Δύο σημαντικές έρευνες που κυριολεκτικά θέτουν σε νέες βάσεις τις αντιλήψεις για το αίσθημα της δικαιοκατανομής, είδαν το φως της δημοσιότητας πριν 3 χρόνια περίπου εβδομάδα. Οι έρευνες αυτές δεν προέρχονται από τον χώρο της νομικής, της φιλοσοφίας του δικαίου ή των κοινωνικών επιστημών. Αντίθετα, προέρχονται από τον χώρο της εξελικτικής βιολογίας, δηλαδή της επιστήμης που μελετάει, μεταξύ άλλων, την ατομική και κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων με άξονα αναφοράς τους γενετικούς μηχανισμούς, όπως αυτοί διαμορφώθηκαν στη διαδικασία της ανθρώπινης εξέλιξης.
Όπως είχαν δείξει παλαιότερες έρευνες, κάθε άνθρωπος έχει μια αίσθηση δικαιοκατανομής που υπερισχύει του αισθήματος μεγιστοποίησης του ατομικού του συμφέροντος. Η τεκμηρίωση αυτή -που κυριολεκτικά ανατρέπει τις καθιερωμένες αντιλήψεις της κλασικής μικροοικονομίας- προέρχεται από ένα πείραμα που είναι γνωστό ως το «παίγνιο του τελεσίγραφου». Στο παιχνίδι αυτό μετέχουν δύο άτομα, ο Προτείνων και ο Αποδέκτης. Τα δύο αυτά άτομα θα πρέπει να μοιραστούν ένα αντικείμενο -χρήματα ή μία τούρτα. Ο Αποδέκτης έχει το δικαίωμα είτε να αρνηθεί είτε να αποδεχθεί την πρόταση που θα του κάνει ο άλλος παίκτης. Αν αρνηθεί, τότε αμφότεροι δεν παίρνουν τίποτα -χρήματα ή τούρτα.
η αίσθηση της δικαιοκατανομής έχει μια ισχυρή γενετική βάση στον βαθμό στον οποίο είναι περίπου η ίδια μεταξύ ατόμων που μοιράζονται τα ίδια γονίδια
Σύμφωνα με την κλασική οικονομική ανάλυση, αν ο Αποδέκτης είναι ένα ορθολογικό άτομο, δηλαδή προσπαθεί να μεγιστοποιήσει το συμφέρον του, τότε θα αποδεχτεί ό,τι του προσφέρει ο Προτείνων -διότι σε κάθε περίπτωση θα είναι σε καλύτερη οικονομική κατάσταση από ό,τι πριν. Όμως τα πειράματα έχουν δείξει ότι στην πράξη αυτό δεν συμβαίνει. Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις ο Αποδέκτης αρνείται να δεχθεί την προσφορά αν κρίνει ότι αυτή είναι «εξευτελιστικά» μικρή -συνήθως κάτω του 20%- παρά το γεγονός ότι με αυτό τον τρόπο κινδυνεύει να μην πάρει τίποτα! Το παίγνιο του τελεσίγραφου έχει πείσει πολλούς αναλυτές ότι υπάρχει ένα αίσθημα δικαίου όσον αφορά την κατανομή του πλούτου που, στην προκειμένη περίπτωση, υπερισχύει της μεγιστοποίησης του ατομικού συμφέροντος. Οποιαδήποτε προσφορά κάτω του 20% θεωρείται «άδικη» παρά το γεγονός ότι βελτιώνει οικονομικά την κατάσταση του Αποδέκτη.
Ένα πείραμα που έγινε το φθινόπωρο του 2007 έδειξε ότι αυτή η αίσθηση του δικαίου είναι ανθρώπινο φαινόμενο και δεν το βρίσκουμε στους στενούς μας συγγενείς, τους χιμπατζήδες. Δύο επιστήμονες από το Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ Εξελικτικής Ανθρωπολογίας δοκίμασαν το «παίγνιο του τελεσίγραφου» σε δύο χιμπατζήδες. Έβαλαν δύο χιμπατζήδες σε δύο κλούβες, τη μία δίπλα στην άλλη, και μπροστά τους τοποθέτησαν δύο δίσκους, έκαστος των οποίων περιείχε 10 σταφύλια κατανεμημένα σε δύο μπολ με διαφορετικό τρόπο (π.χ. 8-2, 6-4 κ.λπ.). Ο ένας χιμπατζής που είχε το ρόλο του Προτείνοντος πρόσφερε έναν από τους δίσκους στον άλλο χιμπατζή σέρνοντάς τον με ένα σχοινί πολύ κοντά του -σχεδόν σε απόσταση επαφής. Αν ο δεύτερος χιμπατζής δεχόταν την προσφορά, τραβούσε με μια βέργα τον δίσκο προς το μέρος του. Αν ο χιμπατζής αρνιόταν να τραβήξει τον δίσκο προς το μέρος του, τότε κανείς από τους δύο δεν έπαιρνε σταφύλια.
Σε αντίθεση με το προηγούμενο πείραμα με τους ανθρώπους, οι χιμπατζήδες δέχονταν οποιαδήποτε προφορά όσο μικρή και αν ήταν αυτή. Δεν τους ενδιέφερε η «δίκαιη» κατανομή, αλλά απλά να «τσεπώσουν» ό,τι τους έδινε ο Προτείνων. Απ’ αυτή τη σκοπιά δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξει κανείς ότι τα εγχειρίδια μικροοικονομικών που διδάσκονται οι φοιτητές έχουν γραφεί για χιμπατζήδες και όχι για ανθρώπους!
Το δεύτερο πείραμα, το οποίο δημοσιεύτηκε στα πεπραγμένα της Εθνικής Ακαδημίας των ΗΠΑ – κι αυτό το φθινόπωρο του 2007 , δείχνει ότι η αίσθηση της δικαιοκατανομής όχι απλώς είναι ένα ανθρώπινο χαρακτηριστικό, αλλά ότι επιπλέον έχει γενετική βάση! Προκειμένου να απομονώσουν τους γενετικούς παράγοντες από τους περιβαλλοντικούς και τους κοινωνικούς, οι Σουηδοί επιστήμονες χρησιμοποίησαν ως «πειραματόζωα» 258 ζευγάρια ομοζυγώτες διδύμους (που έχουν δηλαδή τα ίδια γονίδια) και 71 ζευγάρια ετεροζυγώτες (που μοιράζονται τα μισά γονίδια). Κάθε δίδυμος από ένα ζευγάρι έπαιξε το παίγνιο του «τελεσίγραφου» εκτελώντας τον ρόλο τόσο του Προτείνοντος όσο και του Αποδέκτη. Στην περίπτωση των ομοζυγωτών διδύμων υπήρχε ένας υψηλός συσχετισμός μεταξύ τόσο των προτάσεων όσο και των αποδεκτών προσφορών. Αντίθετα, μεταξύ των ετεροζυγωτών δεν παρατηρήθηκε τέτοιος συσχετισμός.
Το πείραμα λοιπόν έδειξε ότι η αίσθηση της δικαιοκατανομής έχει μια ισχυρή γενετική βάση στον βαθμό στον οποίο είναι περίπου η ίδια μεταξύ ατόμων που μοιράζονται τα ίδια γονίδια -και διαφέρει μεταξύ αυτών που διαφέρουν γονιδιακά. Παρεμπιπτόντως, το πείραμα αυτό δείχνει επίσης ότι πολλές οικονομικές αποφάσεις που παίρνουμε (π.χ. πόσο θα αποταμιεύσουμε ή θα δαπανήσουμε) ίσως να επηρεάζονται από κληρονομικούς παράγοντες.
του Τάκη Μίχα Ελευθεροτυπία
