Ὅσοι ὅμως δέν χρησιμοποιοῦν τήν αἴσθηση καί τήν θεωρία τῆς δημιουργίας καί τῆς Γραφῆς, πού ἀκολουθοῦν τήν αἴσθηση, γιά νά ἀνεβαίνουν μέσω αὐτῶν στή γνῶση καί τῆν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, πού κήρυξε αὐτή καί ἐκείνη δημιούργησε·
ἀλλά ἤ χρησιμοποιοῦν τήν θεωρία αὐτῶν γιά ἀνθρώπινη δόξα καί γιά νά θαυμάζουν καί νά αίσθάνονται εὐχαρίστηση στά φθαρτά κάλλη τῶν δημιουργημάτων καί γιά ἄλλους σκοπούς σωματικούς· ἤ παραμένουν μόνο στούς ἐπί μέρους λόγους τῶν δημιουργημάτων καί τῶν Γραφῶν καί δέν φροντίζουν νά προχωρήσουν περαιτέρω, μή ἀναβαίνοντας στόν καθολικό καί περιεκτικώτατο λόγο τῶν ὄντων, ὁ ὁποῖος εἶναι ἡ σοφία τοῦ Θεοῦ, μέσω τῆς ὁποῖας γίνονται γνωστά τά ὄντα, κατά τόν ἅγιο Μάξιμο καί μέσα στήν ὁποία βρίσκονται ὅλοι οἱ λόγοι τῶν ὅντων. "Διότι ὁ Θεός", λέγει ὁ Σολομών, "μέ τή σοφία θεμελίωσε τή γῆ καί μέ τή φρόνηση στερέωσε τοῦς οὐρανούς" (Παροιμ. 3,19). "Ὅταν κατασκεύαζε τόν οὐρανό μέ ὅλα ὅσα ὑπάρχουν σ' αὐτόν, ἤμουν μαζί του"(Παρ. 8,27)· καί ὁ Μέγας Βασίλειος: "Ὑπάρχουν ὁρισμένοι λόγοι τῆς πρωταρχικῆς σοφίας πού πρίν ἀπό τά ἄλλα κατατέθηκε στήν δημιουργία κατά τήν κτίση" (εἰς τήν ἀρχήν των Παροιμιῶν). Μάλλον ὅσοι δέν ἀνεβαίνουν μέσω τῶν λόγων πού ὑπάρχουν στήν κρίση καί στήν Γραφή στόν ἐνυπόστατο λόγο τοῦ Θεοῦ καί δέν ἀγαποῦν αὐτόν "διά τοῦ ὁποίου ἔγιναν τά πάντα" (Ιω. 3,3), ὅπως κάνουν οἱ περισσότεροι κοσμικοί φιλόσοφοι, αὐτοί ὅλοι λέγω, ἐνεργοῦν ἀντίθετα πρός τόν σκοπό τοῦ δημιουργοῦ τῆς κτίσεως καί τοῦ χορηγοῦ τῶν Γραφῶν· καί αὐτή ἡ θεωρία αὐτῶν, σύμφωνα μέ τόν ὑψηλόφρονα καί ἔξοχο θεωρητικό Κάλλιστο, "ἀποπέφυκεν", δηλαδή εἶναι ἀντίθετη στή φύση· γιατί μεταχειρίζεται τά μέσα ὡς σκοπό καί τά αἰτιατά ὡς αἰτίες· καί στή συνέχεια, γιατί ἀγαπᾶ τά δῶρα περισσότερο ἀπό τόν δωρητή καί τά κτίσματα περισσότερο άπό τόν κτίστη, ὅπως λέει ὁ ἱερός Αὐγουστίνος (Έγχειρ. κεφ. κστ΄).
ἀλλά ἤ χρησιμοποιοῦν τήν θεωρία αὐτῶν γιά ἀνθρώπινη δόξα καί γιά νά θαυμάζουν καί νά αίσθάνονται εὐχαρίστηση στά φθαρτά κάλλη τῶν δημιουργημάτων καί γιά ἄλλους σκοπούς σωματικούς· ἤ παραμένουν μόνο στούς ἐπί μέρους λόγους τῶν δημιουργημάτων καί τῶν Γραφῶν καί δέν φροντίζουν νά προχωρήσουν περαιτέρω, μή ἀναβαίνοντας στόν καθολικό καί περιεκτικώτατο λόγο τῶν ὄντων, ὁ ὁποῖος εἶναι ἡ σοφία τοῦ Θεοῦ, μέσω τῆς ὁποῖας γίνονται γνωστά τά ὄντα, κατά τόν ἅγιο Μάξιμο καί μέσα στήν ὁποία βρίσκονται ὅλοι οἱ λόγοι τῶν ὅντων. "Διότι ὁ Θεός", λέγει ὁ Σολομών, "μέ τή σοφία θεμελίωσε τή γῆ καί μέ τή φρόνηση στερέωσε τοῦς οὐρανούς" (Παροιμ. 3,19). "Ὅταν κατασκεύαζε τόν οὐρανό μέ ὅλα ὅσα ὑπάρχουν σ' αὐτόν, ἤμουν μαζί του"(Παρ. 8,27)· καί ὁ Μέγας Βασίλειος: "Ὑπάρχουν ὁρισμένοι λόγοι τῆς πρωταρχικῆς σοφίας πού πρίν ἀπό τά ἄλλα κατατέθηκε στήν δημιουργία κατά τήν κτίση" (εἰς τήν ἀρχήν των Παροιμιῶν). Μάλλον ὅσοι δέν ἀνεβαίνουν μέσω τῶν λόγων πού ὑπάρχουν στήν κρίση καί στήν Γραφή στόν ἐνυπόστατο λόγο τοῦ Θεοῦ καί δέν ἀγαποῦν αὐτόν "διά τοῦ ὁποίου ἔγιναν τά πάντα" (Ιω. 3,3), ὅπως κάνουν οἱ περισσότεροι κοσμικοί φιλόσοφοι, αὐτοί ὅλοι λέγω, ἐνεργοῦν ἀντίθετα πρός τόν σκοπό τοῦ δημιουργοῦ τῆς κτίσεως καί τοῦ χορηγοῦ τῶν Γραφῶν· καί αὐτή ἡ θεωρία αὐτῶν, σύμφωνα μέ τόν ὑψηλόφρονα καί ἔξοχο θεωρητικό Κάλλιστο, "ἀποπέφυκεν", δηλαδή εἶναι ἀντίθετη στή φύση· γιατί μεταχειρίζεται τά μέσα ὡς σκοπό καί τά αἰτιατά ὡς αἰτίες· καί στή συνέχεια, γιατί ἀγαπᾶ τά δῶρα περισσότερο ἀπό τόν δωρητή καί τά κτίσματα περισσότερο άπό τόν κτίστη, ὅπως λέει ὁ ἱερός Αὐγουστίνος (Έγχειρ. κεφ. κστ΄).
Γιατί ὅπως ἡ κτίση δέν δημιουργήθηκε γιά τόν ἑαυτό της, ἀλλά γιά τή θεωρία καί δόξα τοῦ δημιουργοῦ της· γι' αὐτό τό λόγο δέν εἶναι σωστό νά θεωρῆται οὔτε νά θαυμάζεται γιά τήν ἴδια, ἀλλά γιά τόν δημιουργό της· ὅπως συμβαίνει καί μέ τόν καθρέφτη, δηλαδή, δέν τόν κοιτάζει κανεῖς γιά τόν ἴδιο τόν καθρέφτη, ἀλλά γι' αὐτό πού φαίνεται μέσα σ' αὐτόν.
Κατά δεύτερο λόγο, κατόπιν, κατώτερο κάπως, κατασκευάστηκαν τά αἰσθητήρια, γιά νά μπορῆ καί τό σῶμα, καθότι ὑλικό, νά ἀπολαμβάνη μέσω αὐτῶν, τήν ὑλική του τροφή, αὔξηση καί ζωή. Καί στ' ἀλήθεια, ἐγώ δέν ξέρω ποιό νά θαυμάσω περισσότερο, τό ἀνάκτορο, τό τόσο τεχνικό, ἤ τόν βασιλιά πού τό κατοικεῖ; Κι ἀπό τούς δύο ὅμως περισσότερο πρέπει νά θαυμάσω τόν ἀριστοτέχνη καί δημιουργό τους, ὁ ὁποῖος τά ἔκτισε μέ τόση σοφία καί μέ ἄλλη τόση τά ἔνωσε.
