Άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης: Δεκαπέντε κεφάλαια περί ησυχίας και περί των δύο τρόπων της προσευχής

Δύο τρόποι ενώσεως υπάρχουν, ή μάλλον δύο είσοδοι από τη μία και από την άλλη πλευρά της νοεράς προσευχής, η οποία ενεργείται μέσα στην καρδιά από το πνεύμα.
Με αυτούς τους τρόπους, ή ο νους βρίσκεται στην καρδιά πριν από την προσευχή με το να προσκολλάται στον Κύριο(Α΄ Κορ. 6, 17), κατά τη Γραφή, ή η ενέργεια της προσευχής, καθώς κινείται προοδευτικά μέσα σε μιά φωτιά ευφροσύνης, έλκει το νου και τον δεσμεύει στην επίκληση του Κυρίου Ιησού και στην ένωση με Αυτόν.
Γιατί αν και το πνεύμα ενεργεί στον καθένα όπως αυτό θέλει(Α΄ Κορ. 12, 11), καθώς λέει ο Απόστολος, εντούτοις μερικές φορές η μία κατάσταση προηγείται σε κάποιους από την άλλη, με τους τρόπους που αναφέραμε παραπάνω.
Και άλλοτε μεν η ενέργεια γίνεται μέσα στην καρδιά, καθώς δηλαδή λιγοστεύουν τα πάθη με τη συνεχή επίκληση του Ιησού Χριστού κι έχει αναφανεί η θεϊκή θέρμη —γιατί ο Θεός μας, λέει η Γραφή(Δευτ. 4, 24· Εβρ. 12, 29), είναι φωτιά που κατακαίει τα πάθη. Άλλοτε δε, το πνεύμα έλκει το νου προς εαυτό και τον περιορίζει στο βάθος της καρδιάς και τον εμποδίζει από τη συνηθισμένη του περιφορά. Και τότε δεν οδηγείται πλέον αιχμάλωτος των Ασσυρίων μακριά από την Ιερουσαλήμ, αλλά επιστρέφει αξιέπαινα από τη Βαβυλώνα στη Σιών, ώστε να λέει κι αυτός μαζί με τον Προφήτη: «Σου πρέπει ύμνος, Θεέ μου, στη Σιών, και θα σου αποδώσομε το τάξιμό μας στην Ιερουσαλήμ»(Ψαλμ. 64, 2) και: «Όταν ο Κύριος επιστρέψει τους αιχμαλώτους στη Σιών, θα αναγαλλιάσει ο Ιακώβ και θα ευφρανθεί ο Ισραήλ»(Ψαλμ. 125, 1 και 25, 2).
Με τα ονόματα αυτά εννοείται ο πρακτικός και θεωρητικός νους, ο οποίος με τη βοήθεια του Θεού νικά τα πάθη μέσω της πρακτικής και βλέπει το Θεό με τη θεωρία, όσο του είναι δυνατό. Τότε ο νους, σαν να έχει κληθεί σε πλούσιο τραπέζι, ευφραίνεται με τη θεϊκή απόλαυση και ψάλλει: «Έστρωσες μπροστά μου τραπέζι κατά πρόσωπο εκείνων που με θλίβουν»(Ψαλμ. 22, 5), δηλαδή των δαιμόνων και των παθών.

Πώς πρέπει να ενεργούμε την προσευχή

2. «Σπείρε, λέει ο Σολομών, το πρωί το σπόρο σου —της προσευχής, εννοείται—, και το βράδυ ας μην παύει το χέρι σου»(Εκκλ. 11, 6), για να μην υπάρξει διακοπή στη συνέχεια της προσευχής και χάσεις ίσως την ώρα που θα εισακουστείς. «Γιατί δεν γνωρίζεις —συνεχίζει ο Σολομών— ποιο θα ευδοκιμήσει, αυτό ή εκείνο».
Και αφού καθίσεις από το πρωί σε σκαμνί μιάς πιθαμής, περιόρισε το νου με το λογικό μέσα στην καρδιά και κράτα τον εκεί, κοπιάζοντας σκυμμένος, και πονώντας πολύ στο στήθος, στους ώμους και τον τράχηλο, κράζε με επιμονή νοερά ή ψυχικά το «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με». Κατόπιν, επειδή αυτό είναι στενόχωρο και επίπονο κι ίσως και βαρετό λόγω της επαναλήψεως —αυτό βέβαια δεν προέρχεται από το ότι η ίδια τροφή των τριών ονομάτων "Κύριε Ιησού Χριστέ" τρώγεται συνεχώς, γιατί λέει η Γραφή: «Όσοι με τρώνε, θα πεινάσουν περισσότερο»(Σ. Σειρ. 24, 21)— στρέψε το νου σου στο άλλο μισό και λέγε: "Υιέ του Θεού ελέησόν με". Και λέγοντας το μισό με πολλούς τρόπους, δεν πρέπει να το αλλάζεις συνεχώς από οκνηρία.
Γιατί δε ριζοβολούν τα φυτά όταν συνεχώς μεταφυτεύονται. Να κρατάς και την ανάσα της αναπνοής για να μην αναπνέεις ανεμπόδιστα, γιατί η αύρα των αναπνοών, ανεβαίνοντας από την καρδιά, σκοτίζει το νου και ανεμίζει τη διάνοια απομακρύνοντας το νου από την καρδιά. Και ή τον παραδίνει αιχμάλωτο στη λησμοσύνη, ή τον κάνει να μελετά άλλ' αντ' άλλων και να βρίσκεται χωρίς να το αισθάνεται σ' εκείνα που δεν πρέπει.
Αν τώρα δεις τις ακαθαρσίες των πονηρών πνευμάτων, δηλαδή των λογισμών, να παρουσιάζονται ή να αλλάζουν μορφές μέσα στο νου σου, μην εκπλαγείς· κι αν σου εμφανίζονται νοήματα αγαθών πραγμάτων, μην τα προσέξεις. Αλλά κρατώντας την εκπνοή σου, όσο μπορείς, και κλείνοντας το νου μέσα στην καρδιά και ενεργώντας την επίκληση του Κυρίου Ιησού συνέχεια και με επιμονή, αυτά τα κατακαίς γρήγορα και τα περιορίζεις με το να τους μαστιγώνεις αοράτως με το θεϊκό όνομα. Γιατί λέει ο Ιωάννης της Κλίμακος: «Με του Ιησού το όνομα μαστίγωνε τους εχθρούς· δεν υπάρχει ισχυρότερο όπλο στον ουρανό και στη γη».

Περί της αναπνοής

3. Ότι πρέπει να κρατάς την εκπνοή, μάρτυρας είναι ο Ησαΐας ο αναχωρητής που μιλάει γι' αυτό, και άλλοι πολλοί. Ένας λέει: «Κράτα το νου που είναι ακράτητος», που τον σπρώχνει δηλαδή και τον διασκορπίζει η σατανική δύναμη, η οποία για την αμέλειά μας μετά το βάπτισμα ξαναγύρισε μαζί με άλλα πιο πονηρά πνεύματα στη ράθυμη ψυχή, όπως λέει ο Κύριος(Ματθ. 12, 45), κι έκανε την τελευταία κατάστασή της χειρότερη από την πρώτη.
Ένας άλλος λέει ότι ο Μοναχός οφείλει να έχει τη μνήμη του Θεού στη θέση της αναπνοής. Άλλος πάλι ότι η αγάπη του Θεού πρέπει να κρατά την εκπνοή.
Ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος λέει: «Περιόρισε και την αναπνοή, για να μην αναπνέεις ανεμπόδιστα».
Ο Ιωάννης της Κλίμακος: «Να ενωθεί με την αναπνοή σου η μνήμη του Ιησού, και τότε θα γνωρίσεις την ωφέλεια της ησυχίας».
Και ο Απόστολος είπε ότι δε ζούσε πλέον αυτός, αλλά ζούσε ο Χριστός μέσα σ' αυτόν(Γαλ. 2, 20), ο Οποίος ενεργούσε και τον ενέπνεε στη θεία ζωή.
Και ο Κύριος είπε ότι «το πνεύμα πνέει όπου θέλει»(Ιω. 3, 8), παίρνοντας το παράδειγμά Του από την πνοή του αισθητού ανέμου. Με το βάπτισμα λοιπόν καθαρθήκαμε και δεχθήκαμε τον αρραβώνα του Πνεύματος και τον "έμφυτο λόγο" που λέει ο αδελφόθεος Ιάκωβος(Ιακ. 1, 21), σαν σπόρο που φυτεύτηκε μέσα μας και συνενώθηκε θα λέγαμε, σε μιά μέθεξη αμέθεκτη, και ο οποίος μας θεώνει χωρίς ο ίδιος να μειώνεται, και μας ενώνει με τον υπερπλήρη Θεό, από αγαθότητα.
Επειδή όμως αμελήσαμε τις εντολές, οι οποίες συντελούν στη φύλαξη της χάρης, πέσαμε πάλι απ' αυτή την αμέλειά μας στα πάθη. Και αντί για την αναπνοή του Αγίου Πνεύματος γεμίσαμε από πνοές πονηρών πνευμάτων, και είναι φανερό ότι το χασμουρητό και το τάνυσμα απ' αυτό γίνονται, όπως λένε οι Πατέρες. Γιατί εκείνος που απέκτησε το πνεύμα κι έχει καθαρθεί απ' Αυτό, από Αυτό θερμαίνεται και εμπνέεται τη θεία ζωή και μιλά και νοεί και κινείται, κατά το λόγο του Κυρίου ότι «δεν είστε σεις που μιλάτε, αλλά το πνεύμα του Πατέρα μου είναι που μιλά μέσα σας»(Ματθ. 10, 20). Όπως επίσης κι εκείνος που έχει το αντίθετο πνεύμα κι έχει κυριευθεί απ' αυτό, λέει και πράττει τα αντίθετα.

Πώς πρέπει να ψάλλομε

4. «Όταν αποκάμει κανείς, λέει ο Άγιος της Κλίμακος, να σηκωθεί και να προσευχηθεί· κι αφού καθίσει πάλι, να εξακολουθήσει με ανδρεία την προηγούμενη πνευματική του εργασία». Γιατί αν και αυτό το είπε για το νου, ότι δηλαδή όταν φτάσει στη φύλαξη της καρδιάς, οφείλει να κάνει αυτά τα πράγματα, όμως δεν είναι ανάρμοστο να πούμε και για την ψαλμωδία το ίδιο.
Λέγεται ότι ερώτησαν για την ψαλμωδία τον Μέγα Βαρσανούφιο, πώς πρέπει να ψάλλομε, και αποκρίθηκε ο γέροντας: «Οι Ώρες και οι Ωδές είναι εκκλησιαστικές παραδόσεις και ορθά δόθηκαν, για να υπάρχει ομοιομορφία. Οι σκητιώτες όμως ούτε τις Ώρες ψάλλουν, ούτε Ωδές έχουν· έχουν μόνο εργόχειρο και κατά μόνας μελέτη και λίγη προσευχή. Όταν λοιπόν στέκεσαι στην προσευχή, οφείλεις να λες το Τρισάγιο και το Πάτερ ημών και να παρακαλείς το Θεό να ελευθερωθείς από τον παλαιό άνθρωπο· και να μην αργοπορείς σ' αυτήν, γιατί όλη την ημέρα ο νους σου είναι στην προσευχή».
Αυτό που θέλει να πει ο γέροντας είναι ότι, η "κατά μόνας μελέτη" είναι η καρδιακή προσευχή, και η "λίγη προσευχή" είναι να σταθεί κανείς σε ψαλμωδία. Λέει δε καθαρά ο μέγας Ιωάννης της Κλίμακος: «Έργο της ησυχίας είναι η αμεριμνία για τα πάντα, η άοκνη προσευχή —αυτή είναι η στάση σε ψαλμωδία— και τρίτον, η αδιάσπαστη εργασία της καρδιάς». Αυτή είναι η καθέδρα της προσευχής και συνεπώς και της ησυχίας.

Περί της διαφοράς των ψαλλόντων

5. Που οφείλεται η διαφορά, ότι άλλοι διδάσκουν πολλή ψαλμωδία, άλλοι λίγη κι άλλοι διόλου, αλλά μόνο την προσευχή και το σωματικό κόπο, ή από κάποιο εργόχειρο ή μετάνοιες ή άλλη κοπιαστική εργασία; Η λύση αυτών των αποριών είναι η εξής: Όσοι βρήκαν τη χάρη από την πρακτική άσκηση ύστερα από πολλούς κόπους και πολύ χρόνο, αυτό έμαθαν κι έτσι διδάσκουν τους άλλους. Δυσπιστούν όμως και δεν παραδέχονται εκείνους που με βαθιά γνώση, με το έλεος του Θεού και σε λίγο χρονικό διάστημα για τη θερμή τους πίστη, όπως λέει ο άγιος Ισαάκ, έφτασαν στη θεία χάρη. Για τούτο και κατηγορούν αυτούς τους ανθρώπους παρασυρμένοι ασυναίσθητα από άγνοια και οίηση, και διαβεβαιώνουν ότι αν γίνεται αλλιώς, πρόκειται για πλάνη και όχι για ενέργεια της χάρης. Και δε γνωρίζουν ότι είναι εύκολο στον Κύριο, κατά τη Γραφή, να πλουτίσει ξαφνικά το φτωχό(Σ. Σειρ. 11, 21), και ότι η Παροιμία(Παροιμ. 1, 7) που λέει: «Αρχή σοφίας, ν' αποκτήσεις τη σοφία», εννοεί τη χάρη. Και ο Απόστολος σκώπτει τους τότε μαθητές που αγνοούσαν τη χάρη, λέγοντας: «Δεν γνωρίζετε ότι ο Χριστός κατοικεί μέσα μας; Εκτός αν είστε αδόκιμοι»(Β΄ Κορ. 13, 5), δηλαδή απρόκοποι λόγω της αμέλειάς σας. Γι' αυτό και δεν παραδέχονται από απιστία και υψηλοφροσύνη τις εξαίσιες ιδιότητες της προσευχής που ενεργούνται σε μερικούς από το πνεύμα με ιδιαίτερο τρόπο.

Αντίρρηση στα παραπάνω

6. Πες μου εσύ που λες αυτά, αν κανένας νηστεύει, εγκρατεύεται, αγρυπνεί, στέκεται όρθιος, κάνει μετάνοιες, έχει πένθος, είναι ακτήμων, αυτά δεν είναι πράξη; Πώς λοιπόν μας λες, προτείνοντας μόνο την ψαλμωδία, ότι χωρίς την πρακτική άσκηση είναι αδύνατο να κρατήσεις την προσευχή; Αυτά δεν είναι πράξεις;
Απάντηση: Αν κανείς προσεύχεται με το στόμα, ο νους του όμως περιπλανιέται, τί ωφέλεια έχει; Ο ένας να κτίζει και ο άλλος να γκρεμίζει, καμιά ωφέλεια, κόπος χαμένος(Σ. Σειρ. 34, 23). Όπως κανείς εργάζεται με το σώμα, έτσι οφείλει να εργάζεται και με το νου, για να μη βρεθεί στο σώμα δίκαιος, ενώ στην ψυχή θα είναι γεμάτος από κάθε ακηδία και ακαθαρσία. Αυτό το βεβαιώνει και ο Απόστολος λέγοντας: «Αν προσεύχομαι με τη γλώσσα, δηλαδή με το στόμα, το πνεύμα μου προσεύχεται, δηλαδή η φωνή μου, μα ο νους μου μένει αμέτοχος. Προσεύχομαι με το στόμα, αλλά θα προσευχηθώ και με το νου»(Α΄ Κορ. 14, 13-15) , και: «Θέλω να πω πέντε λόγια κλπ.»(Α΄ Κορ. 14, 19). Μάρτυρας γι'αυτό είναι και ο Ιωάννης της Κλίμακος που λέει στο λόγο του περί προσευχής: «Ο μεγάλος εργάτης της μεγάλης και τέλειας προσευχής (ο Παύλος), λέει "θέλω να πω πέντε λόγια με το νου μου" κλπ.». Υπάρχουν δε πολλές πνευματικές εργασίες, αλλά είναι μερικές. Μεγάλη, που περιέχει και τις άλλες, ως πηγή αρετών, είναι κατά τον Ιωάννη της Κλίμακος η καρδιακή προσευχή, μέσω της οποίας βρίσκομε κάθε αγαθό. Ο άγιος Μάξιμος λέει: «Δεν υπάρχει φοβερότερο πράγμα από την έννοια του θανάτου, ούτε μεγαλοπρεπέστερο από τη μνήμη του Θεού»· δηλώνει έτσι την ανωτερότητα αυτής της εργασίας. Όμως μερικοί, ούτε αν υπάρχει χάρη στο σημερινό καιρό θέλουν ν' ακούσουν, γιατί είναι σκοτισμένοι από τη μεγάλη αναισθησία και άγνοια και ολιγόπιστοι.
7. Όσοι ψάλλουν λίγο, νομίζω κάνουν καλά, γιατί προτιμούν το μέτρο —αφού "πάν μέτρον άριστον", κατά τους σοφούς—, για να μην ξοδεύουν όλη τη δύναμη της ψυχής τους στην πρακτική και ο νους τους από αδιαφορία για την προσευχή παρουσιάζει ατονία σ' αυτήν. Έτσι ψάλλουν λίγο, ενώ επεκτείνονται περισσότερο στην προσευχή. Ίσως μερικές φορές όταν ο νους εξαντλείται από τη συνεχή νοερή επίκληση και την επίμονη συγκέντρωση, δοκιμάζει λίγη ξεκούραση αν αφεθεί ελεύθερος μέσα στην έκταση της ψαλμωδίας από τη στενή περιοχή της ησυχίας. Αυτή είναι η άριστη τάξη και διδάσκεται από σοφότατους Πατέρες.
8. Όσοι πάλι δεν ψάλλουν διόλου, κάνουν καλά αν είναι προοδευμένοι στην αρετή. Αυτοί δε χρειάζεται να λένε ψαλμούς, αλλά να έχουν σιωπή και αδιάκοπη προσευχή και θεωρία, αν έφτασαν σε φωτισμό. Γιατί είναι ενωμένοι με το Θεό και δεν έχουν βέβαια ανάγκη να αποσπάσουν το νου τους από Αυτόν και να του προκαλέσουν σύγχυση. Όπως λέει ο Άγιος της Κλίμακος, πτώση του υποτακτικού είναι να κάνει το δικό του θέλημα, και του ησυχαστή να διακόψει την προσευχή. Γιατί μοιχεύει ο νους των ησυχαστών αν απομακρυνθεί από τη μνήμη του Θεού, σαν από νυμφίο, και συνδεθεί ερωτικά με πράγματα ελάχιστα. Να διδάξει τώρα κανείς και σε άλλους αυτή την τάξη, δεν ταιριάζει για όλους. Στους απλοϊκούς, που είναι υποτακτικοί και αγράμματοι, ναι· γιατί η υπακοή μετέχει από κάθε αρετή λόγω της ταπεινώσεως. Σ' εκείνους όμως που είναι ανυπότακτοι, δεν πρέπει να δίνεται, για να μην πλανηθούν εύκολα, είτε απλοϊκοί είναι είτε γραμματισμένοι, γιατί όποιος ακολουθεί το δικό του θέλημα δεν μπορεί να αποφύγει την οίηση, από την οποία σαν φυσικό επακολούθημα έρχεται η πλάνη, όπως λέει ο άγιος Ισαάκ. Μερικοί όμως, επειδή δεν υποψιάζονται τη βλάβη που μπορεί να γίνει, διδάσκουν τους τυχόντες να ασκούν αυτή την τάξη μόνο, για να συνηθίσει, λένε, και να αγαπήσει ο νους τη μνήμη του Θεού· τούτο όμως δε γίνεται, και μάλιστα στους ιδιόρρυθμους (τους ανυπότακτους). Γιατί ο νους τους είναι ακόμη ακάθαρτος από αμέλεια και υψηλοφροσύνη και δεν έχει καθαρθεί πρωτύτερα με δάκρυα· έτσι σχηματίζουν μέσα τους όχι προσευχή, αλλά μάλλον αισχρές εικόνες λογισμών, καθώς τα ακάθαρτα πνεύματα που είναι μέσα στην καρδιά ταράζονται από το φοβερό όνομα του Κυρίου Ιησού και βρυχώνται να σκοτώσουν αυτόν που τα μαστιγώνει. Αν ο ιδιόρρυθμος ακούσει ή διδαχθεί γι' αυτή την πνευματική εργασία και θέλει να την κρατήσει, ένα από τα δύο θα πάθει. Αν βιάζει τον εαυτό του, πλανάται και μένει αθεράπευτος. Αν πάλι δείξει αμέλεια, μένει απρόκοπος σε όλη του τη ζωή.
9. Θα πω τώρα κι εγώ που έμαθα από τη λίγη πείρα μου. Όταν καθίσεις ησυχάζοντας την ημέρα ή τη νύχτα, παρακαλώντας συνεχώς το Θεό με ταπείνωση και χωρίς λογισμούς, και κουραστεί ο νους να φωνάζει και πονέσει το σώμα και η καρδιά από την εντατική συγκέντρωση της συχνής επικλήσεως του Ιησού, έτσι που ούτε θέρμη να νιώθεις πια, ούτε ευφροσύνη —οι οποίες γεννούν την προθυμία και την υπομονή στον αγωνιστή—, τότε σήκω, στάσου και ψάλλε μόνος σου ή με το μαθητή που είναι μαζί σου, ή ασχολήσου με τη μελέτη κάποιου ρητού ή με τη μνήμη του θανάτου ή με κάποιο εργόχειρο ή κάτι άλλο ή με προσεκτική ανάγνωση, και καλύτερα όρθιος, για να προκαλείς κόπο στο σώμα.
Και όταν στέκεσαι και ψάλλεις μόνος, λέγε το Τρισάγιο και έπειτα την προσευχή ψυχικά ή νοερά και ο νους σου να προσέχει την καρδιά. Αν πλησιάζει η ακηδία, λέγε και δύο ή τρείς ψαλμούς και δύο τροπάρια κατανυκτικά χωρίς να τα ψάλλεις. Γιατί, όπως λέει ο Ιωάννης της Κλίμακος, «οὐ μελωδήσωσιν οἱ τοιοῦτοι».
Τους φθάνει για να ευφρανθούν ο πόνος της καρδιάς που γίνεται για την ευσέβεια, όπως λέει ο άγιος Μάρκος, και η θέρμη του πνεύματος που τους δίνεται για χάρη και αγαλλίαση. Μετά από κάθε ψαλμό λέγε και την προσευχή νοερά ή ψυχικά, με αδιάσπαστη προσοχή, καθώς και το Αλληλούια. Αυτή είναι η διάταξη των αγίων Πατέρων Βαρσανουφίου και Διαδόχου και των λοιπών.
Και καθώς λέει ο μέγας Βασίλειος, πρέπει κανείς να κάνει κάθε μέρα εναλλαγή στους ψαλμούς, γιατί αυτό διεγείρει την προθυμία και για να μη βαρεθεί ο νους ψάλλοντας όλο τα ίδια· πρέπει ο νους να έχει ελευθερία, και έτσι ενισχύεται περισσότερο η προθυμία του. Αν πάλι στέκεσαι μαζί με μαθητή πιστό και ψάλλεις, εκείνος να λέει τους ψαλμούς κι εσύ μυστικά να προσέχεις την καρδιά σου και να προσεύχεσαι, φυλάγοντας τον εαυτό σου. Να καταφρονείς δε όλα τα νοήματα που εμφανίζονται στην καρδιά, είτε αισθητά, είτε νοητά, με τη βοήθεια της προσευχής. Γιατί ησυχία σημαίνει απόθεση όλων των νοημάτων, όσα δεν είναι θεϊκότερα και προερχόμενα από το πνεύμα, και τούτο μέχρι τον κατάλληλο καιρό, για να μην προσέχεις αυτά επειδή είναι τάχα καλά, και χάσεις το μεγαλύτερο.

Περί πλάνης

10. Πρόσεχε λοιπόν, εραστή του Θεού, με ακρίβεια και γνώση. Όταν εκεί που εργάζεσαι αυτό το πνευματικό έργο, δεις φως ή φωτιά εξωτερικά ή εσωτερικά, ή κάποιο σχήμα δήθεν του Χριστού ή ενός Αγγέλου ή κάποιου άλλου, μην τα παραδεχθείς για να μην πάθεις καμία βλάβη. Μήτε συ ο ίδιος, προσέχοντας τις εικόνες αυτές, αφήσεις το νου σου να τις αποτυπώνει. Γιατί όλα αυτά που μετασχηματίζονται εξωτερικά με αταξία, γίνονται για να πλανήσουν την ψυχή. Η αληθινή αρχή της προσευχής είναι η καρδιακή θέρμη, η οποία καίει τα πάθη προκαλώντας στην ψυχή ιλαρότητα και χαρά, και στηρίζει την καρδιά με αδίστακτο πόθο και αναμφίβολη βεβαιότητα. Όπως λένε οι Πατέρες, κάθε τι που έρχεται στην ψυχή, είτε αισθητό είτε νοερό, αλλά η ψυχή αμφιβάλλει γι' αυτό και δεν το παραδέχεται, δεν είναι από το Θεό, αλλά το έχει στείλει ο εχθρός. Κι αν δεις το νου σου να τον έλκει απ' έξω ή από ψηλά κάποια αόρατη δύναμη, μην τον πιστέψεις, ούτε να τον αφήσεις να έλκεται, αλλά σφίξε τον ευθύς στο έργο του. Εκείνα που είναι του Θεού —λέει ο άγιος Ισαάκ— έρχονται μόνα τους, χωρίς να γνωρίζεις εσύ το πότε. Ενώ ο φυσικός εχθρός, ο δαίμονας που ενεργεί εσωτερικά στην περιοχή της μέσης —της έδρας του επιθυμητικού—, μετασχηματίζει τα πνευματικά με τη φαντασία σε άλλα αντί άλλων. Έτσι αντί θέρμη, προκαλεί τη δική του ανώμαλη πύρωση, ώστε να ταλαιπωρεί την ψυχή με την απάτη αυτή, κι αντί ευφροσύνη, φέρνει μια χαρά άλογη και μια κάθυγρη ηδύτητα, που γεννούν οίηση και αλαζονεία. Και προσπαθεί να κρύβεται από τους άπειρους και τους κάνει να νομίζουν ενέργεια της χάρης την πλάνη που τους προξενεί. Αλλ' όμως ο χρόνος και η πείρα και η αίσθηση τον φανερώνουν σ' εκείνους που δεν αγνοούν ολότελα την πανουργία του. Γιατί λέει η Γραφή: «Ο φάρυγγας διακρίνει τις τροφές»(Σ. Σειρ. 36, 19), δηλαδή η πνευματική γεύση φανερώνει χωρίς πλάνη τα πάντα, τι είδους είναι.

Περί αναγνώσεως

11. Αφού είσαι εργάτης, λέει ο Ιωάννης της Κλίμακος, εκείνα που διαβάζεις να είναι πρακτικά. Γιατί η εργασία των πρακτικών κάνει περιττή την ανάγνωση των λοιπών. Να διαβάζεις πάντοτε τα σχετικά με την ησυχία και την προσευχή, όπως για παράδειγμα την Κλίμακα, τον άγιο Ισαάκ, τα έργα του αγίου Μαξίμου, του Νέου Θεολόγου και του μαθητή του Στηθάτου, του Ησυχίου, του Φιλόθεου του Σιναΐτη και όσα υπάρχουν των ομοίων τους. Τα υπόλοιπα άφησέ τα προς το παρόν, όχι ως απόβλητα, αλλά γιατί δε βοηθούν στο σκοπό σου, παρά μεταθέτουν το νου από την προσευχή στη μελέτη όσων εκθέτουν. Να κάνεις την ανάγνωση μόνος σου, όχι με φωνή υπερήφανης επιδείξεως, όχι με γρήγορη και τορνευτή ευγλωττία ή με καλλιέπεια λόγου ή ηδονική μελωδικότητα, ή ενώ δεν υπάρχουν άλλοι παρόντες, να σε κλέβει η εμπάθειά σου ασυναίσθητα και να διαβάζεις για να αρέσεις σε μερικούς σαν να είσαι μπροστά τους. Ούτε πάλι με απληστία, επειδή "παν μέτρον άριστον"· μήτε τραχιά ή νωχελικά κι αδιάφορα, αλλά σεμνά, όπως πρέπει, σταθερά, συνετά, εύρυθμα, με το νου και την ψυχή ή και με το λογικό. Με όλα αυτά ενδυναμώνεται ο νους κι αποκτά ισχύ και έξη να προσεύχεται με δύναμη. Αν όμως κάνει την ανάγνωση με τα αντίθετά τους που προαναφέραμε, τότε αποκτά σκοτισμό, χαύνωση και έκσταση, ώστε να νιώθει πόνο στο νου μέσα στον εγκέφαλο και να έχει ατονία στην προσευχή.
12. Πρόσεχε και την πρόθεσή σου κάθε στιγμή και εξέταζέ την με ακρίβεια, που κλίνει, αν δηλαδή κάθεσαι στην ησυχία ή ψάλλεις ή μελετάς ή προσεύχεσαι ή εργάζεσαι οποιαδήποτε αρετή σύμφωνα με το θέλημα του Θεού για το ίδιο το καλό και για χάρη ψυχικής ωφέλειας, για να μην ξεγελιέσαι χωρίς να το καταλαβαίνεις. Γιατί οι ενέδρες του εχθρού είναι πολλές και παρατηρεί συνεχώς κρυφά πού κλίνει η πρόθεση του ανθρώπου χωρίς να το γνωρίζουν αυτό οι περισσότεροι, και θέλει πάντοτε να διαφθείρει απαρατήρητος το έργο για να μη γίνεται σύμφωνα με το θέλημα του Θεού. Όσο όμως κι αν αυτός πολεμά με επιμονή και σε πλησιάζει με αναίδεια, αν έχεις ακλόνητα στραμμένη την πρόθεσή σου στο Θεό, σπάνια θα ξεγελαστείς, ακόμη κι αν χωρίς να θέλεις παραβιάζεται απ' αυτόν και περισπάται η κλίση του θελήματός σου. Και ίσως νικιέται κανείς αθέλητα ή και από αδυναμία, αλλά εξάπαντος συγχωρείται και επαινείται από Εκείνον που γνωρίζει τις προθέσεις και τις καρδιές. Αυτό το πάθος, η κενοδοξία θέλω να πω, δεν αφήνει το Μοναχό να προκόψει στην αρετή· αλλά ενώ υποφέρει τους κόπους, στο τέλος βρίσκεται άκαρπος. Γιατί παρουσιάζεται πάντοτε και στους τρεις, δηλαδή στον αρχάριο, το μέσο και τον τέλειο, και τους απογυμνώνει από την εργασία των αρετών.
13. Θα πω κάτι από την πείρα μου. Χωρίς τις παρακάτω αρετές ο Μοναχός δεν προοδεύει ποτέ· δηλαδή τη νηστεία, την εγκράτεια, την αγρυπνία, την υπομονή, την ανδρεία, την ησυχία, την προσευχή, τη σιωπή, το πένθος, την ταπείνωση. Αυτές οι αρετές γεννούν και φυλάγουν η μία την άλλη. Από την αδιάκοπη νηστεία μαραίνεται η επιθυμία και γεννιέται η εγκράτεια. Η εγκράτεια γεννά την αγρυπνία, η αγρυπνία την υπομονή, η υπομονή την ανδρεία, η ανδρεία την ησυχία, η ησυχία την προσευχή, η προσευχή τη σιωπή, η σιωπή το πένθος, το πένθος την ταπείνωση. Η ταπείνωση γεννά αντιστρόφως το πένθος, και στη συνέχεια θα βρεις ανάλογα οι θυγατέρες να γεννούν τις μητέρες μία προς μία. Αυτή η αλληλογέννηση αποτελεί και τη μεγαλύτερη αρετή. Τα αντίθετα πάλι είναι φανερά σε όλους.
14. Εδώ πρέπει να αναφέρομε και τους κόπους και τους πόνους της πνευματικής εργασίας και να εκθέσομε με σαφήνεια πώς πρέπει να ασκούμε κάθε εργασία, μήπως βαδίζοντας κανένας χωρίς κόπο και απ' όσα άκουσε μόνο, δεν επιτύχει τον καρπό, και κατηγορήσει εμένα ή άλλον, ότι δεν είναι όπως τα είπαμε. Ο καρδιακός πόνος και ο σωματικός κόπος κάνουν αποδεδειγμένα αληθινό έργο, και φανερώνουν την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος, η οποία σου δόθηκε με το βάπτισμα, καθώς και σε κάθε πιστό.
Η ενέργεια αυτή καταχώθηκε από τα πάθη με την παραμέληση των εντολών, και περιμένει με το άπειρο έλεός της τη μετάνοιά μας, για να μην ακούσομε στο τέλος, εξαιτίας της ακαρπίας μας: «Πάρτε από αυτόν το τάλαντο· κι ό,τι νομίζει πώς έχει, θα του αφαιρεθεί»(Ματθ. 25, 28-29), και εξαποσταλούμε στην κόλαση να βασανιζόμαστε στη γέεννα αιωνίως.
Γιατί κάθε εργασία σωματική και πνευματική που δεν έχει πόνο ή κόπο, ποτέ δε φέρνει καρπό σ' εκείνον που την εξασκεί. Και η βασιλεία του Θεού κατακτάται με τη βία και την αρπάζουν όσοι ασκούν βία στον εαυτό τους, όπως είπε ο Κύριος(Ματθ. 11,12)· βία εννοούσε την κοπιαστική αίσθηση του σώματος σε όλα.
Επειδή οι πολλοί ίσως πολλά χρόνια εργάστηκαν ή εργάζονται χωρίς κόπο, αλλά δεν κατέβαλαν τους κόπους τους φιλόπονα και με φλογερή καρδιακή προθυμία, γι' αυτό είναι άδειοι από καθαρότητα και αμέτοχοι Αγίου Πνεύματος, αφού απέφυγαν τη δριμύτητα των κόπων. Γιατί εκείνοι που εργάζονται με αμέλεια και χαύνωση, ίσως να κοπιάζουν πολύ, κατά τη γνώμη τους· ποτέ όμως δε συνάγουν καρπό, ακριβώς γιατί δεν κοπίασαν και κατά βάθος δεν ένιωσαν πόνο.
Μαρτυρεί γι' αυτό κάποιος από τους Πατέρες, λέγοντας: «Κι αν όλες οι εκδηλώσεις της ασκήσεώς μας είναι σπουδαίες, η καρδιά μας όμως δεν είναι γεμάτη οδύνη, όλες αυτές είναι νόθες και άχρηστες». Ίσως ακόμη, όταν ζούμε χωρίς κόπο και πόνο, να μας σπρώχνει η ακηδία σε ανώφελους περισπασμούς και να σκοτιζόμαστε νομίζοντας ότι σ' αυτούς θα βρούμε άνεση, πράγμα που δε γίνεται. Απλώς δενόμαστε με αόρατα άλυτα δεσμά και γινόμαστε ακίνητοι και αδρανείς για κάθε έργο, καθώς πληθαίνει μέσα μας η χαύνωση, και μάλιστα όταν είμαστε αρχάριοι.
Γιατί στους τελείους όλα είναι ωφέλιμα, όταν γίνονται με μέτρο. Αυτό μαρτυρεί και ο Μέγας Εφραίμ λέγοντας: «Να κοπιάζεις με κόπο στους ασκητικούς κόπους, για να αποφύγεις τους κόπους των ματαίων κόπων (των περισπασμών)». Αν δε λυθεί η μέση μας, κατά τον Προφήτη(Ησ. 21, 3), από τον εξαντλητικό κόπο της νηστείας και δε μας πιάσουν από το οδυνηρό σφίξιμο της καρδιάς πόνοι σαν τη γυναίκα που γεννάει, δε θα γεννήσομε "πνεύμα σωτηρίας"(Ησ. 26, 18) στη γη της καρδιάς μας, όπως άκουσες. Αλλά νομίζομε πώς είμαστε κάτι για την πολύχρονη άσκησή μας και την ανώφελη παραμονή μας στην έρημο και τη χαύνωση και την ησυχία, και γι' αυτό καυχιόμαστε. Την ώρα όμως του θανάτου μας, χωρίς αμφιβολία θα εννοήσομε καλά όλοι τί είδους καρπό έχομε.
15. Δεν είναι δυνατό να μάθει κανείς μόνος του την επιστήμη των αρετων, αν και μερικοί είχαν την πείρα για δάσκαλο. Γιατί μαρτυρεί οίηση να ενεργεί κανείς μόνος του και όχι με τη συμβουλή εκείνων που έχουν προοδεύσει στην αρετή· ή μάλλον γεννά την οίηση. Αν δηλαδή ο Υιός τίποτε δεν κάνει από μόνος Του, αλλά όπως τον δίδαξε ο Πατέρας, έτσι κάνει(Ιω. 8, 28), και το πνεύμα δε θα μιλήσει από μόνο Του(Ιω. 16, 13), ποιος είναι εκείνος που ανέβηκε σε τόσο ύψος αρετής, ώστε να μην έχει ανάγκη από κάποιον να τον μυσταγωγήσει; Έχει γελαστεί νομίζοντας πως έχει αρετή, ενώ έχει αλαζονεία. Γι' αυτό πρέπει να υπακούμε σ' εκείνους που γνωρίζουν τους κόπους της πρακτικής αρετής και έτσι να την ασκούμε. Δηλαδή την εξαντλητική νηστεία, την ανήδονη εγκράτεια, την επίμονη αγρυπνία, την κοπιαστική γονυκλισία, την επίπονη ακίνητη ορθοστασία, την παρατεταμένη προσευχή, την ανόθευτη ταπείνωση, τη συντριβή και τον ακατάπαυστο στεναγμό, τη σιωπή την εύλογη και σαν με αλάτι αρτυμένη(Κολ. 4, 60, και την υπομονή σε όλα. Δεν πρέπει να βρίσκεται κανείς πάντοτε σε ανάπαυση, ούτε να ασχολείται διαρκώς μόνο με το κάθισμα* πρόωρα ή χωρίς να τον αναγκάζουν τα γηρατειά ή η αρρώστια. Γιατί λέει η Γραφή: «Θα τραφείς από τους κόπους των αρετών σου»(Ψαλμ. 127, 2), και: «Η βασιλεία των ουρανών δίνεται σ' όσους βιάζουν τον εαυτό τους»(Ματθ. 11, 2). Όποιος λοιπόν βιάζεται να επιτελεί κάθε μέρα φιλόπονα τις παραπάνω πνευματικές εργασίες, αυτός με τη βοήθεια του Θεού θα θερίσει και τον καρπό όταν έρθει ο καιρός.
-------------------------------- *Εννοεί την προσευχή σε στάση καθιστή
--------------------------------------------------------------
(πηγή: Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, μεταφρ. Αντώνιος Γαλίτης, εκδ. Το περιβόλι της Παναγίας, 1986, δ΄τόμος, σελ. 220-229).   

xx