Α
Εκ των πραγμάτων άλλα μεν είναι εις την εξουσίαν μας, άλλα πάλιν δεν είναι. Εις την εξουσίαν μας είναι η γνώμη, η ορμή, είτε η όρεξις, μ' ένα λόγον όσα είναι έργα μας. Δεν είναι εις την εξουσίαν μας το σώμα, η περιουσία, αι αρχαί, μ' ένα λόγον όσα δεν είν' έργα μας.
Και, όσα μεν είναι εις την εξουσίαν μας, υπάρχουν φύσει ελεύθερα, ακώλυτα, ανεμπόδιστα· όσα όμως δεν είναι εις την εξουσίαν μας, αδύνατα, δούλα, υποκείμενα εις εμπόδια, ξένα.
Να ενθυμηθής λοιπόν ότι, αν, όσα φύσει δούλα είνε, ελεύθερα νομίσης και τα ξένα ιδικά σου, θα προσκόψης εις εμπόδια, θα πενθήσης, θα μεμψιμοιρήσης προς θεούς και ανθρώπους· αν όμως το ιδικόν σου μοναχά νομίσης ότι είνε ιδικόν σου, το δε ξένον, καθώς και είνε πράγματι, ξένον, κανένα δεν θα υποστής ποτέ σου εξαναγκασμόν, δεν θα κατηγορήσης, ούτε θα ενοχοποιήσης κανένα, παρά την θέλησιν σου τίποτε δεν θα κάμης, δεν θα σε βλάψη κανείς, εχθρόν δεν θ' αποκτήσης· και χωρίς άλλο βλαβερόν τίποτε δεν θα πάθης.
Αν λοιπόν επιθυμής τ' ανωτέρω τόσον μεγάλ' αγαθά, ενθυμήσου ότι ραθύμως να τα επιδιώκης δεν πρέπει, αλλά ν' αφήνης μερικά εκ των πραγμάτων ολοτελώς, άλλα πάλιν ν' αναβάλλης προς το παρόν. Αν όμως θέλης συγχρόνως ν' άρχης και να πλουτής, πιθανόν μεν είνε να μην επιτυχής ούτε αυτά, διότι θα επιδιώκης και τα προηγούμενα, οπωσδήποτε θ' αποτύχης εις εκείνα, με τα οποία η ελευθερία και η ευτυχία προσαποκτάται.
Ν' ασκής λοιπόν τον εαυτόν σου εις τρόπον, ώστε εις κάθε τραχείαν φαντασίαν να επιλέγη: “Φαντασία είσαι και όχι ό,τι φαίνεσαι να παρασταίνης”. Έπειτα να την εξετάζης και να την δοκιμάζης με τους κανόνας, τους οποίους έχεις και πρωτίστως με τον εξής : Είνε από όσα εξουσιάζομεν ή όχι τάχα; Και αν δεν είνε από όσα ευρίσκονται εις την εξουσίαν μας, ας είνε πρόχειρον το: “Δεν με αφορά”.
Β
Να ενθυμηθής, ότι εκείνο, που η όρεξις φανερώνει ότι οφείλεται, είνε να επιτύχη εκείνο που ορέγεται, κ' εκείνο, που η αποστροφή φανερώνει ότι δεν θέλει, είνε να μην περιπέσης εις εκείνο που αυτή αποστρέφεται, κ' εκείνο; που αποτυγχάνει εις ό,τι ορέγεται είνε ατυχής, κ' εκείνος που επιδιώκει ό,τι αποστρέφεται είνε δυστυχής. Και αν μεν, εφ' όσον τούτο εξαρτάται από σε, αποστραφής τα παρά φύσιν, δεν θα περιπέσης εις κανέν από όσ' αποστρέφεσαι· αν όμως αποστροφής ή τον θάνατον ή την ανέχειαν, θα δυστυχήσης.
Παύσε να θέτης λοιπόν αντικείμενον της αποστροφής σου παν ό,τι δεν είνε εις την εξουσίαν μας, βάλε την αποστροφήν σου επάνω εις ό,τι είνε προς την φύσιν εναντίον. Αφαίρεσε κατά το παρόν από τον εαυτόν σου την όρεξιν παντελώς. Διότι, αν ορέγεσαι κάτι από όσα δεν εξαρτώνται από μας, κατ' ανάγκην θα γείνης δυστυχής, και από όσα μας εξαρτώνται, που θ' άξιζαν τον κόπον να τα ποθήσης, κανέν ακόμη δεν θα σου ανήκη. Συνήθιζε λοιπόν αποκλειστικώς τον εαυτόν σου να τείνη προς τα πράγματα και ν' απομακρύνεται απ αυτά, ελαφρά όμως κ' επιφυλακτικά και χωρίς καμμίαν ορμητικότητα.
Γ
Διά κάθε πράγμα που σ' ευχαριστεί, ή που αγαπάς, ή σου χρειάζεται, ενθυμού να λέγης τί πράγμα είνε, αφού αρχίσης από τα μικροτέρα· αν αγαπάς χύτραν, να λέγης ότι “αγαπώ χύτραν”, διά να μη ταραχθής, αν τυχόν σπάση· αν καταφιλής το παιδί σου ή την γυναικά σου, ότι άνθρωπον καταφιλείς· που και ν' αποθάνη ακόμη δεν θα ταραχθής.
Δ
Όταν πρόκειται να καταπιασθή ένα έργον, να υπενθυμίζης εις τον εαυτόν σου τί είδους έργον είνε. Εάν λόγου χάριν πηγαίνης να κάμης λουτρόν, πρόβαλλε εις τον εαυτόν σου όσα γίνονται εις τον λουτρώνα· εκείνους που πετούν νερά, εκείνους που σπρώχνουν, που κοροϊδεύουν, που κλέπτουν και θα καταπιασθής έτσι το έργον ασφαλέστερα, εάν λέγης αμέσως ότι “θέλω να λουσθώ, κ' έκτος τούτου όμως, να διατηρήσω την ψυχικήν μου κατάστασιν σύμφωνην προς την φύσιν”.Παρομοίως διά κάθε άλλο έργον. Διότι κατ' αυτόν τον τρόπον, και αν σταθή κανένα εμπόδιον διά το λουτρόν, θα έχης πρόχειρον τούτο : “Μα δεν ήθελα μόνον αυτό, αλλ' ακόμη να διατηρήσω την ψυχικήν μου διάθεσιν [1] σύμφωνην προς την φύσιν και βέβαια δεν θα την διατηρήσω, εάν αγανακτώ με κάθε ψύλλου πήδημα.
Ε
Δεν είνε τα πράγματα που ταράττουν τους ανθρώπους, αλλ' αι γνώμαί των περί των πραγμάτων, λόγου χάριν ο θάνατος, πράγμα διόλου κακόν, άλλως θα εφαίνετο και εις τον Σωκράτη κακόν αλλά η γνώμη μας περί του θανάτου ότι είνε κακόν, εκείνο είνε το κακόν. Οταν λοιπόν εμποδιζώμεθα ή ταραττώμεθα ή λυπούμεθα, ποτέ να μην αιτιώμεθ' άλλον παρά τους εαυτούς μας, δήλα δη τας γνώμας που έχομεν περί των συμβαινόντων. Είνε ίδιον αφιλοσοφήτου [2] το να ενοχοποιή κανείς άλλους δι' όσα ο ίδιος κακώς επιτελεί· ίδιον ανθρώπου που έχει αρχίση να φιλοσοφή να τ' αποδίδη εις τον εαυτόν του· και ίδιον φιλοσόφου να μη τ' αποδίδη ούτε εις άλλον, ούτε και εις τον εαυτόν του.
ΣΤ
Διά κανένα ξένον προτέρημα μην επαρθής. Αν το άλογον επαιρόμενον έλεγεν “είμαι ωραίον” θα ήτον υποφερτόν. Όταν όμως εσύ λέγης επαιρόμενος “έχω καλό άλογο”, γνώριζε ότι επαίρεσαι διά προτέρημα ενός αλόγου όχι ιδικόν σου. Κ' εν τούτοις τί είνε ιδικόν σου; ο τρόπος με τον οποίον μεταχειρίζεσαι τας φαντασίας των πραγμάτων. Ώστε λοιπόν, μόνον όταν εις τον χειρισμόν των φαντασιών λάβης σύμβουλον την φύσιν, τότε να επαρθής, διότι τότε θα επαρθής διά κάποιο αγαθόν που είνε ιδικόν σου.
Ζ
Όπως εις ένα ταξίδι, αφού το πλοίον αγκυροβολήση, καθώς θα εξέλθης διά νερόν, ημπορείς παρέργως εις τον δρόμον σου να περιμαζεύσης είτ' ένα κοχύλι, είτ' ένα κρεμμύδι και να έχης καρφωμένην την προσοχήν σου όμως εις το πλοίον, και συμβαίνει τότε να στρέφεσαι συνεχώς οπίσω μη τυχόν σε καλέση ο κυβερνήτης, και αν σε καλέση, ν' αφήνης όλ' αυτά, μήπως και σε βάλουν δεμένον εις καμμίαν άκρην του πλοίου, όπως τα πρόβατα· έτσι και εις την ζωήν εάν δίδεται αντί κρεμμυδιού και κοχυλιού μία γυναικούλα ή ένα παιδάκι δεν θα σ' εμποδίση τίποτε να τα έχης, αν τα θέλης, εάν όμως σε καλέση ο κυβερνήτης, τρέχε προς το πλοίον, αφήνων όλ' αυτά, χωρίς να κυτάξης οπίσω. "Αν πάλιν είσαι γέρων, ούτε ν' απομακρυνθής καν από το πλοίον, μήπως, όταν τύχη να σε καλέση ο κυβερνήτης δεν είσαι παρών.
Η
Μη ζητής όσα γίνονται να γίνωνται όπως τα θέλεις εσύ, αλλά θέλε μάλλον όσα γίνονται, όπως γίνονται, και θα περάσης καλά.
Θ
Η ασθένεια είν' εμπόδιον του σώματος, όχι της ψυχικής διαθέσεως. Το να γείνης χωλός είν' εμπόδιον του σκέλους σου, όχι της ψυχικής σου διαθέσεως. Και τούτο να λέγης κάθε τόσο εις παν ό,τι σου συμβαίνει· διότι θα το ευρίσκης εμπόδιον κάποιου άλλου· ιδικόν σου όμως όχι.
Ι
Εις καθετί που σου παρουσιάζεται να ζητής, επιστρέφων εις τον εαυτόν σου, ποίαν δύναμιν έχεις που εις τούτο να σε καθοδήγηση. Εαν ιδής λ. χ. μίαν ωραίαν γυναίκα, θα εύρης μέσα σου δύναμιν την εγκράτειαν. Εάν σου προσφέρεται πόνος, θα ευρίσκης την καρτερίαν· αν κακογλωσσιά, την ανεξικακίαν. Και, αν συνηθίζης έτσι τον εαυτόν σου, δεν θα σε συναρπάζουν αι φαντασίαι.
ΙΑ
Ποτέ σου δι' οποιονδήποτε πράγμα μην είπης “το έχασα”, αλλά “το έδωκα πάλιν ως οφειλόμενον”. Απέθανε το παιδί σου; Απεδόθη. Απέθανεν η γυναίκα σου; απεδόθη. “Μου αφήρεσαν την ιδιοκτησίαν”. Και αυτή λοιπόν απεδόθη. “Μα είνε κακός εκείνος που την αφήρεσεν”. Αλλά τί τάχα σε μέλει διά μέσου τίνος σου τα επήρεν οπίσω εκείνος που σου τα έδωκεν; Εφόσον σου τ' αφήνει, φρόντιζε δι' αυτά ως διά κάτι ξένον, καθώς διά το πανδοχείον όσοι περνούν απ' εκεί.
ΙΒ
Αν θέλης να προκόψης, ν' αφήσης στοχασμούς ωσάν αυτούς λ.χ.: “αν δεν φροντίσω διά τας εργασίας μου, θα μου λείψη το ψωμί”. “Αν δεν βασανίσω τον δούλον μου, θα πάρη κακόν δρόμον”. Διότι είνε προτιμότερον ν' αποθάνη κάνει; από πείναν χωρίς φόβους και λύπας παρά να ζη πλούσια χωρίς γαλήνην· και είνε προτιμότερον να είνε ο δούλος σου δυστυχής παρά δυστυχής εσύ.
Άρχισε λοιπόν από τα μικρά. Σου χύνεται το λαδάκι σου; Σου κλέπτουν το κρασάκι σου; να επιλέγης : “Τόσον ακριβά πωλείται η απάθεια, τόσον ακριβά η αταραξία”· χάρισμα δεν δίδεται τίποτε. Όταν δε καλής τον δούλόν σου, να συλλογίζεσαι ότι ενδεχόμενον να μην υπακούση, και, αν υπακούση [φαινομενικώς], να μην κάμη κανέν από τα θελήματα σου· αλλ' η θέσις του βέβαια δεν είνε και τόσον ωραία, ώστε να είνε 'ς το χέρι του η αταραξία σου. [3]
ΙΓ
Αν θέλης να προκόψης, υπόμεινε να σε νομίζουν ως προς τα εξωτερικά πράγματα ανόητον και ηλίθιον, κάμνε πως δεν ηξεύρεις τίποτε, και αν φανής εις μερικούς ότι είσαι κάτι, άρχισε να δυσπιστής προς τον εαυτόν σου. Διότι πρέπει να γνωρίζης ότι δεν είν' εύκολον να διατηρήσης την ψυχικήν σου διάθεσιν κατά φύσιν και συγχρόνως να φροντίζης διά τα εξωτερικά πράγματα, αλλά φροντίζων διά το ένα θ' αμελήσης εξ ανάγκης το άλλο.
ΙΔ
Αν θέλης τα παιδιά σου και η γυναίκα σου να ζουν παντοτινά, είσαι ηλίθιος· διότι θέλεις να εξουσιάζης ό,τι δεν σου ανήκει, και τα ξένα ιδικά σου να είνε. Ομοίως, και αν ο δούλος σου θέλης να μη κάμνη λάθη, είσαι μωρος· διότι είνε ως να θέλης η κακία να μην είνε κακία, αλλά κάτι τι άλλο. Αν πάλιν θέλης να μην αποτυγχάνης εις τας ορέξεις σου, τούτο αδύνατον δεν είνε. Προσπάθει να επιτυγχάνης λοιπόν ό,τι είνε δυνατόν να επιτύχης.
Κύριος κάθε άνθρωπου είν' εκείνος που έχει την εξουσίαν να του δώση ή να του αφαιρέση ό,τι θέλει ή δεν θέλει. Εκείνος λοιπόν που θέλει να είνε ελεύθερος, ας μη θέλη, ή ας μην αποφεύγη τίποτε εκ των εξαρτωμένων από άλλους· ει δε μη, θα είνε αναγκαίως δούλος.
ΙΕ
Έχε υπ' όψει σου ότι πρέπει να συμπεριφέρεσαι εις την ζωήν σου, όπως εις ένα συμπόσιον (περιφέρουν εις το τραπέζι την απλάδα· άπλωσε και πάρε και συ, με διάκρισιν όμως· την απομακρύνουν; μη την κρατής. Δεν έφθασεν ακόμη; συγκράτει την όρεξίν σου έως ότου έλθη η σειρά σου), ομοίως προς τα παιδιά, προς την γυναίκα σου, κατ' αυτόν τον τρόπον προς τας αρχάς, προς τα πλούτη. Και θα κατασταθής τότε άξιος των θεών συμπότης. Αν δε, και αφού σου παρατεθούν τα τρόφιμα, τα περιφρονήσης και δεν απλώσης χέρι, τότε όχι μόνον συμπότης των θεών θα γείνης, αλλά και συνάρχων. Διότι ομοίως πράττοντες ο Διογένης και ο Ηράκλειτος, και οι όμοιοί των, επαξίως κ' ελέγοντο και ήσαν θείοι.
ΙΣΤ
Όταν ιδής κανένα πενθούντα να κλαίη, διότι ξενιτεύεται το παιδί του, η διότι έχασε την περιουσίαν του, πρόσεχε μη σε συναρπάση η φαντασία [4] ότι τα εξωτερικά γεγονότα που του συμβαίνουν είνε κακά, αλλ' αμέσως να συλλογίζεσαι ότι δεν τον θλίβει το συμβεβηκός—αφού ούτε άλλον θλίβει—αλλά η περί τούτου γνώμη του. Και με τα λόγια μεν μη διστάζης να τον συλλυπήσαι· και, αν θέλης, ακόμη και αναστέναξε μαζί του· πρόσεχε μην αναστενάξης και μέσα σου όμως.
ΙΖ
Συλλογίσου ότι είσαι υποκριτής του δράματος που ο ποιητής θέλει· αν είνε σύντομον το δράμα, συντόμου, αν μακρόν, μακρού· αν θέλη να υποκρίνεσαι πτωχόν, υποκρίνου και τον πτωχόν αρμόδια· αν χωλόν θέλη να υποκρίνεσαι, αν άρχοντα θέλη, αν θέλη ιδιώτην. Διότι εις την εξουσίαν σου είνε το να υποκριθής καλά το πρόσωπον που σου εδόθη· αλλά εις την εξουσίαν άλλου να εκλέξη το πρόσωπον που θα υποκριθής.
ΙΗ
Να μη σε ταράξη η φαντασία, αν τύχη και κράξη δυσοιώνως κοράκι· να διακρίνης λοιπόν αμέσως εντός σου, ότι εις όλ' αυτά τίποτε δεν προμηνύεται δι' εμέ, αλλ' ή 'ς το σώμα μου, είτε 'ς την περιουσιούλαν μου, ή την δοξούλαν μου, ή τα παιδιά μου, ή την γυναικά μου. Όμως εις εμέ όλα προμηνύοντ' ευχάριστα, αν εγώ το θέλω· επειδή, οτιδήποτε αν συμβή, υπάρχει τρόπος να ωφεληθώ απ' αυτό.
ΙΘ
Ανίκητος είνε δυνατόν να είσαι, αν δεν κατέρχεσαι ποτέ εις αγώνα, εις τον οποίον δεν ημπορείς να νικήσης.
Πρόσεχε, αν ιδής κάποιον προτιμώμενον, ή να έχη μεγάλην δύναμιν, ή κατ' άλλον τρόπον να ευδοκιμή, μήπως τον καλοτυχίσης συναρπασθείς από την φαντασίαν. Διότι, αν η ουσία του καλού υπάρχ' εις εκείνα που είνε εις την εξουσίαν μας, ούτε φθόνος, ούτε ζηλοτυπία έχει τον τόπον της, και συ ο ίδιος ούτε στρατηγός ούτε πρύτανις ή ύπατος θα επιθυμήσης να γείνης, αλλά ελεύθερος να μείνης. Ένας δρόμος προς τούτο υπάρχει: η καταφρόνησις εκείνων που δεν είνε εις την εξουσίαν μας.
Εγχειρίδιον Επικτήτου
1) Προαίρεσιν.
2) Ιδιώτου.
3) Μετέφρασα όπως ο Κάρολος Τhrot “Sa Situation n'est pas assez belle pour qu' il depende de lui que tu ne sois pas trouble”· Το κείμενον έχει: “Ουχ ούτως εστίν αυτώ καλώς, ίνα επ' εκείνω η το σε μη ταραχθήναι”. Κατά λέξιν μετάφρασις είνε αδύνατος. Ελευθέρως παραφράζει και ο Ι. Λεοπάρδης Νοn νoler tanto concedre al tuo fante, cheegli abbia in sua mano di poterti turbare la quiete dell' animo.
4) Διετήρησο εις όλα τα μέρη της μεταφράσεως την λέξιν του κειμένου Διογένης. “Φαντασία έστι τύπωσις εν τη ψυχή”. Ο Leopardi μεταφράζει “apparenza”.
