Ο σκύλος για περισσότερα από 30.000 χρόνια είναι ο πιο πιστός φίλος του ανθρώπου. Κάτω από ποιες συνθήκες όμως αυτός ο λύκος έγινε αρνάκι;
Πότε το άλογο, η αγελάδα και η κατσίκα έγιναν οικόσιτα; Η πρώτη γάτα εξημερώθηκε τελικά στην Αίγυπτο ή στην Κύπρο; Τα τελευταία χρόνια οι αρχαιολόγοι και κυρίως οι αρχαιοζωολόγοι αναθεώρησαν πολλές από τις επιστημονικές τους απόψεις, αλλά και τις εκτιμήσεις τους για την εξημέρωση των ζώων από τον άνθρωπο.
Στη δεκαετία του ’90 ο σκύλος αποτέλεσε ιδιαίτερο αντικείμενο συζήτησης μεταξύ επιστημόνων διαφόρων ειδικοτήτων, για τα γενετικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά του. Ο κοινός σκύλος (canis familiaris) έχει έναν μοναδικό πρόγονο, τον λύκο-σκύλο (canis lupus) ή αλλιώς τον κοινό γκρίζο λύκο. Αυτό ήταν το πρώτο τεκμηριωμένο δεδομένο, ενώ το δεύτερο είναι ότι ο σκύλος υπήρξε το πρώτο κατοικίδιο του ανθρώπου, χωρίς όμως να προσδιορίζονται με ακρίβεια ο χρόνος εξημέρωσής του και η αποκοπή και ανεξαρτητοποίησή του από την αγέλη.
Η παρουσία του σκύλου στην Ευρώπη τοποθετείται πριν από περίπου 18.000 χρόνια, όμως η εξημέρωσή του έχει τις ρίζες της στην ανώτερη παλαιολιθική περίοδο, όπως δείχνουν πρόσφατα ευρήματα. Πρόκειται για δύο κρανία σκύλων που βρέθηκαν στην Κεντρική Ρωσία και τοποθετούνταν πριν από περίπου 17.000 χρόνια. Ωστόσο, μια σύγχρονη εξέταση που έγινε με ραδιενεργό άνθρακα έδειξε ότι τα κρανία χρονολογούνται πριν από 32.000 χρόνια!
Αυτό το αποτέλεσμα σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η παρουσία του σύγχρονου ανθρώπου στην Ευρώπη τοποθετείται πριν από 36.000 χρόνια δείχνει ότι ο σκύλος διαφοροποιήθηκε από τον λύκο πολύ πιο νωρίς από όσο πίστευαν οι επιστήμονες. Παράλληλα, ίσως να εξημερώθηκε πολύ γρήγορα και σε πάρα πολλά σημεία της Γηραιάς Ηπείρου συγχρόνως. Νέα ευρήματα οδηγούν, μάλιστα, στο συμπέρασμα ότι σκύλοι βοηθούσαν και στη μεταφορά αντικειμένων αλλά και ανθρώπων, όπως συμβαίνει ακόμα και σήμερα με τα έλκηθρα.
Η ΠΑΛΑΙΟΓΕΝΕΤΙΚΗ.
Τα σενάρια για την εξημέρωση των ζώων έχουν εγείρει πολλά ερωτήματα αλλά και διαφωνίες μεταξύ αρχαιολόγων και γενετιστών που κορυφώθηκαν τη δεκαετία του 1990. Με την πρόοδο της τεχνολογίας, ωστόσο, άνοιξαν ακόμη περισσότερα ζητήματα γύρω από το θέμα της εξημέρωσης. Η μελέτη του πυρηνικού και του μιτοχονδριακού DNA έδωσε πρόσβαση σε νέες πληροφορίες και στοιχεία για την εξέλιξη της εξημέρωσης των ζώων. Ακόμη και το χρώμα στο τρίχωμα αποδείχτηκε ότι σχετίζεται με τα στάδια της εξημέρωσης, τόσο στα άλογα όσο και στους σκύλους.
Το ίδιο συμβαίνει και στην εξέταση της μεταβολής των γονιδιωμάτων, η οποία δείχνει ότι η εξέλιξη των ζώων δεν επηρεάστηκε μόνο από τη σεξουαλική επιλογή, αλλά και από τις επεμβάσεις του ανθρώπου προκειμένου να εξημερώσει τα ζώα. Ομως αυτές οι μελέτες απέχουν πολύ ακόμη από τη δυνατότητα γενίκευσης των συμπερασμάτων ώστε να προχωρήσει η παλαιογενετική με αυτά τα εργαλεία στην αναζήτηση της εξέλιξης της εξημέρωσης των ζώων παγκοσμίως.
Αλλα στάδια δείχνουν να πέρασαν ορισμένα άγρια ζώα πριν γίνουν κατοικίδια στη Συρία και την Τουρκία, άλλα στάδια στη Ρωσία και άλλα στην Κύπρο. Ανάλογα διαφέρουν και οι χρονικές περίοδοι μεταξύ των διαφορετικών τόπων εξημέρωσης. Ωστόσο, κοινός τόπος της εξημέρωσης των ζώων σε όλο τον κόσμο είναι οι αγροτικές καλλιέργειες και η γεωργία γενικότερα.
ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΕΞΗΜΕΡΩΣΗ.
Η εμφάνιση της γεωργίας προϋποθέτει την εξημέρωση και υπήρξε ο πρώτος τρόπος προσέγγισης της εξέλιξής της, αν και η εξημέρωση προηγήθηκε της γεωργίας ως εξής:
Από τη μεσολιθική περνάμε στη νεολιθική περίοδο (περίπου 8000 με 3000 π.Χ., ανάλογα με την περιοχή). Στη μεσολιθική περίοδο, ο σύγχρονος άνθρωπος (homo sapiens) είχε οργανώσει το κυνήγι και το ψάρεμα. Όμως, παρά την καλή οργάνωση, το κυνήγι συνεχίζει να του δημιουργεί προβλήματα.
Όταν τελειώσουν τα θηράματά του, είναι αναγκασμένος να μετακινηθεί και η μετακίνηση είναι δύσκολη. Πρέπει να μαζέψει όλα του τα πράγματα και να τα κουβαλήσει στον ώμο, μέχρι να βρει έναν άλλο κατάλληλο τόπο για να εγκατασταθεί. Όσο οργανώνεται, τόσο περισσότερα πράγματα έχει να κουβαλάει στη μετακίνηση (εργαλεία, όπλα, σκηνές, γούνες, δέρματα, σκεύη). Οι απώλειες που είχε η ομάδα των ανθρώπων-νομάδων κατά τη μετακίνηση ήταν πολλές. Εργαλεία και σκηνές καταστρέφονταν, ακόμη και μέλη της ομάδας πέθαιναν. Τα προβλήματα που δημιουργεί η μετακίνηση πιέζουν και προτρέπουν τον άνθρωπο να βρει μια λύση, έτσι ώστε να μπορεί να εγκατασταθεί μόνιμα σε έναν τόπο.
Η λύση που βρίσκει είναι η ακόλουθη: Εξημερώνει κάποια ζώα (πρόβατα, γουρούνια, κατσίκια, αγελάδες) και αρχίζει να τα εκτρέφει. Έτσι έχει πάντα φαγητό. Έχοντας διασφαλίσει την τροφή του, μπορεί πλέον να εγκατασταθεί μόνιμα στον ίδιο τόπο (πάντα ο τόπος αυτός είναι κοντά σε νερό).
Την ίδια περίοδο ανακαλύπτει και την καλλιέργεια των φυτών και γίνεται γεωργός. Αντί να συλλέγει καρπούς και σπόρους από τη φύση, αποφασίζει να κάνει τη δική του παραγωγή, την οποία και ελέγχει. Κατασκευάζει εργαλεία (άροτρα) για να οργώσει τη γη, δηλαδή να ανακατέψει το χώμα έτσι ώστε να γίνει μαλακό. Εξημερώνει το άλογο και το βόδι για να τον βοηθήσουν στο όργωμα.
Σπέρνει, ποτίζει, σκαλίζει, ξεβοτανίζει, θερίζει και συνεχίζει την εκτροφή των ζώων (κτηνοτροφία).
Κτηνοτροφία σημαίνει εξημέρωση και συστηματική εκτροφή ζώων, με στόχο τον έλεγχο και την αύξηση της παραγωγής.Με τον τρόπο αυτό, είδη άγριων ζώων γίνονται οικόσιτα, ώστε να προσφέρουν σε μόνιμη βάση τα προϊόντα τους, που αποτελούν βασικά είδη διατροφής του ανθρώπου.
Κρέας, γάλα, δέρμα, μαλλί και οστά (πρώτη ύλη για την κατασκευή εργαλείων) ήταν τα προϊόντα που παρείχαν τα πρώτα οικόσιτα ζώα. Τα βοοειδή, λόγω της φυσικής δύναμης και αντοχής τους, χρησιμοποιήθηκαν επιπλέον και σε διάφορες εργασίες, αλλά και ως μεταφορικά μέσα.
Από την 4η χιλιετία π.Χ., που αρχίζει στη Νότια Μεσοποταμία η καλλιέργεια της γης με άροτρο, τα βοοειδή είναι βασικοί αρωγοί στη γεωργία.
Από την 5η χιλιετία π.Χ. συναντάται είδος γρήγορου σκύλου, ειδικά εκπαιδευμένου για το κυνήγι, ανάλογο με αυτό που συντροφεύει σήμερα τους Βεδουίνους. Η κτηνοτροφία μαζί με τη γεωργία χαρακτηρίζουν την οικονομία της νεολιθικής εποχής.
Λύκοι και σκύλοι ήταν τα πρώτα είδη άγριων ζώων που συνόδευαν τους κυνηγούς της Κεντρικής Ευρώπης κατά την ανώτερη παλαιολιθική εποχή (γύρω στο 13000 π.Χ.). Ο σκύλος εξημερώθηκε και έγινε κατοικίδιο ζώο-συνοδός του ανθρώπου στην Εγγύς Ανατολή γύρω στο 10000 π.Χ.
