«Ο είρων είναι το αντίθετο του περήφανου για τις γνώσεις του καυχησιάρη˙ είναι ο άνθρωπος, ο οποίος έχει πεισθεί, εν μέρει σοβαρά και εν μέρει φαινομενικά, για την άγνοια και τη μηδαμινότητά του.»
-Olof Gigon, Σωκράτης
Πολλές φορές ο Σωκράτης καταφεύγει στο χιούμορ και την ειρωνεία για να αντιμετωπίσει τον αντίπαλό του˙ και όσο περισσότερο δογματικός είναι αυτός τόσο περισσότερο απότομος γίνεται ο Σωκράτης. Είναι η έπαρση του συνομιλητή και η σιγουριά για τον εαυτό του που «τιμωρείται» από τον Σωκράτη με τα πιο ειρωνικά και ταπεινωτικά του σχόλια, δήθεν κολακεύοντάς τον ή παριστάνοντας ο ίδιος τον αδαή που δεν καταλαβαίνει τα σοφά λόγια του. Δεν γίνεται όμως ειρωνικός για να εξαπατήσει ούτε για να επιβάλλει τη θέση του όταν δεν του αρκεί η λογική.
Το κάνει ενάντια σε όσους είναι βυθισμένοι στην αυτοεξαπάτηση, για να διαλύσει την υποκειμενική γνώμη που εμφανίζεται σαν αντικειμενική γνώση.
Συνήθως, η ειρωνεία του είναι διφορούμενη, ώστε ο συνομιλητής να μην είναι σίγουρος αν μιλάει σοβαρά ή αν τον κοροϊδεύει. «Μα τον Δία, είπα εγώ, τι θαυμάσιο πράγμα λες, τι μεγάλο αγαθό μάς έχει αποκαλυφθεί» λέει στον Ευθύδημο, και: «μη μου στερήσεις τούτο το μάθημα». Ο Ευθύδημος όμως, ίσως ο πιο ανόητος από τους συνομιλητές που μας παρουσιάζει ο Πλάτωνας εκτός από τον Ιππία, είναι πέρα από κάθε προσπάθεια εφαρμογής του έλλογου διαλόγου, αφού στις δεινές και υπομονετικές προσπάθειες του Σωκράτη να επικρατήσει η λογική, αυτός απαντά με σοφιστείες εκμεταλλευόμενος την αμφισημία των λέξεων για να παριστάνει τον σοφό. Είναι δύσκολο να διαβάσουμε αυτούς τους διαλόγους χωρίς να φανταζόμαστε τον Σωκράτη με σηκωμένα φρύδια, όταν για παράδειγμα γυρνάει και λέει:
«μήπως, επειδή μας ήρθες τώρα εδώ σαν παντογνώστης στην τέχνη του λόγου, γνωρίζεις πότε πρέπει να απαντά κάποιος και πότε όχι;»
Όταν ακούει τις πομπώδεις δηλώσεις του Ιππία (στον διάλογο Ιππίας Μείζων), που νομίζει ότι είναι ο πιο σοφός της ελληνικής επικράτειας με την απόδειξη ότι έχει βγάλει τα περισσότερα χρήματα από όλους τους άλλους σοφιστές, αποκρίνεται: «Αυτό σημαίνει, Ιππία, να είναι κανείς πραγματικά σοφός και ολοκληρωμένος άνδρας», και «Πω-πω Ιππία, μίλησες θαυμάσια, μεγαλόπρεπα, και αντάξιά σου».
Στο αποκορύφωμά της η σωκρατική ειρωνεία φτάνει στον Μενέξενο (βλ. Ο Σωκράτης ενάντια στην προγονολατρεία), αλλά αξίζει να αναφέρουμε εδώ τον Ευθύφρων, όπου, αφού ο Σωκράτης έχει αντιληφθεί πως ο συνομιλητής του δεν έχει ιδέα για τι πράγμα μιλάει, παριστάνει ότι επιθυμεί ειλικρινά τη διδασκαλία του:
«Εμπρός, λοιπόν, φίλε Ευθύφρων, εξήγησέ μου, για να γίνω σοφότερος…».
Αυτός φλυαρεί όμως, αδυνατώντας να ξεκαθαρίσει τη σκέψη του, οπότε του λέει: «Αν ήθελες, Ευθύφρων, θα μου έλεγες πολύ πιο σύντομα το σημαντικότερο όσων σε ρώτησα˙ αλλά, -είναι φανερό- δεν είσαι πρόθυμος να με διδάξεις». Στο τέλος του διαλόγου, όταν έχει φανεί ότι ο Ευθύφρων δεν μπορεί να ανταπεξέρθει, και μετά από πολλές αντιφάσεις στα λόγια του, ο Σωκράτης τον καλεί να πιάσουν το θέμα από την αρχή για να το μελετήσουν σωστά.
ΣΩ: Ξέρω καλά ότι τώρα πιστεύεις πως κατέχεις σαφώς το όσιο και το ανόσιο. Πες το μου, καλέ μου Ευθύφρων, και μην κρύψεις τι πιστεύεις.
ΕΥ: Θα τα ξαναπούμε Σωκράτη˙ τώρα όμως βιάζομαι, είναι ώρα να φύγω.
ΣΩ: Τι πράγματα είναι αυτά, φίλε μου! Φεύγεις και μου στερείς τη μεγάλη ελπίδα που είχα ότι θα μάθω από σένα ποια είναι τα όσια και τα ανόσια…»
Η ειρωνική διάθεση του Σωκράτη δεν του βγήκε σε καλό, αφού επέμεινε σ’ αυτήν ακόμα και στην απολογία του στο δικαστήριο που οδήγησε στην καταδίκη και εκτέλεσή του. Εκεί, όταν κρίθηκε ένοχος αλλά μπορούσε να προτείνει εναλλακτική ποινή από αυτήν του θανάτου, είπε ότι ως αντίτιμο για όσα έκανε στη ζωή του θα έπρεπε όχι μόνο να μην τιμωρηθεί, αλλά να ανταμειφθεί με δωρεάν ισόβια σίτιση στο Πρυτανείο, και συνέχισε κατηγορώντας τους δικαστές ότι περισσότερο θα ήθελαν να ακούσουν παρακάλια αντί της λογικής, κάτι που αρνήθηκε να προσφέρει, σαν ανάξιά του.
«Εσείς θα χάσετε σκοτώνοντάς με»
σαν να τους λέει ο Σωκράτης, αφού οι άλλες πόλεις θα τον βαφτίσουν σοφό για να κακολογήσουν τη δυνατή και πλούσια Αθήνα, και τους Αθηναίους ότι σκότωσαν τον σοφό της.
