο κόσμος να αποτελεί μια τέλεια μηχανή, η οποία λειτουργεί μόνη της. Δεν θα πρέπει να θεοποιούμε τη φύση, εξηγεί, γιατί απλώς ακολουθεί τους θείους νόμους.
Σίγουρος για το δρόμο προς την αληθινή επιστήμη που έχει ο ίδιος ανοίξει, πιστεύει ότι μπορεί πια να στραφεί προς την εξήγηση της λειτουργίας των έμβιων όντων, να περάσει από τη μηχανή του κόσμου στη μηχανή του ανθρώπινου σώματος. H Πραγματεία για τον Άνθρωπο εγγράφεται λοιπόν στη συνέχεια της Πραγματείας περί φωτός και οι δύο μαζί ερμηνεύουν πλήρως το φυσικό κόσμο.
Παρ’ όλο που οι εξηγήσεις που δίνει ο Καρτέσιος δεν είναι «επιστημονικές» με τη σημερινή έννοια της λέξης, το μεγάλο άλμα που πραγματοποιεί η σκέψη έγκειται στη διαμόρφωση των βασικών αρχών της μοντέρνας επιστήμης: υπόθεση, πείραμα, εξακρίβωση της ορθότητας της υπόθεσης.
Για παράδειγμα, γνωρίζουμε σήμερα ότι η αρχή της διατήρησης ισχύει για την ενέργεια και όχι για την κίνηση. Το γεγονός όμως ότι περιέγραψε τη διατήρηση ενός φυσικού μεγέθους -«καμία κίνηση δεν δημιουργείται και καμία δεν χάνεται»— είναι κεφαλαιώδους σημασίας, μια που προετοίμασε το δρόμο της σύγχρονης φυσικής.
● O Ντεκάρτ δεν βελτίωσε η «διόρθωσε» τη θεωρία τον Αριστοτέλη. Την παρέκαμψε.
|
Ένα άλλο παράδειγμα είναι η περιγραφή της δημιουργίας και της συντήρησης των αναμνήσεων στον ανθρώπινο εγκέφαλο, η οποία μόνο ιστορική αξία έχει σήμερα. Ωστόσο, η διασαφήνιση του καρτεσιανού έργου για το τι είναι σώμα, ο δρόμος που ακολουθεί για να εξηγήσει τη σχέση σώματος και ψυχής, η ανησυχία για την υλική ακρίβεια των σωματικών λειτουργιών, καθώς και η βασική ιδέα ότι η μηχανή του σώματος εξαρτάται από το μέγεθος, το σχήμα και την κίνηση των στοιχείων που την απαρτίζουν, αποτελούν πρότυπο επιστημονικής σκέψης.
H τελευταία φράση της πραγματείας είναι χαρακτηριστική: «Όλες οι λειτουργίες που αποδίδονται στη μηχανή του σώματος ακολουθούν φυσικά τη διάταξη των οργάνων της, όπως και οι κινήσεις ενός άλλου αυτόματου, του ρολογιού, που ακολουθούν τη διάταξη των βαριδιών και των τροχών που το απαρτίζουν»
● Oι αρχές του θα γενικευτούν πολλά χρόνια αργότερα από τον Λάιμπνιτς και το Νεύτωνα και θα δώσουν νέα ώθηση στην ανάπτυξη των μαθηματικών
|
H Πραγματεία για τον Άνθρωπο δεν αναφέρεται στον άνθρωπο, ον που διαθέτει σώμα και ψυχή, αλλά μόνο στο σώμα, του οποίου ο μηχανισμός είναι ίδιος μ’ εκείνο των άλλων ζώων. Παρ’ όλο που δεν αναφέρεται με σαφήνεια, είναι φανερό πως η καρτεσιανή θεωρία του αυτοματισμού αποκλείει την πιθανότητα να έχουν τα ζώα μια ενδιάμεση δέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη μηχανή.
O Καρτέσιος και οι υπόλοιποι καρτεσιανοί φιλόσοφοι, όπως ο Μαλεμπράνς, πιστεύουν ότι όσο «έξυπνη» και αν φαίνεται η συμπεριφορά των ζώων, στην ουσία ανήκουν στην κατηγορία μιας τέλειας μηχανής.
H συζήτηση για την κατάταξη των ζώων δα συνεχιστεί κυρίως το 18ο αιώνα. Εκείνη την εποχή το επίθετο καρτεσιανός είχε άμεση αναφορά στα ζώα-μηχανές (και αντίστροφα). Σήμερα, η συζήτηση αυτή βρίσκει την προέκταση της στις σύγχρονες έρευνες για την τεχνητή νοημοσύνη. Μια μηχανή μπορεί, άραγε, να σκέφτεται; Ένας καρτεσιανός θα απαντούσε: «Ρωτήστε τη! Εάν σας απαντήσει, τότε ένα πνεύμα σαν το δικό σας κρύβεται μέσα της. Εάν, όπως και τα ζώα, δεν μπορεί να σας δώσει απάντηση, τότε είναι μηχανή και από μέσα, όπως είναι απ’ έξω».
Την ώρα που ο Καρτέσιος ετοιμάζεται να εκδώσει το έργο του, στα τέλη του 1633, μαθαίνει την καταδίκη του Γαλιλαίου και εγκαταλείπει το σχέδιο του. Πολλοί τον χρέωσαν με δειλία, άλλωστε ο ίδιος έγραψε αργότερα: «προχωρώ κρυμμένος». «Προτιμούσε να μη φαίνεται πολύ, ώστε να κρατά την ανεξαρτησία του», γράφει η Ζενεβιέβ Ροντίς-Λιούις.
H Ολλανδία που ζούσε τότε ήταν μια ανεκτική χώρα, ο ίδιος βέβαια δεν κινδυνεύει, κινδυνεύει όμως το έργο του. H πιθανή απαγόρευση της θεωρίας του θα του στερούσε τη φιλοδοξία να δώσει στην πίστη μια βάση σταθερή, περισσότερο εναρμονισμένη με το χριστιανισμό, από εκείνη του Αριστοτέλη. Από την άλλη πλευρά, εάν η θεωρία του Γαλιλαίου είναι ανυπόστατη (ή έτσι υποστηρίξει η Ιερά Εξέταση), τότε και όλη η φιλοσοφία του Καρτέσιου, που είναι και αυτή ηλιοκεντρική, είναι επίσης ανυπόστατη.
O Καρτέσιος λοιπόν δεν φανερώνει δημόσια το τετράχρονο έργο του, αλλά δεν το αποκηρύσσει ούτε απαρνείται τις βεβαιότητες του και συνεχίζει. Δεν εκδίδει τον Κόσμο και την Πραγματεία για τον Άνθρωπο, εκδίδει κάτι άλλο, ακόμη καλύτερο, το Λόγο περί της Μεθόδου και τα Δοκίμια.
Πηγή: Ιστορικά Ελευθεροτυπίας της Βάλιας Καϊμάκη via physics4u.gr/blog/
