ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΚΕΨΗ
Σε προηγούμενο κεφάλαιο κάναμε τη βασική διαπίστωση ότι ο άνθρωπος δεν έχει αναπτυχθεί συμμετρικά, με την έννοια ότι από πλευράς γνώσης και λογικής φαίνεται ότι έχει ενηλικιωθεί, αλλά από πλευράς συναισθηματικής και ηθικής ανάπτυξης φαίνεται να παραμένει ανώριμος. Η ανάγκη της γρήγορης ωρίμανσης του ανθρώπου και στον συναισθηματικό και ηθικό τομέα φανερώνεται επιτακτική.
via
Για να πετύχουμε το στόχο μας, δηλ. να ωριμάσουμε συναισθηματικά και ηθικά, θα πρέπει πρώτα ν’ απαντήσουμε στο βασικό ερώτημα: Τι χαρακτηρίζει έναν ώριμο άνθρωπο; Η απάντηση είναι νομίζω σαφής: Είναι ο άνθρωπος με ελεύθερη και φιλόκοσμη σκέψη.
Όταν λέμε ότι ένας άνθρωπος έχει ελεύθερη σκέψη, ότι είναι ελεύθερος στοχαστής, προκύπτει το εύλογο ερώτημα: Η ελευθερία αυτή σε τι συνίσταται; Ο ελεύθερος άνθρωπος είναι ελεύθερος από τι; Mε τον όρο ελεύθερη σκέψη, εννοούμε το άτομο που είναι ελεύθερο τουλάχιστον από τις εξής δύο μεγάλες αιχμαλωσίες: Από τα ανθρώπινα πάθη και από τις προκαταλήψεις.
Τα πάθη μας είναι η πιο ισχυρή αιχμαλωσία. Το χρήμα, η δόξα, η δύναμη, η προβολή, η μισαλλοδοξία, η ζήλια, το μίσος, ο φθόνος, και τόσα άλλα, όταν μάλιστα είναι σε έντονο βαθμό και ακόμα χειρότερα όταν φθάνουν σε ακραίες καταστάσεις, αιχμαλωτίζουν το άτομο για τα καλά. Τον μετατρέπουν σε όμηρο, έρμαιο των παθών του.
Η προκατάληψη είναι και αυτή εξίσου ισχυρή αιχμαλωσία. Οι ηθικές, κοινωνικές, θρησκευτικές, φυλετικές και εθνικιστικές διακρίσεις, καθώς και οι διακρίσεις ως προς την καταγωγή, το χρώμα του δέρματος, τη σωματική ή διανοητική ικανότητα, είναι μέρος του μεγάλου καταλόγου των προκαταλήψεων. Και εδώ, όπως και στην περίπτωση των παθών μας, όταν οι προκαταλήψεις φθάσουν σε υπερβολές και σε ακραίες καταστάσεις, αιχμαλωτίζουν το άτομο για τα καλά. Τον μετατρέπουν σε όμηρο, έρμαιο των προκαταλήψεών του.
Γι’ αυτούς που προσπάθησαν να ξεφύγουν από κάθε μορφή αιχμαλωσίας, φρονώ ότι δεν μπορεί να ισχυρισθεί κάποιος ότι τις ξεπέρασε όλες και πέρα για πέρα. Επομένως, ο ελεύθερος στοχαστής δεν είναι εκείνος που ξέφυγε απ’ όλες τις αιχμαλωσίες, αλλά εκείνος που συνεχώς μάχεται να τις υπερβεί, γιατί η κάθε μορφή αιχμαλωσίας «θολώνει» το μυαλό μας και δεν μπορούμε να δούμε τα πράγματα όπως πραγματικά είναι, αλλά τα βλέπουμε παραμορφωμένα. Δεν μπορούμε να αντικρύσουμε την αλήθεια, γιατί είναι σκιασμένη από τις αναρίθμητες αιχμαλωσίες μας. Σε μερικές δε περιπτώσεις δεν μπορούμε να τη δούμε καθόλου, γιατί είναι πολύ σκοτεινή, βρίσκεται στο απόλυτο σκοτάδι.
Για τον νέο ιδανικό άνθρωπο που προτείνουμε (δηλ. τον άνθρωπο με ελεύθερη σκέψη), θα κάνουμε το εξής πολύ βασικό σχόλιο. Ένα σχόλιο που επαναλαμβάνεται άλλωστε σε πολλά σημεία του βιβλίου. Ότι δηλ. όταν προτείνουμε κάποιο ιδανικό πρότυπο ανθρώπου ή κάποια ιδανική λύση για κάποιο πρόβλημα, φροντίζουμε να διευκρινίζουμε ότι ξεκινάμε από το ιδανικό για να φθάσουμε σ’ αυτό που είναι ανθρωπίνως δυνατόν. Διευκρινίζουμε λοιπόν εδώ, ότι ο νέος ιδανικός άνθρωπος που προτείνουμε είναι αυτός, που με τη σωστή περιρρέουσα ατμόσφαιρα (αξίες, παιδεία, κοινωνία, πολιτισμό, πολιτική, κ.λ.π.), προσπαθεί να πλησιάσει, όσο το δυνατόν περισσότερο, τον νέο ιδανικό άνθρωπο. Μ’ αυτή τη θέση, κάνουμε σαφές ότι οι προτάσεις μας θέλουμε να είναι όσο γίνεται πιο κοντά στα μέτρα του ανθρώπου, γιατί διαφορετικά, αν κάποτε εφαρμοστούν, είναι καταδικασμένες ν’ αποτύχουν.
Ο ελεύθερος άνθρωπος μπορεί να πιστεύει σε κάποια θρησκεία, μπορεί να έχει ενδιαφέρον για την εξουσία, μπορεί ακόμα και να έχει εθνικιστικές τάσεις. Θα πρέπει όμως να έχει φθάσει σ’ αυτές τις επιλογές με «καθαρό» μυαλό, δηλαδή αφού πρώτα απελευθερώθηκε από τις αιχμαλωσίες του και ιδιαίτερα από τα πάθη του και τις προκαταλήψεις του. Επιπλέον, θα πρέπει να είναι πρόθυμος να συζητήσει και ν’ ακούσει απόψεις άλλων, που ενδεχομένως να είναι αντίθετες με τις δικές του, και αν τις βρει πειστικές, ν’ αλλάξει γνώμη, ή στάση, ή πεποίθηση.
Ο ελεύθερος στοχαστής χαρακτηρίζεται όχι τόσο γι’ αυτά που πιστεύει, αλλά για τον τρόπο με τον οποίο τα υποστηρίζει. Όταν κάποιος πιστεύει σε κάτι επειδή του το είπαν οι γονείς του ή γιατί του το υπέδειξε ο κοινωνικός περίγυρος, δεν είναι ελεύθερος στοχαστής. Αντίθετα, όταν κάποιος πιστεύει και στηρίζει (και αν χρειαστεί και με θυσίες) μια αξία, όπως π.χ. τη δικαιοσύνη, γιατί πείστηκε ο ίδιος ότι η δικαιοσύνη είναι ένα υπέρτατο κοινωνικό αγαθό, τότε αυτός είναι ένας πράγματι ελεύθερος άνθρωπος.
Ο άνθρωπος με ελεύθερη σκέψη πρέπει να γνωρίζει τα όριά του. Όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες, να μην φθάνει στην ύβρη, γιατί τότε δεν βλέπει άλλα ενδιαφέροντα πέρα από τα δικά του, ή νομίζει ότι τα δικά του ενδιαφέροντα είναι τα μόνα σπουδαία.
Ο άνθρωπος με ελεύθερη σκέψη μπορεί να μείνει ελεύθερος ακόμα και ανάμεσα στους τοίχους της φυλακής. Η ελευθερία είναι γι’ αυτόν σκοπός ζωής. Όπως μας λέει και ο ποιητής μας Μαβίλης:
Ελευθερία για σένα ζώ,για σε μόνο παλεύωκι αν εις τον κόσμο δε σε βρω,αλλού θα σε γυρεύω
Με τον όρο ελεύθερη σκέψη, συνήθως εννοούμε κάτι το αντίθετο προς την επικρατούσα αντίληψη. Αυτό όμως είναι μονάχα ένα από τα πολλά συμπτώματα της ελεύθερης σκέψης, σημαντικότατο βέβαια, αλλά δεν αποτελεί την ουσία της ελεύθερης σκέψης.
Η αμφισβήτηση είναι πηγή εξέλιξης της γνώσης. Στην αμφισβήτηση οφείλει η ανθρωπότητα τα βήματα που έκανε προς τα μπρος, με κορυφαίους τους αρχαίους Έλληνες. Ο ελεύθερος στοχαστής αμφισβητεί μπροστά στο κατεστημένο. Δεν υποκλίνεται μπροστά στο κύρος κάποιων, δεν σκύβει μπροστά στην αυθεντία. Υποχωρεί μόνο στις αποδείξεις. Δεν επιθυμεί την απόλυτη ελευθερία της αναρχίας. Αντίθετα, η επιθυμία του είναι να ξέρει την αλήθεια
Ελεύθερη σκέψη είναι εκείνη που μπορεί ν’ αμφισβητεί με τεκμηριωμένο τρόπο τα δεδομένα, να διακρίνει ανάμεσα στη γνώση (αλήθεια), τη γνώμη και το αγαθό, καθώς και ν’ αγωνίζεται για τη δημιουργία των συνθηκών που επιφέρουν την κοινωνική και πνευματική τους σύγκλιση. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, είναι προφανές ότι καθοριστικό ρόλο παίζει η απελευθέρωση του ανθρώπου από τις προκαταλήψεις και τ’ ανθρώπινα πάθη του.
Το γνώθι σ’ αυτόν είναι αυτοπροσδιορισμός και αποτελεί τη βάση του ανθρώπου μ’ ελεύθερη σκέψη. Ο ετεροπροσδιορισμός δηλώνει άνθρωπο χωρίς ελεύθερη σκέψη, αφού περιμένει από τους άλλους την επιβεβαίωση.
Ο δρόμος για την κατάκτηση της ελεύθερης σκέψης χρειάζεται μεγάλη και συνεχή προσπάθεια. Εξάλλου ο Ανδρέας Κάλβος υποστηρίζει ότι «θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία».
Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΣΚΕΨΗΣ
Η ελεύθερη σκέψη είναι ο ακρογωνιαίος λίθος για την αναζήτηση της αλήθειας. Η ελεύθερη σκέψη είναι το διανοητικό θάρρος (ο φόβος κάνει μισούς τους ανθρώπους). Το αληθινό ύψος του ανθρώπου μετριέται με το μέτρο της ελεύθερης σκέψης.
Ο καθένας μας έρχεται να ζήσει πάνω στη Γη ελεύθερος και κανένας μας δεν πρέπει να γίνεται πιόνι, παίγνιο κανενός. Η ελευθερία του ατόμου είναι να εκφράζει τις γνώμες και τις ελπίδες του για την ανθρωπότητα, είτε τις συμμερίζονται πολλοί, είτε τις συμμερίζονται λίγοι, ή ακόμα και κανένας.
Ο άνθρωπος με ελεύθερη σκέψη δεν ανταλλάσσει την τιμή του και την αξιοπρέπειά του, με τίποτα. Η ανθρωπότητα πάει μπροστά με τις εξαιρέσεις: Τους ολίγους εκείνους ελεύθερους ανθρώπους, που τολμούν να πουν τη γνώμη τους χωρίς προσωπείο, χωρίς ψέμα. Το άτομο με ελεύθερη σκέψη γνωρίζει ότι δεν πρόκειται να ανακαλύψεις νέους ωκεανούς, αν δεν έχεις το κουράγιο να ξεφύγεις από τη θέα της ακτής. Το άτομο με ελεύθερη σκέψη, αλλά ταυτόχρονα με σύνεση και καλοσύνη, είναι το επιθυμητό πρότυπο του ανθρώπου, για κάθε εποχή και για κάθε κοινωνία.
Οι άνθρωποι με ελεύθερη σκέψη μπορούν να δουν καθαρά την αλήθεια. Μόνο αυτοί έχουν ωφελήσει την ανθρωπότητα. Αντίθετα, την ανθρωπότητα την καταπίεσαν, την εκμεταλλεύτηκαν, την καταδυνάστευσαν, την ποδοπάτησαν, την κατέστρεψαν, την καταστρέφουν και θα συνεχίζουν να την καταστρέφουν, εκείνοι που έχουν ανελεύθερη σκέψη.
Ο άνθρωπος με ελεύθερη σκέψη μπορεί να είναι ευτυχισμένος, είτε είναι πλούσιος είτε φτωχός, είτε είναι διάσημος είτε ασήμαντος, είτε έχει παιδιά είτε όχι, είτε έχει καλή υγεία είτε όχι. Αρκεί να είναι ελεύθερος.
Η ανάγκη της ελεύθερης σκέψης είναι σήμερα επιτακτική όσο ίσως ποτέ άλλοτε. Όπως ήδη εξηγήσαμε στο κεφάλαιο 5, ο πλανήτης Γη αργοπεθαίνει. Η ανθρωπότητα είναι βυθισμένη στο σκοτάδι της σκοπιμότητας, της διαπλοκής, των συμφερόντων, της εύκολης λύσης. Ποιοι μπορούν να τη θεραπεύσουν, να τη σώσουν; Στην προκειμένη περίπτωση μόνο οι άνθρωποι με ελεύθερη σκέψη (σχήμα 10.1). Αυτοί μπορούν να δουν τα πράγματα με διαύγεια πνεύματος και να οδηγήσουν την ανθρωπότητα στο σωστό δρόμο.
Ο άνθρωπος με ελεύθερη σκέψη δε μπορεί να είναι αδρανής όταν καίγεται ένα δάσος, όταν μολύνεται μια λίμνη, όταν εξαφανίζονται είδη ζωής, όταν γίνεται πόλεμος σε κάποιο σημείο του πλανήτη, όταν σε κάποιες χώρες μικρά παιδιά αλλά και μεγάλοι πεθαίνουν από την πείνα, όταν υπάρχει εκμετάλλευση από άνθρωπο σε άνθρωπο, όταν υπάρχει αδικία, όταν υπάρχει ανηθικότητα.
Πρέπει να σταθούμε πολύ προσεκτικά στο εξής θέμα. Πολλοί ταυτίζουν τον ώριμο άνθρωπο με αυτόν που προσαρμόζεται στην εκάστοτε «πραγματικότητα», στο εκάστοτε «περιβάλλον». Και έχει προσαρμοστεί με την έννοια ότι υιοθετεί τις όποιες αξίες, καλές ή κακές, συμβαίνει να επικρατούν μέσα στην κοινωνία τη συγκεκριμένη περίοδο που ζει, με την απαράδεκτη δικαιολογία ότι αυτός είναι ο δρόμος της επιβίωσης. Ο άνθρωπος αυτός υποτιμά, παραγκωνίζει και λοιδορεί εκείνους που είναι σταθερά προσηλωμένοι στις πανανθρώπινες αξίες, στις πνευματικές αξίες, στην αλήθεια (γνώση) και στο αγαθό. Αξίες που είναι οικουμενικές και διαχρονικές.
Υπάρχει μια διαχρονική αλήθεια. Όταν η περιρρέουσα ατμόσφαιρα σε μια κοινωνία κυριαρχείται από ιδιοτέλεια και προπαντός από τρομοκρατία, τότε οι δειλοί άνθρωποι συντάσσονται με τον δυνατό και με το συμφέρον τους. Αυτό με τη σειρά του ενισχύει την κακή περιρρέουσα ατμόσφαιρα και έτσι το κακό μεγαλώνει και δυναμώνει. Τότε ο δειλός γίνεται σκληρός και αδίστακτος υποστηρικτής των συμφερόντων του. Αυτό πάλι, με τη σειρά του χειροτερεύει ακόμα περισσότερο τα πράγματα, και ο φαύλος κύκλος οδηγεί σε απάνθρωπες κοινωνίες.
Εκείνοι που «προσαρμόζονται» στις εκάστοτε επικρατούσες αξίες, όπως είναι σήμερα οι υλικές αξίες, επιμένουν πεισματικά ότι αυτός είναι ο μόνος σωστός δρόμος Εκείνοι που προσαρμόζονται στις εκάστοτε αξίες, είναι προφανώς άνθρωποι χωρίς ελεύθερη σκέψη. Είναι εγκλωβισμένοι στα μικροσυμφέροντά τους και μάλιστα δεν διστάζουν να ποδοπατήσουν το διπλανό τους, να κατακρεουργήσουν τις οικουμενικές αξίες, να αμαυρώσουν την αλήθεια για να πετύχουν τους άδικους και ανήθικους στόχους τους.
Να τι έλεγαν για την ελεύθερη σκέψη δύο μεγάλοι της νεότερης Ελλάδας. Ο Ρήγας Φεραίος: «Όποιος συλλογιέται ελεύθερα, συλλογιέται σωστά». Ο Νίκος Καζαντζάκης: «Δεν πιστεύω σε τίποτα, δεν ελπίζω σε τίποτα, είμαι ελεύθερος».
Ένας σημαντικός δείκτης ανθρώπου με ελεύθερη σκέψη είναι αυτός που με ευχαρίστηση δηλώνει δωρητής οργάνων. Ένας ανώνυμος δωρητής οργάνων είχε κάποτε πει: «Όταν πεθάνω, δώστε όλα μου τα όργανα σε παιδιά, σε μεσήλικες, σε μεγάλους να γίνουν καλά, να βλέπουν, ν’ ακούν, να περπατούν. Δώστε τους και το τελευταίο μου κύτταρο για να γίνουν κάποιοι υγιείς, χαρούμενοι, ευτυχισμένοι. Αν είναι να θάψετε κάτι από μένα, θάψτε τις προκαταλήψεις και τ’ ανθρώπινα πάθη μου. Αν είναι κάτι από μένα που πρέπει να φάνε τα σκουλήκια, να είναι η ματαιοδοξία και ο φθόνος μου».
Φαντασθείτε τη στιγμή που όλοι οι άνθρωποι της Γης θα γίνουν δωρητές οργάνων. Τότε θα έχει δημιουργηθεί ένας πανανθρώπινος ιστός που όλοι μαζί θα νιώθουμε ως ένας άνθρωπος, αφού κάποιο όργανο ενός ανθρώπου από τη Ρωσία μπορεί να βρεθεί στο σώμα ενός ανθρώπου από την Αργεντινή, από κάποιον από τις Ινδίες σε κάποιον στην Αφρική. Μια τέτοια εικόνα της ανθρωπότητας θα είναι η ατράνταχτη απόδειξη ότι ο καθένας μας δεν νοιάζεται μόνο για τον εαυτό του, αλλά για όλους τους συνανθρώπους του, αφού κάποιο μέλος του σώματός του μπορεί να βρεθεί σε συνάνθρωπό του στα πέρατα της Γης που δε γνώριζε και ούτε θα γνωρίσει ποτέ.
Ένας πιο σημαντικός δείκτης ανθρώπου με ελεύθερη σκέψη είναι αυτός που δίνει όσα μπορεί για το συνάνθρωπό του σε όλο το διάβα της ζωής του. Δεν περιμένει πρώτα να φθάσει στα πρόθυρα του θανάτου και τότε να δώσει, να δωρίσει. Δωρίζει κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ζωής του όλα όσα μπορεί με το νου και την ψυχή του για να κάνει το συνάνθρωπό του, όχι μόνο πιο υγιή, αλλά να τον κάνει πιο ανθρώπινο, πιο πολιτισμένο, ελεύθερο στη σκέψη, ελεύθερο από τις προκαταλήψεις και τ’ ανθρώπινα πάθη του, προσηλωμένο στο βωμό της παγκόσμιας ελπίδας για έναν πλανήτη υγιή, για μια ανθρωπότητα ευτυχισμένη.
Τι πιο υπέροχο από το να γίνουμε όλοι δωρητές οργάνων, αλλά και δωρητές της ψυχής μας, του νου μας, της ευτυχίας μας, των αγαθών κάθε μορφής που διαθέτουμε. Τότε θα έχουμε φτιάξει έναν υπέροχο, πανέμορφο, πανανθρώπινο, πανίσχυρο ιστό που μπορεί ν’ αποτελέσει τη βάση για μια ανθρωπότητα συμπόνιας, αλληλεγγύης, αγάπης και ανθρωπιάς. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ ότι σε κάποια μεγάλη ανάγκη που βρίσκεται ένας συνάνθρωπός μας σήμερα, μπορεί να βρεθούμε αύριο και εμείς.
Ο άνθρωπος με ελεύθερη σκέψη βασίζεται στις δυνάμεις του, στη γνώμη του, στις απόψεις του. Δεν θέλει αναστηλώματα από άλλους. Όπως μας λέει και ο ποιητής μας Δροσίνης:
Δεν θέλω του κισσού το πλάνο ψήλωμα
σε ξένα αναστηλώματα δεμένο.
Ας είμαι ένα καλάμι, ένα χαμόδεντρο,
μα όσο ανεβαίνω, μόνος ν’ ανεβαίνω
Ο άνθρωπος με ελεύθερη σκέψη πρέπει να προσπαθεί να είναι δυνατότερος, ανθεκτικότερος και πιο ειλικρινής απ’ ό,τι μας έφτιαξε η φύση. Δεν πρέπει να αρκείται στην αφηρημένη ελεύθερη σκέψη, γιατί η ελεύθερη σκέψη από μόνη της δεν αρκεί. Πρέπει να δρούμε, να είμαστε μαχόμενοι, και προπαντός να έχουμε γρανιτένια αποφασιστικότητα και να στηρίζουμε τα λόγια μας με τα έργα μας, ακόμα και αν αυτό σημαίνει να δώσουμε πολλά, ακόμα και τη ζωή μας. Πρέπει να έχουμε τη δύναμη να δεχθούμε την ανθρώπινη τραγωδία μας, ότι δηλ. βρεθήκαμε σ ’έναν κόσμο που δεν τον φτιάξαμε εμείς και είμαστε αναγκασμένοι να ζήσουμε μέσα σ’ αυτόν. Μπορούμε όμως να ενδιαφερθούμε και να φτιάξουμε αυτόν τον κόσμο όσο γίνεται καλύτερο και φωτεινότερο με τις αξίες του αγαθού, γιατί θα τον παραδώσουμε στους απογόνους μας. Είμαστε ενοικιαστές και όχι ιδιοκτήτες.
Ο ελεύθερος στοχαστής, μπροστά στη σημερινή εικόνα του πλανήτη μας, δεν θα πανικοβληθεί, δεν θα σπεύσει να δώσει λύσεις απελπισίας, αλλά ούτε θα αδιαφορήσει, ούτε θα δεχθεί την άποψη που πολλοί προσπαθούν να μας περάσουν: Μην ανησυχείς, θα βρεθεί κάποια λύση από μόνη της. Ο ελεύθερος στοχαστής δεν τρέφει αυταπάτες, δεν εθελοτυφλεί. Θα δει τα πράγματα όπως πραγματικά είναι χωρίς φόβο, χωρίς προκαταλήψεις. Θα δει ότι για πρώτη φορά στην πορεία της ανθρωπότητας, το κακό είναι και πολύ μεγάλο και πολύπλευρο και χρειάζεται όλοι οι άνθρωποι της Γης, πιασμένοι χέρι-χέρι, να συνεργαστούν, με σύνεση και καλοσύνη, για να το αναχαιτίσουν. Και η στάση αυτή του ελεύθερου και φιλόκοσμου στοχαστή είναι ίσως η μόνη μας ελπίδα για μία σωτήρια αναχαίτιση των μεγάλων απειλών που υφίστανται σήμερα η ανθρωπότητα και ο πλανήτης μας.
Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι στα εξελικτικά στάδια ανάπτυξης του ανθρώπου προηγήθηκε η μυική δύναμη, αργότερα προστέθηκε η ευφυία κι έπειτα αναδείχτηκε η ελεύθερη και φιλόκοσμη σκέψη: Η σύμπραξη διανοητικής και συναισθηματικής νοημοσύνης. Το τρίτο εξελικτικό στάδιο είναι αυτό που θα σπάσει τις αλυσίδες και θα απελευθερώσει τον άνθρωπο. Αν κάνουμε πράξη την εξέλιξη αυτή, τότε ο άνθρωπος θα κόψει τα δεσμά που από καταβολής κόσμου τον κρατούν φυλακισμένο και θα ανέβει ψηλά, ελεύθερος και αποφασισμένος να φτιάξει μια ζωή αντάξια της παρουσίας του στη Γη και το σύμπαν. Μια ζωή γεμάτη πνευματικές και ηθικές αξίες, πολιτισμό και ανθρωπιά.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΜΕ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΚΕΨΗ
Η κατάκτηση της αλήθειας (γνώσης) και της αρετής (αγαθού) είναι η μεγάλη κινητήριος δύναμη που σπρώχνει τον άνθρωπο σε μια αιώνια αναζήτηση μέσα από πολλές δραστηριότητες, όπως η επιστήμη, η τέχνη, η φιλοσοφία, η μεταφυσική, η πολιτική. Στην πορεία της ανθρωπότητας υπήρξαν κορυφαίες προσωπικότητες που έδωσαν τεράστια ώθηση στην αποκάλυψη της αλήθειας, όπως π.χ. στην επιστήμη ο Αρχιμήδης, ο Γαλιλαίος, ο Νεύτωνας και ο Αϊνστάιν και στη φιλοσοφία ο Ηράκλειτος, ο Παρμενίδης, ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Καντ και ο Μαρξ. Αμέσως πιο κάτω, θ’ αναφερθούμε πολύ συνοπτικά (και κατά σειρά ηλικίας) στους τρεις μεγάλους φιλόσοφους της αρχαιότητας, τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη.
Κατά κοινή ομολογία, ο Σωκράτης είναι μια ανεπανάληπτη παρουσία ανθρώπου πάνω στη Γη. Ανήκει στη σπάνια κατηγορία ανθρώπων που, αφενός μεν μπόρεσαν και πήγαν τη σκέψη και τη γνώση παραπέρα (όπως όλοι οι φιλόσοφοι, οι επιστήμονες, οι καλλιτέχνες, κ.λ.π.), αφετέρου δε που έδωσαν πολλά, ακόμα και την ίδια τους τη ζωή, για να στηρίξουν αξίες (όπως π.χ. οι τριακόσιοι Σπαρτιάτες και οι επτακόσιοι Θεσπιείς, που έδωσαν τη ζωή τους στις Θερμοπύλες για την ελευθερία, οι Σουλιώτισσες, που προτίμησαν να πέσουν στο γκρεμό με αγκαλιά τα παιδιά τους και να σκοτωθούν παρά να πέσουν στα χέρια των Τούρκων, κ.λ.π.).
Ο Σωκράτης είναι άξιος πανανθρώπινου και διαχρονικού θαυμασμού, γιατί κατόρθωσε να πετύχει και τα δύο. Αφιέρωσε τη ζωή του στη φιλοσοφία και άνοιξε με τη σκέψη του νέους πρωτόγνωρους ορίζοντες για την ανθρωπότητα, πάνω στα μεγάλα θέματα των πανανθρώπινων αξιών. Και όταν ήρθε η στιγμή του άδικου θανάτου του, παρέμεινε ακλόνητος σε πλήρη ταύτιση μ’ αυτά που δίδασκε όλη του τη ζωή. Ήπιε το κώνειο ήρεμος, δίνοντας το μεγαλύτερο μάθημα στην ανθρωπότητα, ότι αξίζει να δίνεις ακόμα και τη ζωή σου για να στηρίξεις μεγάλα ιδανικά, τα ιδανικά που πίστεψες και υπηρέτησες μια ολόκληρη ζωή. Η ηρεμία του μπροστά στο θάνατο, είναι η παραδειγματική περιφρόνηση στις ανθρώπινες αδυναμίες, που τόσο πετυχημένα μας παρουσιάζει ο ζωγράφος Νταβίντ στο διάσημο πίνακά του «Ο θάνατος του Σωκράτη» (βλέπε εικόνα 10.2).
Αναφορικά με τον Πλάτωνα, θα σταθούμε για λίγο στο βιβλίο του «Πολιτεία». Από το έργο αυτό, που είναι από τα πιο σημαντικά φιλοσοφικά (αλλά και λογοτεχνικά) συγγράμματα της ανθρωπότητας, θα παρουσιάσουμε ένα εδάφιο, και συγκεκριμένα αυτό που είναι γνωστό ως ο μύθος του σπηλαίου. Με απλά λόγια, ο μύθος του σπηλαίου έχει ως εξής. Μέσα σ’ ένα σπήλαιο υπήρχαν μεσόκοποι άνθρωποι αλυσοδεμένοι, από τότε που ήσαν ακόμη μωρά. Ουσιαστικά δηλαδή αυτοί οι άνθρωποι δεν είχαν δει ποτέ τον έξω κόσμο. Ήταν δε αλυσοδεμένοι με τέτοιο τρόπο που μπορούσαν να δουν μόνο τον τοίχο της σπηλιάς που ήταν απέναντί τους. Έξω από τη σπηλιά, και μπροστά από την είσοδο της σπηλιάς, υπήρχε ένας δρόμος. Στο δρόμο αυτό συχνά κυκλοφορούσαν άνθρωποι που μετέφεραν στους ώμους τους αντικείμενα που έμοιαζαν με κορμούς δέντρων. Έτσι τουλάχιστον τα έβλεπαν οι αλυσοδεμένοι της σπηλιάς, καθώς η σκιά των ανθρώπων με τα αντικείμενα που μετέφεραν έπεφτε και κινούνταν πάνω στον τοίχο της σπηλιάς.
Κάποτε, ένας από τους αλυσοδεμένους ανθρώπους, κατάφερε να κόψει τις αλυσίδες και να βγει έξω από τη σπηλιά. Το τι είδε, δε μπορούσε να το χωρέσει ο νους του. Έτρεξε γρήγορα-γρήγορα πίσω στη σπηλιά και είπε στους φίλους του: Δε μπορείτε να φανταστείτε τι απίστευτα πράγματα υπάρχουν έξω από τη σπηλιά. Υπάρχει ένας Ήλιος που φωτίζει τα πάντα και τα κάνει όλα να φαίνονται καθαρά και όμορφα. Έπειτα υπάρχουν κάτι θαυμάσια αγάλματα, τέλεια αριστουργήματα. Αυτοί οι κορμοί δέντρων που βλέπαμε να μεταφέρουν οι άνθρωποι, δεν είναι κορμοί δέντρων, είναι αυτά τα εξαίσια αγάλματα. Αυτές οι αποκρουστικές σκιές που βλέπαμε στον τοίχο είναι παραμορφωμένες σκιές αριστουργημάτων γλυπτικής.
Μια σχηματική εξήγηση του μύθου του σπηλαίου είναι η εξής: Ο Ήλιος είναι η γνώση (η αλήθεια και το αγαθό). Οι σκιές των αγαλμάτων είναι το φαινόμενο. Ανάμεσα στον Ήλιο και τις σκιές είναι η γνώμη, αυτό που νομίζουμε ότι βλέπουμε. Η γνώση διαφέρει από τη γνώμη, γιατί η γνώση βλέπει τα πράγματα όπως όντως είναι, ενώ η γνώμη τα φαντάζεται με μορφή ξεθωριασμένη και συγκεχυμένη.
Ποιο είναι τελικά το συμπέρασμα; Ο Πλάτωνας, χρησιμοποιώντας το μύθο του σπηλαίου, μας εξηγεί με πολύ απλά λόγια ένα από τα επίκεντρα της φιλοσοφικής του σκέψης: Ότι δηλ. στη ζωή υπάρχουν ορισμένοι ψεύτικοι στόχοι, όπως είναι η εξουσία, η επιτυχία, το χρήμα, η διασημότητα, που παραμορφώνουν την πραγματικότητα και που αποτελούν τις σκιές μιας πραγματικότητας, πολύ πιο αληθινής, τοποθετημένης πέρα από την εμβέλεια του βλέμματός μας.
Η αληθινή πραγματικότητα είναι ο αμετάβλητος κόσμος των ιδεών – αξιών. Μέσα σ’ αυτόν τον αληθινό και αμετάβλητο κόσμο, κορυφαία θέση κατέχει ο Ήλιος του αγαθού, το καθαυτό αγαθό. Όταν ο άνθρωπος κατανοήσει την υπέρτατη αυτή αξία, το καθαυτό αγαθό, τότε ποτέ πια δεν θα γυρίσει πίσω στη ζωή του στις σκιές και στις ψεύτικες αξίες: Στο χρήμα, στη δόξα, στην εξουσία. Αυτό είναι τόσο πρόδηλο όσο είναι για τον αλυσοδεμένο που έκοψε τις αλυσίδες και βγήκε έξω και είδε τον Ήλιο και τα πανέμορφα αγάλματα. Ξέρει τώρα και για όλη του τη ζωή ότι οι σκιές που έβλεπε στον τοίχο του σπηλαίου δεν ήταν η αλήθεια. Ήταν μια παραμορφωμένη εικόνα της αλήθειας. Η αλήθεια είναι ότι αυτά που έβλεπε ήταν πανέμορφα αγάλματα και όχι κορμοί δέντρων. Έτσι, ο Πλάτωνας μας δίνει ένα πρότυπο ζωής του ανθρώπου, αυτό του καλού κ’ αγαθού.
Στον Αριστοτέλη η ανθρωπότητα οφείλει τα μέγιστα. Δημιούργησε ένα τεράστιο σ’ έκταση και αξία έργο, τόσο φιλοσοφικό, όσο και επιστημονικό. Ερεύνησε και μελέτησε ένα πολύ μεγάλο φάσμα γνωστικών αντικειμένων, όπως φιλοσοφία, λογική, βιολογία, φυσική, ψυχολογία, πολιτική, ηθική, μεταφυσική και αισθητική. Υπολογίζεται ότι το συγγραφικό του έργο ανέρχεται σε 400 βιβλία. Μέχρι σήμερα σώθηκαν κατάλογοι που περιλαμβάνουν 143 τίτλους έργων του. Ο Αριστοτέλης είναι ο μεγάλος στοχαστής και ο παν-επιστήμονας, που το έργο του έμελλε να επηρεάσει και συνεχίζει να επηρεάζει την ανθρωπότητα περισσότερο από κάθε άλλο φιλόσοφο της αρχαιότητας.
Στην εικόνα 10.3 δίνουμε τον περίφημο πίνακα του Ραφαέλ «Η Σχολή της Αθήνας». Συγκεκριμένα, δίνουμε το κεντρικό μέρος του πίνακα, όπου ο μεγάλος ζωγράφος παρουσιάζει τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Αν μελετήσουμε τον πίνακα προσεκτικά (ίσως χρειαστεί και μεγεθυντικός φακός), θα δούμε ότι ο Πλάτωνας κρατά στο αριστερό του χέρι τον «Τίμαιο», ενώ με το δεξί του χέρι δείχνει προς τον ουρανό. Ο Αριστοτέλης κρατά στο αριστερό του χέρι τα «Ηθικά», ενώ με το δεξί του χέρι δείχνει προς τη Γη. Με αυτόν τον τρόπο ο Ραφαέλ θέλει να δείξει τη διαφορά μεταξύ των δύο, όπου ο Πλάτωνας εμφανίζεται «ιδεαλιστής» (δείχνει προς τον ουρανό, είναι δηλ. ουτοπιστής), ενώ ο Αριστοτέλης εμφανίζεται «ρεαλιστής» (δείχνει προς τη Γη, είναι δηλ. πιο γήινος, πιο ρεαλιστής). Βέβαια, αυτό αδικεί σ’ ένα βαθμό τον Αριστοτέλη γιατί και αυτός υπήρξε μεγάλος ιδεαλιστής, αλλά ήταν σίγουρα πιο ρεαλιστής σε σύγκριση με τον Πλάτωνα.
Θα ήθελα, με λίγα λόγια ν’ αναφερθώ και στο Χριστό. Η πορεία της ζωής του επί της Γης έχει τα γνωρίσματα μιας μεγάλης παρουσίας με πρωτόγνωρα στοιχεία ανθρωπιάς και συμπόνιας, αλλά και αυτοθυσίας για τη σωτηρία του κόσμου. Για το μήνυμα της αγάπης που έφερε στη Γη, το τότε κατεστημένο τον καταδίωξε αλύπητα, και τον τιμώρησε με τον πιο απάνθρωπο τρόπο, με σταυρικό θάνατο. Στην εικόνα 10.4 παρουσιάζουμε τον γνωστό πίνακα «Προς Εμμαούς», όπου ο Χριστός, δείχνοντας με το χέρι προς τον ουρανό, διδάσκει δύο από τους μαθητές του, έτσι καθώς βάδιζαν προς το χωριό Εμμαούς (κατά Λουκάν, κεφ. ΚΔ΄, στίχοι 13-35). Παρεμπιπτόντως, σας αναφέρω ότι το γραφείο μου στο ΕΜΠ στολίζουν μόνο δύο πίνακες που στέκονται αντικριστά. Είναι οι πίνακες «Η Σχολή της Αθήνας» και «Προς Εμμαούς». Έτσι, έχω τη μόνιμη και ακούραστη συντροφιά τριών από τους πιο αγαπημένους μου δασκάλους της αρχαιότητας.
Είναι στιγμές στη ζωή μου που πραγματικά πιστεύω ότι η μόνη τελική αξία της ανθρώπινης ζωής βρίσκεται στην εξαλλοσύνη του Προμηθέα να βοηθήσει τους ανθρώπους προσφέροντάς τους τη φωτιά (και αψηφώντας τη σκληρή τιμωρία του Δία), στην ανιδιοτελή διδασκαλία του Σωκράτη για τα ανθρώπινα ιδεώδη, με αποκορύφωμα τη στιγμή που δέχεται το κώνειο, και στην αγάπη του Χριστού, ιδιαίτερα τη στιγμή που βρίσκεται επάνω στο σταυρό, για να λυτρώσει τους ανθρώπους.
Ένα ξεχωριστό υπόδειγμα ανθρώπου με ελεύθερη σκέψη που διακρίθηκε ως επιστήμονας και ως άνθρωπος είναι ο Ιπποκράτης (460π.Χ. – 375 π.Χ.) . Ο μεγαλύτερος γιατρός της αρχαιότητας, συνέδεσε την επιστήμη με το ήθος και την ανθρωπιά, αφήνοντας στην ανθρωπότητα ως παρακαταθήκη τις επιστημονικές του κατακτήσεις, που μέχρι σήμερα είναι επίκαιρες. Αλλά και τον όρκο, που μέχρι σήμερα σε πολλά Πανεπιστήμια του κόσμου οι νέοι γιατροί ορκίζονται να τηρούν και που αποτελεί και τη σπουδαιότερη ηθική του υποθήκη για την επιστημονική γνώση. Γιατί πρώτος καθιέρωσε την αρχή που ισχύει και σήμερα, πως κανένας γιατρός δεν μπορεί να αρνηθεί τις υπηρεσίες του προς κανέναν, αλλά θα πρέπει, χωρίς καμιά διάκριση, να θεραπεύει τον κάθε πάσχοντα. Και όλα αυτά συνέβαιναν σε μια εποχή που οι άνθρωποι έτρεχαν στα μαντεία, πρόσφευγαν στη μαγεία, έκαναν θυσίες, πρόσφεραν δώρα στους Θεούς για να εξασφαλίσουν την υγεία τους. Όταν όλοι οι άλλοι έτρεχαν στον Δία, στην Αθηνά, στον Απόλλωνα και στον θεϊκό γιατρό – θεραπευτή Θεό τον Ασκληπιό για βοήθεια, ο Ιπποκράτης δημιουργούσε γνώση και έφτιαχνε τα θεμέλια μιας μεγάλης επιστήμης, της ιατρικής. Είναι ίσως ο μόνος άνθρωπος στην ιστορία που συνέδεσε την επιστήμη, το ήθος και την ανθρωπιά σε τόσο υψηλό επίπεδο.
Στη δίκη του Σωκράτη και στη δίκη του Χριστού, τις δυο μεγαλύτερες δίκες όλων των εποχών, καταδικάστηκαν δύο αθώοι εις θάνατον. Τα πάθη και η μισαλλοδοξία του Μέλητου και του Άνυτου στην περίπτωση του Σωκράτη, κατάφεραν να πείσουν τους δικαστές για τη θανατική του καταδίκη, και τα πάθη του Άννα και του Καϊάφα να πείσουν το συγκεντρωμένο πλήθος έξω από το Πραιτόριο να φωνάζει υπέρ της θανατικής καταδίκης του Χριστού. Σωκράτης και Χριστός καταδικάστηκαν στο θάνατο γιατί οι «δικαστές τους» δεν ήσαν αυτό που απαιτεί το καθήκον του δικαστή (άνθρωποι με ελεύθερη σκέψη), αλλά άνθρωποι που εύκολα παραπλανούνταν, ακόμα και εύκολα εξαγοράζονταν (όπως φαίνεται ότι έγινε στην περίπτωση της δίκης του Χριστού).
Αντίθετα, στην περίπτωση της δίκης του μεγάλου ήρωα της επανάστασης του 1821 Θοδωρή Κολοκοτρώνη, αν δεν ορθωνόταν το μεγάλο ηθικό ανάστημα των δικαστών Τερτσέτη και Πολυζωίδη, η καταδίκη του σε θάνατο ήταν βέβαιη. Όμως, οι δύο δικαστές, άνθρωποι ελεύθεροι από τ’ ανθρώπινα πάθη και την πολιτική μισαλλοδοξία, στάθηκαν ακλόνητοι υπέρ της αθωότητας του Κολοκοτρώνη. Η απόφασή τους αυτή έγραψε ιστορία στα χρονικά της ελληνικής και της παγκόσμιας δικαιοσύνης.
Τα παραπάνω δείχνουν ότι η δικαιοσύνη, ο μεγάλος πυλώνας της δημοκρατίας μας, έχει ανάγκη μεγάλη όπως οι δικαστές της είναι ελεύθεροι άνθρωποι, γιατί οι δικαστές πρέπει να δικάζουν με βάση την αρετή και την αλήθεια. Αλίμονό μας αν οι δικαστές είναι ανθρωπάκια, εγκλωβισμένα στα ανθρώπινα πάθη τους και τα διαπλεκόμενα. Τότε η δικαιοσύνη θα ήταν ένας ανθρώπινος βάλτος, γεγονός που έχει συμβεί συχνά και μάλιστα στις δύο, πιο σημαντικές δίκες της ανθρωπότητας.
Αξίζει να τονίσουμε τούτο: Οι μεγάλοι άνθρωποι μιλούν για ιδέες και ιδανικά, ο μέσος άνθρωπος μιλάει για γεγονότα και ο μικρός άνθρωπος μιλάει για τους άλλους. Όπως διαβεβαιώνει ο Σοπενχάουερ, «Οι μεγάλοι άνδρες είναι οι φάροι της ανθρωπότητας». Και όπως είναι γνωστό «τ’ αστέρια δεν φοβούνται να φαίνονται σαν πυγολαμπίδες».
Είναι χαρακτηριστικές οι επισημάνσεις του Γκάντι για τα επτά μεγάλα κοινωνικά αμαρτήματα που διαπράττουν οι άνθρωποι χωρίς ελεύθερη σκέψη, χωρίς ήθος και χωρίς ανθρωπιά.
· Πολιτική χωρίς αρχές.
· Εμπόριο χωρίς ηθική.
· Πλούτος χωρίς εργασία.
· Εκπαίδευση χωρίς χαρακτήρα.
· Επιστήμη χωρίς ανθρωπιά.
· Ηδονή χωρίς συνείδηση.
· Λατρεία χωρίς θυσία.
Αλήθεια, πώς θα ήταν ο κόσμος, αν πέθαιναν σε παιδική ηλικία όλοι οι μεγάλοι όλων των εποχών; Θα ήμασταν ακόμα στις σκιές του σπηλαίου, στο σκοτάδι. Οι μεγάλοι φάροι της ανθρωπότητας μας έδωσαν τα μέτρα για να διακρίνουμε τα μικρά απ’ τα μεγάλα, τα φτηνά από τα δέοντα. Σε μια τέτοια διάκριση μας καλεί και το πιο κάτω Αραβικό απόφθεγμα:
«Αυτός που δεν ξέρει τίποτα και δεν καταλαβαίνει, είναι ένας ανόητος. Απόφευγέ τον.
Αυτός που δεν ξέρει τίποτα και έχει τη συναίσθηση γι’ αυτό, είναι ένας απλοϊκός. Δίδαξέ τον.
Αυτός που έχει γνώσεις και δεν το γνωρίζει, κοιμάται. Ξύπνησέ τον.
Αυτός που έχει γνώσεις και έχει συναίσθηση αυτών που ξέρει, είναι σοφός. Ακολούθησέ τον
Ο δεύτερος Ήλιος για τους ανθρώπουςτου Παρασκευά Ν. Παρασκευόπουλου καθηγητή ΕΜΠ
είναι η παιδεία.
Πλάτωνας
