Επιστημονική αυθεντία Νευροχειρουργικής και άγιος

περίπου το 1910

Η ενασχόληση καθώς και η μελέτη της προσωπικότητας και του έργου πρωτοπόρων και πρωτεργατών της επιστήμης είναι τόσο γοητευτική όσο και ιδιαιτέρως δύσκολη και ενίοτε και επικίνδυνη, κυρίως όταν πρόκειται για επιστήμονες με πολλά και ιδιαίτερα χαρίσματα, τα οποία σύμμετρα ανέπτυξαν ως έκφραση πολλαπλής νοημοσύνης, πραγματώνοντας το Conditio sine qua non. Όταν αυτά τα επιστημονικά χαρίσματα συνδυάζονται και με την Αγιοσύνη ως υπέρτατη εκδήλωση οντολογικής και θυσιαστικής αγάπης και προσφοράς στον πάσχοντα, σώματι και ψυχή, συνάνθρωπό μας, τότε η προσέγγιση μίας τέτοιας προσωπικότητας αποτελεί, τελικά, ένα τολμηρό αλλά ψυχωφελές εγχείρημα. 

Ο ιατρός χειρουργός ΒΑΛΕΝΤΙΝ ΦΕΛΙΞΟΒΙΤΣ ΒΟΪΝΟ-ΓΙΑΣΕΝΕΤΣΚΙ, Καθηγητής Τοπογραφικής Ανατομικής και Χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο της Τασκένδης, Αρχιεπίσκοπος Συμφερουπόλεως και Κριμαίας, ο οικείος μας Άγιος Λουκάς ο Ιατρός αποτελεί ένα διαχρονικό σύμβολο Ανθρώπου, Επιστήμονα και Ιατρού-Χειρουργού και μάλιστα από την επιστημονική οπτική της Νευροχειρουργικής. 

Ο ιατρικός και χειρουργικός, ερευνητικός και ανθρώπινα βιωμένος τρόπος σκέψης, αντίληψης και δράσης του Αγίου είναι πραγματικά ανεξάντλητος.

Με δεδομένο αυτές τις θέσεις ο Άγιος Λουκάς ο Ιατρός, εκτός από φωτισμένος Ιεράρχης και μεγάλος Επιστήμονας και Ερευνητής, υπήρξε, όσον αφορά στην καθημερινή άσκηση της Ιατρικής, επιπλέον και ένας χαρισματικός Ιατρός-(Νευρο)Χειρουργός σε μία εποχή που η Νευροχειρουργική δεν υφίστατο ως ιατρική ειδικότητα.

Η παρούσα εισήγηση, με αναφορά σε ασθενείς που ο Άγιος Λουκάς αντιμετώπισε νευροχειρουργικά, δηλαδή μέσα από περιγραφές κλινικών περιπτώσεων ασθενών που ο Άγιος προσέγγισε θεραπευτικά ή θεράπευσε χειρουργώντας σε ανατομικές δομές του κρανίου, του κρανιακού χώρου και του εγκεφάλου, όπως π.χ. στη μαστοειδή απόφυση, στις μαστοειδείς κυψέλες και στην ινιακή περιοχή του κρανίου, στη σκληρή μήνιγγα και στο σιγμοειδή κόλπο, καθώς επίσης και στον κροταφικό λοβό του εγκεφάλου, αποσκοπεί στην ανάδειξη:

  1.   Της επιστημονικής αυθεντίας του Αγίου, σε μία εποχή κατά την οποία ο Άγιος χειρουργούσε χωρίς μικροσκόπιο και χωρίς τις υψηλής τεχνολογίας απεικονιστικές προεγχειριτικές και διεγχειρητικές δυνατότητες, όπως είναι π.χ. η Αξονική και Μαγνητική Τομογραφία Εγκεφάλου (CCT και MRT ή MRI αντίστοιχα), η Ψηφιακή Aγγειογραφία των αγγείων του Εγκεφάλου (DSA) και η Νευροπλοήγηση (Neuronavigation). 

  2.  Των δεινών χειρουργικών αποτελεσμάτων με την εκπληκτική λεπτή κινητικότητα δακτύλων που παραπέμπει σε υψηλότατο δείκτη νευρομυϊκής συναρμογής, όπου ο Άγιος δεν χειρουργεί απλώς καλά ή επιτυχώς, αλλά μεγαλουργεί σε λεπτές, επικίνδυνες και δυσπροσπέλαστες περιοχές του κρανιακού χώρου, του κρανίου και του ανθρώπινου εγκέφαλου, εκεί όπου υπάρχουν τα ανατομικά όρια μεταξύ ζωής και θανάτου και που αποτελούν ακόμα και σήμερα «τον εφιάλτη του Νευροχειρουργού».

  3.  Της ηθικής του Ιατρού (Νευρο)Χειρουργού που προσπαθεί όχι μόνο να θεραπεύσει τον ασθενή και πάσχοντα συνάνθρωπό του αλλά και να επιδράσει εκπαιδευτικά και παιδαγωγικά με επιστημονική μεθοδολογία στις επόμενες γενιές ιατρών και κυρίως των χειρουργών, θέτοντας μεταξύ άλλων και τα θεμέλια εφαρμογής αξιωμάτων και σύγχρονων πρωτοκόλλων της (Νευρο)Χειρουργικής, όπου απαρέγκλιτα τηρούνται σήμερα διεθνώς και αποτελούν τη βάση στην άσκηση μιας ανθρωπιστικής Ιατρικής με σημείο αναφοράς τον «Άνθρωπο» ως ψυχοσωματική οντότητα.

Η διαφορά του Αγίου με προγενέστερους ιατρούς ή ασκούντων θεραπευτικών τεχνικών (ή την Ιατρική) και οι οποίοι τόλμησαν να ασχοληθούν με τον κρανιακό χώρο, όπου υπάρχουν και ευρήματα εγχειρητικής του κρανίου, είναι ότι ο Άγιος προέβη σε επιστημονικές μεθόδους εγχειρητικής του εγκεφάλου και του κρανίου, περιγράφοντας παράλληλα με εξαιρετική λεπτομέρεια και σαφήνεια ανατομικές δομές του εγκεφάλου, των αγγείων του και των μηνίγγων που τον περιβάλουν καθώς και δομές του νευροκράνιου. Έτσι, ο Άγιος Λουκάς ασχολήθηκε επιστημονικά και υπήρξε από τους πρωτοπόρους σε έναν ιδιαιτέρως δύσκολο γνωστικό κλάδο της Ιατρικής, τη Νευροανατομία (Neuroanatomy, Neuroanatomie), αναδεικνύοντας και με αυτόν τον τρόπο την ερευνητική και επιστημονική του εξειδίκευση. 

Ο Ιατρός και Καθηγητής της Χειρουργικής και της Τοπογραφικής Ανατομίας Βαλεντίν Βόινο-Γιασενέτσκι δεν περιορίστηκε απλώς σε επιτυχείς ή μη προσπάθειες χειρουργικής του εγκεφάλου και του κρανίου, αλλά διευρύνοντας επιστημονικά και χειρουργικά το νευροεγχειρητικό του πεδίοθεράπευσε ένα μεγάλο αριθμό ασθενών σε μία εποχή, όπου δεν υπήρχε η Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ) καθώς και οι επιπλέον δυνατότητες που σήμερα, ως δεδομένο πλέον και αυτονόητο, συνεπικουρούν και σε μεγάλο βαθμό συμβάλλουν αποφασιστικά στην τελική θεραπεία και πρόγνωση του νευροχειρουργικού ασθενούς.

Στο έργο του Αγίου Λουκά συναντούμε πολύ ξεκάθαρα ειδικές γνώσεις της Νευροχειρουργικής ειδικότητας, αλλά και πολύ συγκεκριμένες περιγραφές διεγχειριτικών ευρημάτων από χειρουργικές επεμβάσεις του στον εγκέφαλο. Πιο συγκεκριμένα, ο ίδιος ο Άγιος, π.χ. χρησιμοποιεί και αποσαφηνίζει τους όρους «ενδοκρανιακή – (ενδο)εγκεφαλική – εξωεγκεφαλική παθολογία», «ενδοκράνια πίεση», «επισκληρίδιο απόστημα», «υποσκληρίδιο εμπύημα», «υπαραχνοειδής χώρος». Σε άλλο σημείο πάλι αναφέρει: «Με σταυροειδή τομή ανοίξαμε τη σκληρή μήνιγγα. Η επιφάνεια του εγκεφάλου έχει συμφορητική όψη» και αλλού πάλι «Αποκαλύφθηκε σε μεγάλη έκταση ο σιγμοειδής κόλπος και η μη παλλόμενη σκληρή μήνιγγα του οπισθίου κρανιακού βόθρου».


 Τέλος, και σε σχέση με την πολύ μεγάλη νευροχειρουργική γνώση του Αγίου να αναφέρουμε και την εμπειρία του, όσον αφορά στην επικινδυνότητα μιας αιμορραγίας από τους φλεβώδεις κόλπους της σκληρής μήνιγγας. Ο ίδιος αναφέρει: «…, διότι η αιμορραγία από το φλεβώδη κόλπο της σκληρής μήνιγγας μπορεί να είναι πραγματικά φοβερή ακόμα και για τον έμπειρο και τολμηρό χειρουργό. Γι` αυτό το λόγο πρέπει εκ των προτέρων να λάβουμε μέτρα για να αποφευχθεί η αιμορραγία. Στην περίπτωση αυτή υπάρχει μία εξαιρετική μέθοδος…» την οποία και περιγράφει και από την οποία τεχνικά μπορεί να ωφεληθεί ακόμα και σήμερα ο Νευροχειρουργός! Τόσο μεγάλη και σύγχρονη είναι η γνώση που προσφέρει ο Άγιος Λουκάς!

Ο Βαλεντίν Βόινο-Γιασενέτσκι τόλμησε να χειρουργήσει και να αντιμετωπίσει νευροχειρουργικά ασθενείς με πολύ δύσκολες και βαριές νευροχειρουργικές παθολογίες, οι οποίες σήμερα αντιμετωπίζονται σε συνθήκες υψίστης και προηγμένης ιατρικής ασφάλειας για τον ασθενή. Αυτή η προσπάθεια ή καλύτερα αυτή η χειρουργική και εγχειρητική τόλμη δεν οφείλεται σε άγνοια του κινδύνου ή σε άγνοια της Νευροανατομίας. Το αντίθετο οφείλεται σε συγκεκριμένη γνώση της Ανατομίας του εγκεφάλου, του κρανίου και του κρανιακού χώρου, όπως επίσης και σε βαθειά γνώση της κλινικής εικόνας του ασθενούς.


 Χαρακτηριστικά ο ίδιος ο Άγιος αναφέρει για μία περίπτωση ασθενούς που χειρούργησε στην ανατομική περιοχή της μαστοειδούς απόφυσης και του σιγμοειδούς κόλπου: «…χρειάζεται μεγάλη προσοχή, αλλά αυτή η προσοχή δεν πρέπει να μετατρέπεται σε διστακτικότητα ή φόβο». Και αλλού, πάλι περιγράφοντας τον τρυπανισμό της μαστοειδούς απόφυσης σε σχέση με την τοπογραφική ανατομική σχέση του προσωπικού νεύρου, αναφέρει: «Για να γίνει ο τρυπανισμός της μαστοειδούς απόφυσης με σιγουριά και τόλμη πρέπει να υπάρχει ξεκάθαρη αντίληψη της τοπογραφίας του προσωπικού νεύρου στο κροταφικό οστό και η ακριβής γνώση της τοπογραφίας του νεύρου επιτυγχάνεται μόνο με άμεση μελέτη σε πτώμα».


 Τέλος και για το ίδιο θέμα της βαθειάς και ειδικής γνώσης της Ανατομίας, ο Άγιος Λουκάς σε άλλη περίπτωση αναφέρει: «Έχουμε πάντα στο νου μας ότι πρέπει να κάνουμε μία αυστηρά ανατομική επέμβαση, η οποία αποδίδει τεράστιο όφελος εάν γίνει σωστά και ριζικά, αλλά η οποία μπορεί να συνοδεύεται με βαριές και ανεπανόρθωτες βλάβες, εάν πραγματοποιηθεί με αμέλεια και χωρίς επαρκή γνώση της ανατομίας».

Στο σημείο αυτό, πρέπει να κάνουμε και μία ιδιαιτέρως σημαντική επισήμανση αναφορικά με το εκπαιδευτικό χάρισμα του Αγίου Λουκά αλλά και το πόσο προηγμένος ήταν στην εποχή του, σχετικά με την επιστημονική εκπαίδευση και εγχειρητική κατάρτιση των νέων ιατρών και ιδίως των χειρουργών. Αυτό, ακριβώς, που αναφέρει και τονίζει ο Καθηγητής Ανατομικής και Χειρουργικής, ο Άγιος Λουκάς, ως βασικότατη προϋπόθεση ανατομικής γνώσης και εγχειρητικής εκπαίδευσης, δηλαδή «την άμεση μελέτη σε πτώμα», σήμερα οι αντίστοιχες Ευρωπαϊκές και Διεθνείς Επιστημονικές Εταιρείες, ως πιστοποιημένοι επιστημονικοί φορείς με ευθύνη στη χειρουργική και εγχειρητική εκπαίδευση των ειδικευομένων και των νέων ειδικευμένων χειρουργών των διαφόρων χειρουργικών ειδικοτήτων, το προσφέρουν με την οργάνωση και διεξαγωγή πρακτικών ασκήσεων εγχειρητικής (Surgical Workshops) σε πτώμα, ως επιπλέον εκπαίδευση και εξάσκηση για την απόκτηση εγχειρητικής γνώσης, σιγουριάς και δεξιότητας. 

Η πολύπλευρη και χαρισματική διάνοια αυτής της Άγιας Προσωπικότητας του 20ού αιώνα, του Αγίου Λουκά του Ιατρού, σκιαγραφείται σε μία ποικιλομορφία από προσωπικές κλινικές εμπειρίες και περιγραφές που συγκροτούν ένα corpus επιστημονικής γνώσης και συγκεκριμένα εφαρμοσμένης Ανατομίας, κλινικής πράξης και νευροεγχειρητικής που αποτυπώνεται διττά με σχέδια Ανατομίας και δόκιμο - πρακτικό ιατρικό λόγο. 

Η επιστημονική μεθοδολογία και πρακτική του Αγίου, η οποία συνίσταται:

   α) στην κλινική περιγραφή της παθολογίας του ασθενούς,

 β) στο ανατομικό σχέδιο ως προεγχειρητικός επιστημονικός προβληματισμός αναφορικά με τη χειρουργική προσπέλαση που θα ακολουθηθεί,

  γ) στην εγχειρητική περιγραφή και, τέλος,

  δ) στην ερευνητική τεκμηρίωση, είναι τόσο επίκαιρη που παραμένει ως σύγχρονος τρόπος μετάδοσης της γνώσης σε διεθνή Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, όπου πλέον η Νευροχειρουργική διδάσκεται ως ξεχωριστή ιατρική ειδικότητα.

Τέλος, και σχετικά με την άσκηση της Χειρουργικής από τον Άγιο Λουκά, ο Καθηγητής Χειρουργικής και Πρωτοπρεσβύτερος Γ. Λ. ΣΕΒΤΣΕΝΚΟ αναφέρει: «Ο Βόινο-Γιασενέτσκι μάθαινε στους βοηθούς του την “ανθρώπινη χειρουργική”. Υπάρχουν αναφορές που δείχνουν με πόση προσοχή αντιμετώπιζε τον ασθενή», π.χ.: «Ετοιμάζοντας την εγχείρηση, πρέπει να έχουμε στο νου μας … ολόκληρο τον ασθενή, τον οποίο οι ιατροί, δυστυχώς, συχνά αποκαλούν “περιστατικό”».

 Εδώ, καταδεικνύεται με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο ότι ο Καθηγητής Βόινο-Γιασενέτσκι, ο οικείος μας Άγιος Λουκάς ο Ιατρός εξέταζε, χειρουργούσε και θεράπευε τον Άνθρωπο ως Εικόνα του Τριαδικού Θεού και δεν ασχολείτο μόνο με την παθολογία που είχε προκαλέσει την ασθένεια. 

Ο Άγιος Λουκάς δεν θεράπευε ασθένειες αλλά ασθενείς και πάσχοντες συνανθρώπους του.Αυτό θα πρέπει να αποτελεί για τον κάθε ιατρό και ειδικότερα για το Νευροχειρουργό που πάρα πολύ συχνά καλείται να διαχειριστεί τον ανθρώπινο πόνο μία τεράστια ηθική και πνευματική παρακαταθήκη. 

Ολοκληρώνοντας, θα ήταν παράλειψη εάν δεν αναφέρουμε ότι η σύγχρονη Κλινική και Γνωστική Νευροεπιστήμη (Clinical and Cognitive Neuroscience) στο έργο του Αγίου Λουκά του Ιατρού συναντά ένα πρότυπο παράδειγμα πολλαπλής νοημοσύνης (multiple intelligence), όπου το ίδιο πρόσωπο διακρίνεται για ικανότητες σύνθετου συλλογισμού, άρτιο κιναισθητικό (kinesthetic) συντονισμό, ικανότητες στερεοτακτικής (stereotactic) αναπαράστασης, υψηλή λεκτική μνήμη και ανάκληση αυτής, καθώς και για μία πολυεπίπεδη επίδραση στο συνάνθρωπο του, στον ασθενή και στην κοινωνία σε μία από τις πιο δύσκολες ιστορικά περιόδους της ανθρωπότητας.

Συγκεκριμένα, βάσει σύγχρονων νευροεπιστημονικών προσεγγίσεων και δεδομένων τα πεπραγμένα του Αγίου Λουκά του Ιατρού, σε νευροανατομική βάση, ερμηνεύονται ως: 

   1.  Λογικομαθηματική Νοημοσύνη. 

  Ο Καθηγητής Βαλεντίν Βόινο-Γιασενέτσκι αντιμετώπιζε το εκάστοτε ιατρικό θέμα και ερευνητικά με επιστημονική μεθοδολογία και πειθαρχία καθώς και με ικανότητες σύνθετου συλλογισμού, τις οποίες μετέφερε μεταγνωστικά στην κλινική πράξη ως κριτική και αξιολόγηση σε ιατρικά αποτελέσματα δικών του ιατρικών πράξεων. 

    2.   Κιναισθητική Νοημοσύνη.

  Ο Άγιος Λουκάς, όπως προκύπτει από δικές του περιγραφές εγχειρητικής τεχνικής αλλά και από τα καταγεγραμμένα χειρουργικά αποτελέσματα των επεμβάσεων του, διέθετε εκτός από την ειδική γνώση της Νευροανατομίας και εξαιρετική δεξιότητα λεπτών κινήσεων που παραπέμπει σε υψηλότατο δείκτη νευρομυϊκής συναρμογής και κιναισθητικής ικανότητας για επιτυχείς νευροχειρουργικές επεμβάσεις. Χαρακτηριστικό της πολύ ιδιαίτερης και μεγάλης κιναισθητικής δεξιότητας αλλά και βαθειάς γνώσης της Νευροανατομίας που είχε ο Άγιος Λουκάς είναι η διδαχή του αναφορικά με τη χειρουργική παρασκευή των κυψελίδων της μαστοειδούς απόφυσης.

 Ο ίδιος αναφέρει: «Με άριστες γνώσεις της ανατομίας και με καλή τεχνική μπορούμε σε 5 λεπτά να διανοίξουμε το μαστοειδές άντρο και σε ακόμη 5 λεπτά να ανοίξουμε με ξέστρο όλες τις κυψελίδες της μαστοειδούς απόφυσης». Στο σημείο αυτό, απλώς πρέπει να υποκλιθούμε στο χειρουργικό μεγαλείο του Αγίου Λουκά και να σχολιάσουμε ότι αυτός ο χρόνος δεν είναι κατά πολύ καταρριπτέος ακόμα και με την εντελώς σύγχρονη τεχνολογική υποστήριξη! 

   3.   Χωροταξική Νοημοσύνη.

  Τα σχέδια Τοπογραφικής Ανατομίας του Αγίου αποτελούν έκφραση στερεοτακτικής αναπαράστασης του ανθρώπινου οργανισμού. Επίσης, οι επιτυχείς νευροχειρουργικές επεμβάσεις του αποδεικνύουν μεγάλη ικανότητα προσανατολισμού με άρτιο συντονισμό δακτύλων και οφθαλμών. 

   4.   Γλωσσική Νοημοσύνη.

  Ο Άγιος Λουκάς, όπως φαίνεται από το πολυσχιδές συγγραφικό του έργο και πιο συγκεκριμένα από τα ιατρικά του κείμενα, διέθετε υψηλή λεκτική μνήμη καθώς και ανάκληση αυτής, όπως αποτυπώνεται στη λεπτομερή αφήγηση της κλινικής εικόνας, της διαγνωστικής σκέψης, της θεραπευτικής προσέγγισης και της περιγραφής της εγχείρησης των ασθενών του. 

   5.   Διαπροσωπική Νοημοσύνη.

  Ο Άγιος Λουκάς, Επίσκοπος Συμφερουπόλεως και Κριμαίας ο Ιατρός και Καθηγητής Ανατομίας και Χειρουργικής, επιδρούσε, σε μία εποχή απάνθρωπης αθεΐας, στους συνανθρώπους του, στους ασθενείς του, στους φοιτητές του και στην κοινωνία ευρύτερα ψυχικά, σωματικά και πνευματικά μέσα από τρία λειτουργήματα του Επισκόπου, του Ιατρού Χειρουργού και του Πανεπιστημιακού Δασκάλου. 

   6.   Ενδοπροσωπική Νοημοσύνη.

  Ο Άγιος Λουκάς αποτελεί ένα διαχρονικό παράδειγμα υψηλής αυτογνωσίας και αυτοαντίληψης καθώς και υψηλής μεθοδικότητας στη σκέψη και στη λογική. Ο ίδιος κατανοούσε τον εαυτό του ως μέρος μιας ευρύτερης πραγματικότητας, την οποία την αντιλαμβανόταν, την ερμήνευε και την υπηρετούσε θεολογικά. 

Συνολικά, η ζωή και το έργο του Αγίου Λουκά του Ιατρού τον καταδεικνύουν από νευροεπιστημονική άποψη ως μία σπάνια προικισμένη φύση και ιδιοσυγκρασία, που συνδύασε στον απόλυτο βαθμό τις ιατρικές γνώσεις και ικανότητες καθώς και τις νευρο-χειρουργικές δεξιότητες με τις ορθόδοξες αξίες, το ορθόδοξο θεολογικό βίωμα και την έμπρακτη εν Χριστώ αγάπη για τον πάσχοντα συνάνθρωπό του.

Εν κατακλείδι, μπορούμε να αναφέρουμε ότι ο τρόπος που βίωσε ο Άγιος Λουκάς την Ιατρική σε συνδυασμό με την Ιεροσύνη κορυφώθηκε στην Αγιοσύνη. Ο Άγιος Λουκάς μετέτρεψε τις πολυσχιδείς φυσικές του κλίσεις σε επιλογές και στάσεις ζωής. 

Αρχικά, επιλέγει να σπουδάσει Ιατρική και να μην ασχοληθεί με τη Ζωγραφική σπουδάζοντας στη Σχολή Καλών Τεχνών και, στη συνέχεια, ακολουθεί την Ιεροσύνη, μεταφέροντας και ασκώντας το λειτούργημα της Ιατρικής και της Χειρουργικής στον υψηλότατο βαθμό προσφοράς διαμέσου της οντολογικής αγάπης προς τον πλησίον. Ακόμα και τη φυσική δεξιότητα που είχε στη ζωγραφική τη χρησιμοποιεί για να απεικονίζει με λεπτομέρεια ανατομικά σχέδια.

 Την Αγιότητά του, τη βιώνουμε συγκλονιστικά, διότι αυτή ξετυλίγεται εντελώς πρακτικά κάτω από τραγικά διλήμματα προσωπικού βίου και άσκησης της Ιατρικής και κυρίως της Χειρουργικής σε ακραίες ανθρωπίνως ιστορικές καταστάσεις.

Ολοκληρώνοντας, μπορούμε να αναφέρουμε ότι η πολύπλευρη και χαρισματική ιατρική διάνοια αυτής της Αγίας Προσωπικότητας του 20ού αιώνα, του Αγίου Λουκά του Ιατρού, απολύτως αναβαθμίζει το πολύ σημαντικό «Ιητρός γαρ ανήρ πολλών αντάξιος άλλων» (Ιλιάδα, Λ 514) στο οντολογικό και θεάρεστο σκοπό της Ιατρικής, που είναι η «αρωγή στον πεπτωκότα (από την αμαρτία) Άνθρωπο». Αυτό ας αποτελεί μία πνευματική διαθήκη και μία παρακαταθήκη επιστημοσύνης και προσφοράς. 

Μάρκος Κων. Καρβέλας*

* Νευροχειρουργός 

Επιστημονικός Συνεργάτης 

E-Learning ΕΚΠΑ

Πηγές 

Β.Φ.Βόινο-Γιασενέτσκι (Αρχιεπίσκοπος Λουκάς). (2014). Δοκίμια για τη Χειρουργική των Πυογόνων Λοιμώξεων, τ. Α’ & Β΄. Επιμέλεια: Γρ. Λακιώτης, Μητροπολίτου Αργολίδος Νεκταρίου Αντωνόπουλου. Αθήνα: εκδ. Πορφύρα. 

Μητροπολίτου Αργολίδος Νεκταρίου Αντωνόπουλου. (2017). Αρχιεπίσκοπος Λουκάς. Ένας Άγιος Ποιμένας και γιατρός χειρουργός (1877-1961). Αθήνα: εκδ. Πορφύρα. 

Ο Άγιος Λουκάς ο Ιατρός, Αρχιεπίσκοπος Συμφερουπόλεως και Κριμαίας τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία στις 11 Ιουνίου. 

 via