Εισαγωγικά σχόλια: Ο Άγιος πατέρας μας Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο οποίος για τη χρυσή χάρη της διδασκαλίας του πήρε το επωνύμιο Χρυσορρόας, έζησε επί Λέοντος Ισαύρου κατά το έτος 730 μΧ. Αφού έφτασε να γίνει ιερή μούσα της Εκκλησίας του Χριστού, άφησε σ' αυτήν πάρα πολλά συγγράμματα που στάζουν ηδονή ανέκφραστη και πνευματική χάρη.
Μεταξύ αυτών είναι και ο λόγος, τον οποίον περιλάβαμε στη συλλογή, γιατί συντελεί πάρα πολύ στο σκοπό του παρόντος βιβλίου και είναι πολύ χρήσιμος σ' αυτούς που ποθούν τη γνώση των αρετών και των κακιών, η οποία διαφεύγει τους πολλούς.
Ο λόγος αυτός διδάσκει με σαφήνεια ποιες και πόσες είναι οι αρετές και οι κακίες και σε πόσες διαιρούνται κατά είδος και κατά γένος και πώς μπορεί κανείς να αποκτήσει τις αρετές και ν' αποβάλει τις κακίες. Και είναι ακριβώς η λυδία λίθος που διακρίνει με ακριβή γνώση το γνήσιο χρυσάφι των αρετών και το χάλκωμα των κακιών· έτσι όποιος απομνημονεύσει με ακρίβεια το λόγο αυτό, οπωσδήποτε θα γίνει σύντομα γνώστης όλων γενικώς των αρετών και των παθών.
Εισαγωγικά σχόλια: Ο μεγάλος συστηματικός δογματικός θεολόγος, ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, δεν είναι μόνο αγγελικός υμνογράφος και έξοχος μελωδός της Εκκλησίας, αλλά και ένας πολύπειρος πνευματικός αββάς και δάσκαλος της ασκητικής και νηπτικής αγωγής.
Διάσημος μοναχός της ιστορικής Λαύρας του αγίου Σάββα με ψυχή καθαρή, νου μεγάλο και παιδεία σημαντική, που τον βοήθησαν να ανεβεί στους υψηλότερους αναβαθμούς πνευματικής γνώσεως και σοφίας, να προσπελάσει στα βάθη του Θεού και να γίνει όργανο των μυστηρίων των πνευματικών.
Ο Χρυσορρόας Ιωάννης, εκτός από τα κυρίως δογματικά και υμνολογικά έργα του και τα θεολογικά περί των αγίων εικόνων, άφησε σαν κανόνες πνευματικού βίου και ασκήσεως αρκετά συγγράμματα και είναι περίεργο, πώς οι ανθολόγοι της Φιλοκαλίας επέλεξαν μονάχα τον «Ψυχωφελή Λόγο», για να τον εντάξουν σαν δείγμα της ένθεης εμπειρίας του. Αλλά παρά την βραχύτητά του ο «Λόγος», είναι τόσο περιεκτικός, τόσο πυκνός, βαθύς και θεμελιώδης, ώστε αυτός μονάχα να επαρκεί για μια πλήρη θεωρητική στοιχείωση στα προβλήματα της πνευματικής ζωής.
Ο Δαμασκηνός αποκαλύπτεται ολόκληρος, μέσα από τις μεστές εμπειρίας γραμμές της ασκητικής πραγματείας του, με την αριστοτελική μεθοδικότητά του και το επαγωγό ύφος του. Προκειμένου να μιλήσει για τις αρετές και τα πάθη τα ψεκτά, που είναι το αντικείμενό του, και για την εφικτή τελειότητα της ψυχής, αναλύει τις ιδιότητες της ψυχής και τις γνωσιολογικές δυνάμεις της.
Φυσικά, ο άγιος Ιωάννης δεν εισάγει δικές του θεωρίες και πρωτότυπη ορολογία. 'Ήδη τον όγδοο αιώνα έχουμε μιά πλούσια ασκητικοφιλολογική γραμματεία, από την οποία επωφελείται φανερά, αφού την αποδέχεται σαν καθολική εμπειρία του μοναχικού βίου, στην οποία ενσωματώνει και τη δική του.
Η διάκριση της ψυχής στο τριμερές (λογιστικό, θυμικό και επιθυμητικό) είναι βέβαια κλασσικής προελεύσεως και σαν καθολικώς εμπειρική έχει γίνει αποδεκτή από τους Πατέρες της Εκκλησίας. Τη διάκριση αυτή επικαλείται και ο Δαμασκηνός για να οικοδομήσει επάνω σ' αυτή τις ασκητικές και θεωρητικές δομές και τις δέσμες των κακών παθών και των αρετών, ακολουθώντας και στο σημείο αυτό, όχι δουλικά, αλλά κατά σύμπτωση κοινής πείρας, την προγενέστερη γραμματεία.
Επίσης στην εποχή του ήταν γνωστή η διάκριση των γνωστικών δυνάμεων της ψυχής (νους, διάνοια, φαντασία, δόξα, αίσθηση), που η λειτουργία τους προσδιορίζεται από την καλή ή κακή χρήση τους, αναλόγως με την προαίρεση εκάστου, αλλά ο Χρυσορρόας Ιωάννης εμπλουτίζει τη γνωσιολογική διαδικασία με πλήθος όρων και λέξεων.
Τα πάθη και οι αρετές, στον Δαμασκηνό, είναι σχεδόν όπως περιγράφονται από τους ασκητικούς Πατέρες, αλλά χρησιμοποιεί νέες λέξεις και νέους όρους. Είναι αισθητή η εξάρτηση του αγίου Πατέρα από τον άγιο Μάρκο τον Ερημίτη, τον οποίο άλλωστε και αναφέρει σχετικά με τους «τρεις γίγαντες της ψυχής, λήθη, ραθυμία και άγνοια». Πρόκειται για τα θεμελιώδη πάθη της ψυχής, που την οδηγούν τελικά στο σκοτάδι της αγνωσίας του Θεού και του εαυτού της.
Από την πολλή του ταπείνωση ο Δαμασκηνός, παρά την πλούσια παιδεία του και τις εμπειρίες του ως αγίου, δεν οκνεί να χρησιμοποιεί φράσεις και παραδείγματα από το βίο και τη διδασκαλία προγενεστέρων Πατέρων, προκειμένου να αποδείξει την αλήθεια των λεγομένων του, αλλά επικαλείται και παλαιοδιαθηκικά στοιχεία, όπως την τετρακτύδα των αρετών (ανδρεία, φρόνηση, σωφροσύνη και δικαιοσύνη).
Γενικώς ο «Ψυχωφελής Λόγος», συνοψίζει με βραχύτητα αλλά και συστηματικότητα την ασκητική, πνευματική, νηπτική και ανθρωπολογική γραμματεία των αγίων Πατέρων, την οποία όμως προάγει με τη θεολογική εμβάθυνσή του ο μεγάλος θεολόγος της Ορθοδοξίας.
Και όπως λέγει ο άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης, «εκείνος που αποταμίευσε στο στήθος του το "Λόγο", γίνεται σοφός αμέσως στα προβλήματα όλων των αρετών και παθών». Και είναι «μακάριος εκείνος αληθινά, που αναζητεί και καλλιεργεί τις αρετές, αλλά και εξετάζει με επιμέλεια τη φύση των αρετών, που με αυτές εφάπτεται και νοερώς ενώνεται με τον Θεό».
Μεταξύ αυτών είναι και ο λόγος, τον οποίον περιλάβαμε στη συλλογή, γιατί συντελεί πάρα πολύ στο σκοπό του παρόντος βιβλίου και είναι πολύ χρήσιμος σ' αυτούς που ποθούν τη γνώση των αρετών και των κακιών, η οποία διαφεύγει τους πολλούς.
Ο λόγος αυτός διδάσκει με σαφήνεια ποιες και πόσες είναι οι αρετές και οι κακίες και σε πόσες διαιρούνται κατά είδος και κατά γένος και πώς μπορεί κανείς να αποκτήσει τις αρετές και ν' αποβάλει τις κακίες. Και είναι ακριβώς η λυδία λίθος που διακρίνει με ακριβή γνώση το γνήσιο χρυσάφι των αρετών και το χάλκωμα των κακιών· έτσι όποιος απομνημονεύσει με ακρίβεια το λόγο αυτό, οπωσδήποτε θα γίνει σύντομα γνώστης όλων γενικώς των αρετών και των παθών.
Εισαγωγικά σχόλια: Ο μεγάλος συστηματικός δογματικός θεολόγος, ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, δεν είναι μόνο αγγελικός υμνογράφος και έξοχος μελωδός της Εκκλησίας, αλλά και ένας πολύπειρος πνευματικός αββάς και δάσκαλος της ασκητικής και νηπτικής αγωγής.
Διάσημος μοναχός της ιστορικής Λαύρας του αγίου Σάββα με ψυχή καθαρή, νου μεγάλο και παιδεία σημαντική, που τον βοήθησαν να ανεβεί στους υψηλότερους αναβαθμούς πνευματικής γνώσεως και σοφίας, να προσπελάσει στα βάθη του Θεού και να γίνει όργανο των μυστηρίων των πνευματικών.
Ο Χρυσορρόας Ιωάννης, εκτός από τα κυρίως δογματικά και υμνολογικά έργα του και τα θεολογικά περί των αγίων εικόνων, άφησε σαν κανόνες πνευματικού βίου και ασκήσεως αρκετά συγγράμματα και είναι περίεργο, πώς οι ανθολόγοι της Φιλοκαλίας επέλεξαν μονάχα τον «Ψυχωφελή Λόγο», για να τον εντάξουν σαν δείγμα της ένθεης εμπειρίας του. Αλλά παρά την βραχύτητά του ο «Λόγος», είναι τόσο περιεκτικός, τόσο πυκνός, βαθύς και θεμελιώδης, ώστε αυτός μονάχα να επαρκεί για μια πλήρη θεωρητική στοιχείωση στα προβλήματα της πνευματικής ζωής.
Ο Δαμασκηνός αποκαλύπτεται ολόκληρος, μέσα από τις μεστές εμπειρίας γραμμές της ασκητικής πραγματείας του, με την αριστοτελική μεθοδικότητά του και το επαγωγό ύφος του. Προκειμένου να μιλήσει για τις αρετές και τα πάθη τα ψεκτά, που είναι το αντικείμενό του, και για την εφικτή τελειότητα της ψυχής, αναλύει τις ιδιότητες της ψυχής και τις γνωσιολογικές δυνάμεις της.
Φυσικά, ο άγιος Ιωάννης δεν εισάγει δικές του θεωρίες και πρωτότυπη ορολογία. 'Ήδη τον όγδοο αιώνα έχουμε μιά πλούσια ασκητικοφιλολογική γραμματεία, από την οποία επωφελείται φανερά, αφού την αποδέχεται σαν καθολική εμπειρία του μοναχικού βίου, στην οποία ενσωματώνει και τη δική του.
Η διάκριση της ψυχής στο τριμερές (λογιστικό, θυμικό και επιθυμητικό) είναι βέβαια κλασσικής προελεύσεως και σαν καθολικώς εμπειρική έχει γίνει αποδεκτή από τους Πατέρες της Εκκλησίας. Τη διάκριση αυτή επικαλείται και ο Δαμασκηνός για να οικοδομήσει επάνω σ' αυτή τις ασκητικές και θεωρητικές δομές και τις δέσμες των κακών παθών και των αρετών, ακολουθώντας και στο σημείο αυτό, όχι δουλικά, αλλά κατά σύμπτωση κοινής πείρας, την προγενέστερη γραμματεία.
Επίσης στην εποχή του ήταν γνωστή η διάκριση των γνωστικών δυνάμεων της ψυχής (νους, διάνοια, φαντασία, δόξα, αίσθηση), που η λειτουργία τους προσδιορίζεται από την καλή ή κακή χρήση τους, αναλόγως με την προαίρεση εκάστου, αλλά ο Χρυσορρόας Ιωάννης εμπλουτίζει τη γνωσιολογική διαδικασία με πλήθος όρων και λέξεων.
Τα πάθη και οι αρετές, στον Δαμασκηνό, είναι σχεδόν όπως περιγράφονται από τους ασκητικούς Πατέρες, αλλά χρησιμοποιεί νέες λέξεις και νέους όρους. Είναι αισθητή η εξάρτηση του αγίου Πατέρα από τον άγιο Μάρκο τον Ερημίτη, τον οποίο άλλωστε και αναφέρει σχετικά με τους «τρεις γίγαντες της ψυχής, λήθη, ραθυμία και άγνοια». Πρόκειται για τα θεμελιώδη πάθη της ψυχής, που την οδηγούν τελικά στο σκοτάδι της αγνωσίας του Θεού και του εαυτού της.
Από την πολλή του ταπείνωση ο Δαμασκηνός, παρά την πλούσια παιδεία του και τις εμπειρίες του ως αγίου, δεν οκνεί να χρησιμοποιεί φράσεις και παραδείγματα από το βίο και τη διδασκαλία προγενεστέρων Πατέρων, προκειμένου να αποδείξει την αλήθεια των λεγομένων του, αλλά επικαλείται και παλαιοδιαθηκικά στοιχεία, όπως την τετρακτύδα των αρετών (ανδρεία, φρόνηση, σωφροσύνη και δικαιοσύνη).
Γενικώς ο «Ψυχωφελής Λόγος», συνοψίζει με βραχύτητα αλλά και συστηματικότητα την ασκητική, πνευματική, νηπτική και ανθρωπολογική γραμματεία των αγίων Πατέρων, την οποία όμως προάγει με τη θεολογική εμβάθυνσή του ο μεγάλος θεολόγος της Ορθοδοξίας.
Και όπως λέγει ο άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης, «εκείνος που αποταμίευσε στο στήθος του το "Λόγο", γίνεται σοφός αμέσως στα προβλήματα όλων των αρετών και παθών». Και είναι «μακάριος εκείνος αληθινά, που αναζητεί και καλλιεργεί τις αρετές, αλλά και εξετάζει με επιμέλεια τη φύση των αρετών, που με αυτές εφάπτεται και νοερώς ενώνεται με τον Θεό».
