Το δίλημμα του ντετερμινισμού

Χρόνος και Νεωτερικότητα

Αιτιοκρατία : Η καθολική, αιτιώδη και νομοτελειακή συνάφεια όλων των φαινόμενων
Ντετερμινισμός : Η θεωρία που υποστηρίζει ότι όλα τα γεγονότα προσδιορίζονται από μηχανιστικές αιτίες
Αιτιότητα : Αντίθετα με την αιτιοκρατία, εδώ το αποτέλεσμα μπορεί να αντεπιδρά στο αίτιό του.

-Κατά τον Karl Popper , η κοινή λογική τείνει να επιβεβαιώσει «ότι κάθε γεγονός προκαλείται από ένα άλλο, που προηγείται, έτσι ώστε θα μπορούσε κανείς να τα προβλέψει ή να τα εξηγήσει όλα[…].Εξάλλου , η κοινή λογική προσδίδει στα υγιή και ενήλικα άτομα την ικανότητα να επιλέγουν ελεύθερα μεταξύ εναλλακτικών τρόπων δράσης[…]».Αυτός ο δυισμός στο εσωτερικό του κοινού νου μεταφράζεται σε αυτό που ο William James ονόμασε «το δίλημμα του ντετερμινισμού» Αυτό το δίλημμα αφορά τη σχέση μας με τον κόσμο στη ρίζα του. Σε ένα ντετερμινιστικό σύστημα ο κόσμος (και κατά συνέπεια λίγο πολύ τα πάντα) λειτουργούν σαν ένα καλοκουρδισμένο ρολόι. Από το απλούστερο στο πολυπλοκότερο σύστημα μελέτης, οι νόμοι που το διέπουν είναι ορθολογιστικοί, νομοτελειακοί και ανεξάρτητοι υποβάθρου. Σε έναν τέτοιο κόσμο η ουσία του χρόνου δεν υφίσταται καθώς τα πάντα είναι ακριβώς προκαθορισμένα από την"αρχή" ύστερα από την οποία σηματοδοτείται η αιτιοκρατική αλληλουχία γεγονότων. Το παρελθόν και το μέλλον εξετάζονται συμμετρικά και ανεξάρτητα από οποιοδήποτε υπόβαθρο. Γεννιέται λοιπόν αυτόματα το ερώτημα : το μέλλον είναι δεδομένο ή βρίσκεται σε αέναη δημιουργία;

Ας πάρουμε όμως το πρόβλημα από την αρχή του. Τον μυστικισμό του μεσαίωνα θα έλθει να αντικαταστήσει η απεριόριστη εμπιστοσύνη στην ικανότητα του ανθρώπου. Με την Αναγέννηση( που θα δώσει μια έκρηξη των τεχνών) αλλά κυρίως με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, ή αλλιώς τον Αιώνα της Λογικής όπως θα ονομαστεί ,η απεριόριστη εμπιστοσύνη στις δυνάμεις της ανθρώπινης λογικής θα δημιουργήσει στην ιστορία το ρεύμα της νεωτερικότητας , ή αλλιώς του μοντερνισμού.

Οι θετικές επιστήμες και τα μαθηματικά δίνουν τις βάσεις της σκέψης και βρίσκονται στο επίκεντρο. Ο άνθρωπος πλέον εδραιώνει τη βαθιά πεποίθηση ότι η λογική του και η ορθολογιστική επιστημονική μέθοδος είναι ακριβώς εκείνα τα εργαλεία που θα του αποκαλύψουν τη φύση και τους πολύπλοκους νόμους της. Ο νεωτερισμός αποδέχεται ως αληθινό μονάχα ότι παρουσιάζεται με τρόπο πειστικό στη σκέψη. Η λογική απόδειξη γίνεται το απόλυτο και αλάνθαστο κριτήριο. Το γνωστό «σκέφτομαι άρα υπάρχω» του Καρτέσιου γίνεται σήμα κατατεθέν της νέας αυτής εποχής. Βολτέρος, Ρουσσώ, Εγκυκλοπαιδιστές, Άνταμ Σμιθ και Τσεζάρε Μπεκαρία θα αλλάξουν τον τρόπο σκέψης, και θα λύσουν και πρακτικά προβλήματα παράγοντας απτά αποτελέσματα( κοινωνιολογία-οικονομία-πολιτική… ) . Ήδη από τον 17ο αιώνα ο Νεύτωνας είχε δημοσιεύσει τις έρευνές του περί κινήσεως και βαρύτητας θέτοντας ισχυρά θεμέλια στην κραταιά μορφή αιτιοκρατίας, πράγμα που θα φτάσει στα άκρα μερικές δεκαετίες αργότερα ο Laplace με τον γνωστό του δαίμονα:

«Έστω ότι υπήρχε μια διάνοια που θα μπορούσε σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή να γνωρίζει όλες τις δυνάμεις που θέτουν σε κίνηση τη φύση, καθώς και όλες τις θέσεις όλων των αντικειμένων από τα οποία η φύση αποτελείται. Εάν αυτή η διάνοια μπορούσε να καταθέσει όλα αυτά τα δεδομένα προς ανάλυση, τότε θα ήταν δυνατή η σύνθεση ενός και μόνο μαθηματικού τύπου που θα περιελάμβανε όλες τις κινήσεις των μεγαλύτερων σωμάτων του σύμπαντος, καθώς και τις κινήσεις ακόμα και του ελάχιστου ατόμου. Για μια τέτοια διάνοια τίποτα δεν θα ήταν αβέβαιο και το μέλλον, όπως ακριβώς και το παρελθόν, θα ξεδιπλωνόταν με ακρίβεια μπροστά στα μάτια του.» (Laplace, 1812) .

Τίποτα λοιπόν δεν είναι τυχαίο. Κάθε αποτέλεσμα έχει και μια αιτία, κάθε αιτία έχει το αποτέλεσμά της, είτε εμείς είμαστε σε θέση να το γνωρίζουμε είτε όχι. Όπως αργότερα θα πει ο Αϊνστάιν :

«Εάν η σελήνη, ενώ ακολουθεί αιώνια τη διαδρομή της γύρω από την Γη, προικιζόταν με αυτοσυνείδηση ,θα ήταν βαθύτατα πεπεισμένη ότι κινείται από μόνη της ,σύμφωνα με μια απόφαση που πήρε άπαξ και δια παντός.
Ομοίως, ένα ον προικισμένο με ανώτερη αντίληψη και τελειότερη νοημοσύνη, παρατηρώντας τον άνθρωπο και τα έργα του, θα γελούσε με την ψευδαίσθηση την οποία αυτός τρέφει ,ότι δήθεν δρα με την δική του ελεύθερη βούληση.

Η ιστορική αυτή όμως επανάσταση της σκέψης, παρά το γεγονός πως διατυμπάνιζε την καθολικότητα της ισχύος της, δεν στάθηκε ικανή να δώσει οριστικές απαντήσεις ούτε να ηρεμήσει το ανθρώπινο πνεύμα προς την αναζήτηση της αλήθειας που εν τέλει θα περιγράφει πειστικότερα τον κόσμο.Το ζήτημα του χρόνου και του ντετερμινισμού δεν αφορά μονάχα τις επιστήμες ,αλλά βρίσκεται στον πυρήνα της δυτικής τουλάχιστον σκέψης από την ανακάλυψη του ορθού λόγου. Πως είναι δυνατόν να αντιληφθούμε την ανθρώπινη δημιουργικότητα , την ελευθερία ,τη δημοκρατία και εν τέλει την ηθική σε έναν ντετερμινιστικό κόσμο, οπού τα πάντα είναι σαφώς προκαθορισμένα και η ελευθερία είναι απλά ψευδαίσθηση; Το ερώτημα εκφράζει μια βαθειά αντίφαση στους κόλπους της ανθρώπινης σκέψης , που αφενός προάγει την αντικειμενική γνώση, και αφετέρου εγγυάται το ανθρώπινο ιδεώδες της υπευθυνότητας και της ελευθερίας.

Στις αρχές του 20ου αιώνα και πάλι οι θετικές επιστήμες θα διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο. Η γενική θεωρία της σχετικότητας μας λέει ξεκάθαρα πως τα πάντα είναι σχετικά μεταξύ τους και η παρατήρηση μπορεί να γίνει μόνο ως προς το δίκτυο σχέσεων που δημιουργείται μεταξύ συστημάτων. Οι θεωρίες της κβαντικής απροσδιοριστίας από τους Χάιζενμπεργκ και Σρέντιγκερ θα καταφέρουν ισχυρότατο πλήγμα στην κραταιά μέχρι τότε αιτιοκρατία. Η απροσδιοριστία αφού αποδεικνύεται και πειραματικά, βάζει τον παράγοντα του τυχαίου στον κόσμο και μάλιστα στο συστατικό του στοιχείο, τον μικρόκοσμο. Αυτό σημαίνει πως η χρονική συμμετρία με την οποία εξετάζουμε τον κόσμο σπάει ανεπιστρεπτί. Ο δαίμων του Laplace δεν μπορεί να υπάρξει , εφόσον η λογική διαδικασία δεν έχει τη δύναμη να αποδώσει επακριβώς έναν κόσμο οπού υπάρχει και το τυχαίο. Το μέλλον πλέον αποκτά μια δυνατότητα ελευθερίας. Η αιτιότητα συνεχίζει να λειτουργεί , παρόλα αυτά υπάρχει και το τυχαίο που δίνει την πιθανότητα της παραβίασης της αυστηρότητας της αιτιοκρατίας, άρα και τη δημιουργία.

Φτάνουμε λοιπόν στο δεύτερο μεγάλο φιλοσοφικό ρεύμα των τελευταίων αιώνων, τη Μετανεωτερικότητα , τον Μεταμοντερνισμό .Στην βάση της μεταμοντέρνας θεώρησης των πραγμάτων , ο λόγος και η λογική μπαίνουν σε ποιο χαλαρά πλαίσια ,εξαρτώμενα από ποικίλους παράγοντες. Ο τόπος, ο χρόνος και η κοινωνία δημιουργούν ένα σχεσιακό σύστημα με τον παρατηρητή-άνθρωπο ο οποίος πλέον απομακρύνεται από την περίοπτη θέση του κέντρου του σύμπαντος. Ο κόσμος θεωρείται μέσα από δίκτυα σχέσεων , χωρίς να περνά από το φιλτράρισμα της ανθρώπινης αξιολόγησης. Ο άνθρωπος δεν είναι το κέντρο του σύμπαντος, δεν είναι το κέντρο του κόσμου. Πόσο μάλλον η λογική του δεν είναι παντοδύναμη. Ο Σαρτρ παρατηρεί πως «τον άνθρωπο δεν θα τον βρεις αποκομμένο και χαμένο σε κάποιο σημείο της ύπαρξης, αλλά μόνο σαν άνθρωπο μέσα στον κόσμο και τα πράγματα που τον περιβάλλουν.» Η δυνατότητα λοιπόν να επιλυθεί επακριβώς η κατάστασή του μέσω της λογικής γίνεται άτοπη εφόσον η ίδια η αιτιοκρατία αναιρείται βάση της απροσδιοριστίας.

Από το site http://arch-dialogue.blogspot.com/

Βιβλιογραφία

•Ilya Prigogine : La fin de certitudes μτφρ. Το τέλος της βεβαιότητας
•Karl Popper, the open universe: An argument for indeterminism 1982
•William James , “the dilemma of Determinism"
• Laplace, P. S. «Théorie Analytique des Probabilités»
• Sartre, J. P. «Μια βασική ιδέα της φαινομενολογίας του Husserl»

via